ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жаратылыстану»

Экваторлыө радиус - 6378245 м.

Полярлық радиус - 6356 863 м.

Полярлық сығылу – (а-в\а) - 1 : 298,3

Жердің формасының шар тәрізді болуымен географиялық қабық шеңберінде өтетін аса маңызды физгеографиялық процестер байланысты:

1. 
   Мөлдір емес шардың барлық жағы жарық көзінен бірдей жарық алуы мүмкін емес: оның сәуле түсетін және түспейтін жақтары болады. Сондықтан – күн мен түн – бұл жердің шар тәрізді болуының нәтижесі. Жердің күн сәулесі түсіп тұратын жағы мен қарама – қарсы жағының жылу балансында айырмашылық едәуір. Сөйтіп жер бетіндегі барлық физгеографиялық процестерге: атмосфера температурасына, қысымға, су буына, өсімдіктердің вегетациялық, физиологиялық функцияларына әсер ететіні анық.
   
2. 
   Жер формасының шар тәрізді болуынан туындайтын құбылыс – ендік бойынша күн сәулесінің құлау бұрышына байланысты оның энергиясының әртүрлі таралуы. Күннің жерге жететін сәулесінің барлығын параллель деп есептеуге болады. Егер де сәуле жалпақ бетке түссе, онда беттің қалай бағдарланғанына қарамастан оған түсетін сәуле барлық жерде бірдей бұрыш жасайды )жазық бетке түсетін сәулесі барлық жерде бірдей бұрыш жасап түседі. 6 \Сүрет)
   

Демек, жердің формасы климат құрушы негізгі фактор, яғни жер бетіндегі барлық экзогендік процестердің активтілігі жылу жнергиясының мөлшеріне тікелей байланысты.

Сонымен, Жер формасынынң шар тәрізді болуы мен Күн сәулесінің ендік бойынша беркелкі таралмауы жер бетіндегі физгеографиялық процестердің зоналығының негізгі болып табылады. Зоналық ерекшелік тек жекелеген компоненттер мен табиғи комплекстерде ғана емес, физгеографиялық процестер мен құбылыстардан де анықтайды.

Жер көлемінің де географиялық фактор ретінде маңызы зор. Жердің көлемі оны құрайтын заттардың тығыздығы мен жер шары массасының шамасын, демек гравитациялық жнергияның кернеуін де анықтайды.

Жер массасы (5, 975х10²¹) ең алдымен планетада атмосфераның бар жоқтығын анықтайды. Тартылыс күшіне байланытсы жер өзінің айналасындағы атмосфераның газ құрамына әсер етіп оның космос кеңістігіне ұшып кетпеуінен сақтайды. Жердің тартылыс күші атмосфераның жоғарғы қабатында мардымсыз болғандықтан гелий мен сутек космос кеңістігіне онай ұшып кетеді. Сондықтан да Күн мен алып паленталардың массасының төраттен бір бөлігін гелий құрайды, ал Жер атмосферасында жоқпен тең.

Жердің тығыздығы мен температурасы. Жердің тығыздығы тұңғыш рет 1774 ж. анықталған. Кейінірек орташа тығыздығы 5,5 г/см³ болып анықталған әлдеқайда нақтылы мәліметтер алынды. Жердің шөгінді жыныстарының тығыздығы аз —2,5 г/см³ болады, демек, Жердің ішіндегі тығыздық көбірек болуы керек. Жер орталығында ол 9—11 г/см³-ке дейін жетеді деп жорамал-дайды. Бұл мәліметтер жер сілкінуден пайда болған сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығын бақылау арқылы анықталуда. Толқындар жылдамдығының секіртпелі өзгерістері 60 км тереңдікте жер қабығының қабық асты затпен немесе мантиямен (аралық қабат) шектесетіндігін, ал 2900 км тереңдіктегі қабық ,асты затынан кейін ядро қабығы болатындығын көрсетті. Одан әрі 5120 км тереңдікте ядро орналасқан.

Жердің бетінен орталығына қарай кысым, тығыздық және температура арта түседі.

Температурасы тұрақты Жер қабаттары климат пен тау жыныстарының өзгешеліктеріне байланысты әр түрлі тереңдіктерде жатады. Бұл қабаттың температурасы сол жердің жылдық орта температурасына тең болады. Тұрақты температура қабатынан әрбір 33 м тереңдікке төмендеген сайын Жер температурасы орта есеппен 1°-қа артып отырады. Геотермиялық саты, яғни температураның 1°-қа артуы жүзеге асатын қашықтық рельефке, вулкан ордасының жақын орналасуына, су қоймасы мен ыза суларының болуына байланысты 1-ден 200 ж-ге дейін ауытқиды. Тереңдеген сайын температураның артуы баяулап, кейінірек мүлде тоқтайды. Жердің ішкі максимальды температурасы 2000—-3000° болады деген жорамал бар.

Ғалымдар Жердің ішкі жылуының қайнар көзі радиоактивтік ыдырау болар деп жорамалдайды. Жер ішінде жылудың енуі жылулық бөлінуін жоюдан артық болғандықтан да жылудың жинақталуы пайда болады.

Жер осі арқылы ететін және жер шарын параллель жазықтарға перпендикуляр қиып өтетін жазықтар меридиан жазықтықтар деп аталады. Олар меридиандар шеңберлерін түзеді. Меридиан жазықтықтарының жер бетімен қиылысуынан пайда болған шеңберлер де осылай аталады. Меридианның қазақ тіліндегі мәні — тал түс. Меридианның жер бетінің кез келген нүктесінен тараған бағыты тал түстегі көлеңке бағытына тура келеді. Меридиандар есебі батысқа және шығысқа қарай басталатын Гринвич немесе бастапқы меридианнан жүргізуге келісілген. Шығыс пен батыс жарты шарларының шегі б. б.-ның 20°-тық жә-не ш. б.-ның 160°-тық меридианалары болып табылады.

Парлллельдер арқылы жер бетінің кез келген нүктелерінің географиялық ендігін анықтауға болады. Глобустағы және картадағы ендік экватормен белгілі орын арасындағы қашықтықты градуспен кескіндеу арқылы өлшенеді. Солтүстік және оңтүстік ендіктері болады.

Бастапқы меридиан жазықтығы мен берілген нүкте меридианы жазықтығының арасындағы бұрыштық қашықтық геогрфиялық бойлық деп аталады. Глобустағы және картадағы географиялық бойлық нүктесі бастапқы меридианнан осы нүктеге дейінгі қашықтыкты градуспен кескіндеу арқылы өлшенеді. Бойлықтар градустары бастапқы меридианнан шығыс пен батысқа қарай 180°-қа дейін есептеледі. Шығыс және батыс бойлықтары болады. Бойлық пен ендік арқылы жер бетіндегі кез келген нүктенің орнын, сондай-ақ градуспен кескінделген екі нүктелер арасындағы қашықтықты табуға болады. Экватор градусының, кез келген меридиан мен әрбір параллельдің ұзынды-ғын білсей, онда олардың градустармен кескінделген қашықтықтарын километрлерге айналдыра аламыз.

Тәулік барлық меридианда бір уақытта басталады. Әрбір меридианның өзіндік жергілікті уақыты бар, ол шығысқа қарай орналасқан сайын, онда соғұрлым жаңа тәулік ерте басталады. Жер айналасында әрбір сағат сайын 15 градусқа бұрылады; сондықтан бір-бірінен 15 градус қалып қойған меридиандарда жергілікті уақыт 1 сағат айырма жасайды. Егер меридиандардың аралық қашықтығы 1 градус болса, уақыт айырмашылығы 4 минут болады.

Дүние жүзілік уақыт ретінде бастапқы меридиан (гринвичтік) уақыты алынған. Жергілікті уақытты дүние жүзілікке болмаса керісінше келтіру үшін нүктенің бастапқы меридианнан бұрыштық қашықтығын - оның бойлығын – білу керек. Дүние жүзілік уақыт астрономияда пайдаланылады, ал ол нақты өмірде қоданылмайды.

Жергілікті уақыт көршілес пункттердің уақыттарының әр түрлі болуынан қолайсыздық туғызады. Сондықтан да XIX ғ. өзінде бүкіл Жер бетін әрқайсысы 15 градус есебімен 24 сағаттық белдеуге бөліп белдеулік уақыт жүзеге асырылды. Белдеулік уақыт сол белдеудегі орта меридиан бойынша есептелінеді. Белдеу шекарасынан асқан кезде уақыт 1 с. өзгереді.

Бастапқы немесе нольдік белдеуде гринвич меридианы уақыты болады, ол белдеуді қақ ортасынан бөледі. Бірінші белдеудің уақыты бастапқысының уақытынан 1 с., екінші 2 с. және сол сияқты айырмашылық болып отырады.

Белдеудердің шекаралары меридиандар бойынша емес, саяси, шаруашылық және басқа да шекаралар (сағаттық белдеулер картасын қараныз) бойынша жүргізілді.

белдеулік уақыт (Тп) = жергілікті орташа уақыт (m) + белдеу нөмірі (n) – сағаттық өлшемде берілген географиялық бойлық () белдеулік уақыт – дүние жүзілікке + бөлдеу нөмірі.

ТМД елдер территориясында тәулік ішінде электр қуатын бірқалыпты жұмсау және кешкі сағаттарда электр станциялардың артық жұмыс істеуін болдырмау мақсатында 1930 ж. Үкімет декретімен сағат тілі бір сағат алға жылжытылды. Сол себепті ТМД елдер территориясының бүкіл сағаттық белдеулерінде белдеудің шығыстағы келесі уақыты бір сағат алда жүреді. Бұл декрет уақыты болып саналады.

Егер батыстан шығысқа ауысқан жағдайда, әрбір сағат белдеуінде сағатты жергілікті (белдеулік) уақыт бойынша, яғни олардың стрелкасын бір сағат алға жылжытатын болса, жер шарын айналған саяхаттың аяғында ол 24 сағатқа алға жылжытқан болып есептелінеді, сөйтіп артық тәулік “пайда” болады. Шығыстан батысқа ауысқан жағдайда сағат тілін кейін жылжыту керек, сонда саяхат аяғында бір тәулік есебі дұрыс болуы үшін шартты сызық – даталардың ауысу сызығы белгіленеді, моряктар мен ұшқыштар оны басып өткенде бір тәулікті шығыстан батысқа, бағытына қарай бір санды екі рет санайтын болады.

Күнге қараған меридианда тал түс болғанда, қарама-қарсы жағындағы меридианда түн ортасы болады. Әрбір меридианның өзіне тән жергілікті уақыты бар. Жергілікті уақытты пайдалану қолайсыз, өйткені олай еткен күнде шығысқа немесе батысқа қарай сапар шеккенде сағат тілін не алға, не артқа қарай үнемі жылжытып отыруға тура келер еді. Осындай қолайсыздықтың болмауы үшін халықаралық белдеулік уақыт қабылданған. Жер шары 24 белдеуге бөлінеді. Әр белдеуде осы белдеудің орташа меридианыньщ жергілікті уақытына тура келетін бір уақыт болады.

Белдеулік уақыт орта меридиан белдеуінде орналаскан пункттердің жергілікті уақытына сай келеді де, белдеудің басқа пункттерінін, барлығында жергілікті уақыттан не алда, не артта болады.

Жер Күнді 30 км/сек жылдамдықпен айналады. Фокустарының бірінде Күн болатын Жердің айналу жолы немесе орбита эллипс пішінді болып келеді.Орбита ұзындығы жер экваторынан 23 мың есе артық.

Жыл мезгілдерінің алмасуы жер осінің орбита жазықтығына 66,5 градустық көлбеулікпен бұрыш жасауынан туады және бұл көлбеулікпен әрқашанда өзгеріссіз қалады: жер осі орбитаны бойлай өзіне өзі параллель қозғалады, Темірқазық жұлдызының әрқашан зенитте болуы да содан.

Жер осінің көлбеулігінен күн мен түн қөз ара тең болмайды. Жазғы күн тоқырауы — 22 июнь күні жарық пен көлеңке шегі Жер үстінен оңтүстікке қарағанда солтүстік жарты шарға жарықты мол түсіре өтетін болғандықтан, Күн сәулесі солтүстік тропикке тіп-тіке түседі. 22 июнь күні солтүстік жарты шарда күннің ұзақтығы түннен ұзағырақ, ал бұл уақытта Солтүстік поляр шеңберінде Күн көкжиекке батпағандықтан поляр күні болады. Солтүстік жарты шарға жылу мол түседі. Солтүстік жарты шарда жаз басталғанда. оңтүстікте қыс болады.

Поляр шеңберлерінде солтүстік және оңтүстік поляр (суық) белдеулері болады, Жазда поляр күні шеқберлерінде бір тәулік, ал полюстерде алты айға дейін созылады. Қыстағы поляр түнінің үзақтығы да дәл осындай болады.

Күн сәулелері Жерге қиғаш түсіп, жер бетін нашар қыздырғандықтан, бұл белдеулердегі қыс қатал да ұзақ, ал жаз қысқа да салқын болады. Екі суық белдеу Жер бетінің 10%-ін алып жатады.

Дәрісті өткеннең кейін студенттер білуге міндетті негізгі ұғымдар

Өзін-өзі тексеру сұрақтар:

1.Жердің формасы және өлшемдері туралы не білесіңдер?

2.Жердің қозғалысы салдары туралы түсінік беріңдер?

Ұсылынған әдебиеттер (өтілетін тақырыптын беті көрсетілген)

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.
   
2. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
4. 
   Дубнищева Т.Я. Концепции современного естествознания. - Новосибирск, 1997.
   
5. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
6. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

1.Жердің ішкі құрылысы

2.Жердің планетарлық рельефі

3.Жер бедері формаларын қалыптастырушы процестер

Жердің құрылысы қабықтардаи тұрады. Ядроның төңірегінде қабықтың дұрысқа жақын шеңберлі қабаттары — орналасқан, олардың әрқайсысының өзіне тән құрамы мен қасиеттері бар.

Жердің тартылыс күші заттардың тығыздығына планета массасына байланысты. Егер Жердің массасы аздау болса ол қазіргі бар газ бен су қабаттарын ұстап тұра алмаған болапр еді.

Жердің қабықтық құрылысы, планетаның сыртқы бөлігіндегі қабықтардың әр түрліқұрамдағы заттарының бір-бірімен жанасуы және өзара сіңісуі, мөлдір атмосфера арқылы күн сәулелерінің олардың жанасу қабатына енуі комплексті қабықтың пайда болуына жағдай жасады, мұнда жаңа компонент ретінде тіршілік туып, дами бастады
2.Жердің планетарлық рельефі
Жер қыртысының баяу қозғалыстары Теңіздер мен мұхиттардың жағалауларын зерттеу кезінде әр жерлерден теңіз организмдерінің қалдықтарымен бірге борпылдақ шөгінді жатқан террастар табылған. Мұның өзі жағалау аймақтарының көтеріліп теңіздің төмен түсіп тұратынына айғақ. Бұған кері қозғалыс жағалау аймақтарының төмен түсуі мен теңіздердің құрылықка жайылуы да байқалады.

Жағалық және континенттік аймақтардың осындай өте баяу қозғалыстары тербелмелі, толқын тәрізді сипатта болады: бір-көтеріліп, бір түседі.Жер бетінің тербелмелі қозғалыстары қазір де болып жатады.1945—1948 жылдардағы жер бетін ниверлеу Предкавказьенің төмендеп, Донбасс пен Азов кристалды массивтерінін көтерілгендігін көрсетеді. Орта Орыс қыраты да көтерілуде. Балтық теңізінің солтүстік жағалаулары — Швеция Финляндиядағы Ботничес шығанағының бойлары — жүз жылда шамамен 1 м-ге көтеріліп отырады, ал оңтүстік жағалықтарына теңіз суы қаптап кетеді.

Тербелмелі қозғалыстар нәтижесінде құрылықтар мен теңіздер алып жатқан жерлер қайта өзгеріп отырған. Теңіз суы қайтқанда материктердің арасы косылып, ал қаптағанда бірінен-бірі бөлініп қалып отырған. Құрылықтар мен теңіздер алып жатқан жерлердің өзгеруіне байланысты климат та өзгереді: ,ол не теңіздік, не континенттік болады.

Климат өзгерісінің органикалық дүние мен топырақ қалпына да әсері тиіп отырады. Теңіздің соқпа толқынының дүлей күші су қайтқанда әлсірейді де, қаптағанда арта түседі, сонын, салдарынан соқпа толқын террасалары түзіледі.
3.Жер бедері формаларын қалыптастырушы процестер
Таулардың түзіліс процестері. Жер бетіндегі таулардың көпшілігі жер қыртысының кей жерлерінде қалыңдығы 12—18 км-ге дейін баратын шөгінді жыныстар жинақталған қалың қабаттарымен қоса созылып жатқан теңіз ойпаңдарында тау жасалу қозғалыстары нәтижесінде пайда болған. Қөлденең орналасқан қабаттар тау жасалу кезінде қатпарларға ауысад.

Қатпарлы зоналар жер қыртысындағы тербелмелі қозғалыстардың шапшаңдығымен сипатталады. Тік бағытта шапшаң қозғала алатын, қабаттары өте қалың болатын, вулкан әрекеті қызу дамитын белдік формасында созылып жатқан жер қыртысының қозғалғыш бөлігі геосинклиналъ деп аталады. Қатпарлық белдікте геосинклиналь да түзіледі.

Нашар созылатын жыныстар орналасқан жерлердегі қатпарлылық әлсіздеу болып білінеді.

Опырықтар. Жер қыртысының иілу процесі созылумен қоса қабаттасып келеді, ал кейде бұзылып отырады содан опырықтар пайда болады. Жер қыртысының опырықтарда кеткені тіке жарылған жарықтар бойымен төмен түседі. Бұл кезде горст деп аталатын дөңес жерлер немесе опырылмалы ойыс (грабен) деп аталатын ойлы жерлер түзілуі мүмкін.

Жер қыртысы қатпарланып, бітеліп жарықтарға магма топырағы қатып қалған жерлерде опырықтар пайда болған. Сондықтан да ондай жерлерде қатпарлар болмай, жарықтар шыққан.

Жер шарында тербелмелі қатпар түзіліс процесі сирек болатын болса, қозғалыстар үздіксіз болып тұрады.

Қатпар түзіліс процесі жер үстінін, шамалы ғана учаскелерінде болатын болса, тербелмелі қозғалыстар барлық жерлерде кездеседі.

Тербелмелі қозғалыстарға қарағанда қатпар түзіліс процесі тез болады және онымен магма қабат жүріп отырады, балқыған лава массасы. қатпарларға күшпен еніп, сызаттар бойымен жер үстіне асып төгіледі.

Жер сілкіну көбінесе жер қыртысының 15—20 км тереңдігінде, ал кейде оданда тереңіректе болады. Мұның өзі жер қыртысының ауысу массасының қалыңдығына байланысты. Жер сілкіну Жерде тау түзілісі процесінің болып тұратынын дәлелдейді. Ол жердің қыртысын бүлдіріп кетіп отырады.

Жер сілкіну барлық жерде бола бермейді: таулы аймақтарда күшті де орташа жер сілкіну тіпті жиі болып тұрады. Жер сілкіну көбінесе кайнозой эрасында пайда болған альпі қатпарларының таулы аймақтарында болады. ТМД-да жер сілкіну Қырымда, Закавказьеде, Орта Азияда, Байкал аумақтарында, Қиыр Шығыста жиі болып тұрады. Дүние жүзінде орта есеппен жылына 100 мың жер сілкініс болады, адамдар соның 10%-тін арнаулы құралдардың көмегінсіз-ақ сезеді. Әрбір бес минутта Жер кейбір жақта қозғалып қалады. Қазіргі жер сілкінудің 80%-не жуығы Тынық мүхит жағалауында — Тынық мұхит шеңберінде болады. Жер сілкінудін, 15%-тейі Европалық — Азиялық шеңберде етеді.

Таулар мен іргелес терең ойыстар бар, жер қыртысы опырықтар сызаттарымен тілімденген, рельефі сан қилы болып келетін жерлерде жер сілкіну өте-мөте қатты болады. Жер сілкіну жоғарыда көрсетілген аудандардан басқа Атлант және Үнді мұхиттарының жағалауында да болып тұрады.

Жер сілкінгенде Жер ішіндегі қабаттар ауысады да, вулкан әрекетінің күшейуіне мүмкіндік туады.

Атқылаудың екі түрі бар — сызатты және орталық. Негізгі лаваның сызатты атқылаулары ылғи тасқындап құйылады, мұндай атқылаулар Ci6ipдe, Yндістанда, Америкада байқалған.Қазіргi уакытта сызатты атқы­лаулар Исландияда болады. Атқылап тұратын вулкандар 600-ге-жуық, сөнгендері — одан әлдекайда көп.

Вулканды жерлер жер сілкіну аймақтарына дөп келеді. Мұның өзі бұл құбылыстардың өз ара байланыстылырын дәлелдейді Жер қыртысы қабаттарының сызаттар бойымен жылжуы жер сілкінуімен қабаттасып жүреді, ал сызатты бойлай көтерілген лавадан вулкандардың атк,ылауы пайда болады.

Вулкандар атқылауының географиялық маңызы. Жердің орасан зор территориясында вулкандар атқылап жатады, тек ТМД-да рана вулканизм 3 млн. шаршы километрге жуық жерді қамтиды.

Вулканнан шыққан күл атмосфераға ұшып барып, оны бұлыңғырландырып, күн радиациясын бәсеңдетеді

Вулканның атқылауы жер рельефін өзгертеді: лаваның сызаттарға толуынан жер 6eті тегістеледі де, атқылаудың орталық типі жер бетін ойлы-қырлы етеді. Лава тасқыны өзен ағысын бөгеп, бөгет су сипатты көл пайда болады.

Рельефтің дамуы.

Жер астындағы iшкi күштер әсерінен қатпарлар пайда болады, жер жарыльш, ығысады, жер сілкінеді және вулкан атқылайды, магма жер қыртысына еніп, одан жер 6eтiнe асып төгіледі, жер бет1нде баяу тербел!стер пайда болады. Cөйтіп жер астындағы iшкіi күштердің әрекеті нәтижес1нде магмалық тау жы­ныстары құрылып, қатпарлар мен жақпарлар пайда болады.

Heгiзri қоры күн энергиясы болып табылатын сыртқы күштер әр алуан түрде байқалады. Олардың әсерінен магмалық жыныстар бүлінеді де, оның сынықтары төмен түскен жерлерге: өзендерге, көлдерге, теңіздерге шығарылып, шөгінді жыныстар мен минералдар түзіледі. Сыртқы күштер әрекетінен құрылыкты жаңбырдың, өзендерд1ң теңіздердің сулары шайып өтіп отырады жел құмды суырады, соқпа толқындар теңіз жағалықтарын бүлдіредi, теңіздер түбінде құмды, сазды жэне iзбесті қабаттар түзіледі, температураның ауытқуы және басқа процестер әрекетінен тастарда жарықшақ пайда болады. Сырткы күштер рельефтің дұрыс формаларын бұза береді. Бүлінгеннен пайда болған борпылдақ заттар түсіңкі (тepic) формалы рельефтерге шығарылып тасталады.

Рельефтің дамуы — күрделі процесс. Рель­ефтің дұрыс қалыптаскан ipi формалары (таулар) сырткы күш­тер әсерімен теңесіп кетеді. Рельефті әcipece көп бүлд1рет1н жел қағу мен өзен эрозиясы. Өзендер жазықты тілгілеп, өзен аңғарын жасағанға дейін рельефтің бөлшектенуі бітпейді. Таулы аймақтардың тегістелуінен кедір-бұдырсыз жазық пенеплен түзіледі. Пенепленнің су астына батып тұруы да немесе жаңа таулы аймақтар тәрізді судан көтеріңкі тұруы да мүмкін. Сонымен қазіргі рельеф ішкі және сыртқы күштердің өз ара қатынастарының күрделі процесінің нәтижесі. Ол қазір де өзгеруде. Жазық жерлердің 6eті желдің, судың және басқа да күштердің ұзақ әрекеті нәтижесінде қалыптаскан. Ұсақ борпылдақ жыныстардан тұратынн төбелер, жан-жағынан жел айналдыра мүжіген қатты жыныстардан тұратын тау қалдықтарын кезге елестетіе maужұрнағы, бұл күштердің жазықтағы айғағы бола алады. Жазық бетінен көтеріліп тұрған, борпылдақ жыныстардан құралған жазықтағы рельефтің дұрыс формаларынан басқа теріс формалары да — борпылдақ жыныстарды алып кетіп, жазықта үлкен шұңқыр жасайтын уақытша су ағысы жұмысы туралы айғақ бола алатын жыралар да болады.

Әсіресе лёсс және лёсс тәрізді саздақтардың ағын су тез бұзатын қырларда тіп-тік қия жыралар көп болады.

Жыралармен тілімденген жазықтар ауыл шаруашылығы үшін пайдалануға келмейді, сондықтан жыралардың көбейіп кетпеуі үшін үнемі күрес жүргізіп отыру қажет.

1.Жердің ішкі құрылысы қабаттары ерекшелігін ата?

2.Жердің планетарлық рельефі формалары?

3.Жер бедері формаларын қалыптастырушы процестерге не жатады?

1. 
   Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.
   
2. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
4. 
   Дубнищева Т.Я. Концепции современного естествознания. - Новосибирск, 1997.
   
5. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
6. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

1.Минералдар және тау жыныстары

2.Жер бедері формалары

Дәрістің қысқаша мәтіні.

1.Жер қыртысындағы магмалардың қозғалысы, минералдар мен тау жыныстарының түзілуі.

Орасан зор қысымның нәтижесіндe жер ішіндегi заттар жоғары температураға қарамастан қатты күйде болады. Бұл заттар қысым бәсендеген кезде ғана сұйык, магмалық күйге көше алады, ал мұның өзінe жер заттарының жылжуы немесе газдардың 6ipaз мөлшері босап шыққан күнде ғана болуы мүмкін. Егер жер қыртысында сызат пайда болса, онда оның астындағы қысым кемиді де, магма сұйылып сызат бойымен азайған жаққа қарай көтерілуге тырысады. Магмадан бөлінген газдар магманы 6ipre ұшырып шығарады. Маг­ма жер қыртысының сызаттарында баяулап қатады. Бұл кезде оныц құрамды бөліктерінің аралрында химиялық реакциялар болады, соның нәтижесінде әр түрлі химиялық табиғи қосылыстар — минералдар түзіледі, ал олардан тау жыныстарының кристалды массивтері (гранит, сиенит т. б.) пайда болады. Сызаттарды бойлап Жер бетіне асып төгілген магмалар 6iршамa тез қатады да, бу мен газдар көп мөлшерде бөлініп шығады. Бұл кезде әр түрлі минералдар да түзіледі, ал олардан тығыз немесе өте ұсақ кристалды, кейде шыны тәріздес, ал кейде кеуекті тау жыныстары (базальт, трахит, андезит, т. б.) пайда болады.

1.Минералдар және тау жыныстары

2.Пайдалы қазындылар

Минералдар — бұл табиғи химиялық реакциялар нәтижесінде жер қыртысында түзілетін табиғи химиялық қосылыстар. Көптеген жағдайларда минералдар Жердің тау жыныстарының әр түрлі үйлестіктерін құрайды. Мәсслен, гранит өз ара механикалық байланыстағы және кейде айқын ажыратуға болатын үш минералдардан — кварцтан, дала шпатынан және слюдадан құралған. Тау жыныстары тұтасымен бір минералдан ғана құралуы да мүмкін, мысалы, тас тұзы кенінің қалыңдығы кейде 30 ж-ге дейін жетеді де көптеген километрге созылып жатады. Минералдың химиялық қүрамы оның барлық массасында біркелкі болады. Бір минералдан ғана қалың жыныс түзілетін сирек жағдайларда болмаса, тау жыныстарында мұндай белгілер болмайды. Мысалы, бор, мрамор және басқа ізбес тастар массалары біртекті болып көрінгенімен мииерал емес. Олардың негізгі қүрамы кальцит минералынаи (СаСОз) тұрады, бірақ басқа минералдар қоспасы қосылса-ақ химиялық біртектілігі бұзылады.

Минерал-элементтер. Бүларға таза көміртегі С-ден тұратын— алмас және графит, табиғи күкірт S және сап металдар — платина Рt, алтын Аu, күміс Аg, мыс Сu минералдары жатады.

Қыр салынған мөлдір алмастар — бағалы гауһарлардың құндылығы зор. Техникада мөлдірлігі болмайтын ұсақ алмастарды бағалы деп санайды, олар бұрғылау қондырғыларында тескіш үшін және қырып тазалау (абразивті) материал ретінде пайдаланады.

Алтын — химиялық тұрақты металл — ежелден безендіру ретінде пайдаланылып келеді.

Минерал-қышқылдар. Минерал қышқылдарға темір мен алюминий кендерінің дерлік барлығы және су жатады. Кремний тотығы SiO₂ тау су тасы кристалы мен желісін түзетін кварц және жаппай таралған құм мен құм тас формасында кездеседі. Кварц граyит кұрамына енеді.

Күкіртті минералдар — түсті металдардың негізгі рудасs. Мысты колчедан немесе халькоприт СuFеS₂, қорғасын жылтыры — галенит — РbS, қалайы алдамшысы — сфалерит ZnS, сынап рудасы — киноварь (сыр) НgS, күміс рудасы — аргенит Аg₂S тап осындай.

Минерал-галоидтар. Химиялық құрылысы бойынша бұлар НСІ, НҒ қышқылдарының тұздары. Адам және жануарлар тіршілігі үшін маңызды минералдар — ас тұзы немесе тас тұз, NаСІ түзы. Жер тыңайтатын калий тыңайткыштарының бірі калий тұзы КСІ болып табылады. Домна процесі кезінде рудадағы бөгде қоспаларды жою үшін темір рудасына балқыма шпат СаҒ₂ қо-сады.

Минералдар — оттекті қышқылдардың тұздары, оларды мына таблицадан көруге болады: