Ірімшік. Бұл ақ ірімшік,
сары ірімшік болып екіге бөлінеді.
Қазанға құйылған
сүтке айран құйып
қайнатады. Ол іріген кезде ірімшігін сүзіп алады. Сары ірімшік жасау үшін оны одан ары
сары болған қайната береді.
Іркіт – құрт қайнату үшін үлкен ыдысқа құйып,
жинаған сүтті
пісіріп,
майын
алғаннан кейін қалатын аз сусын.
2. Берілген тағам атауларынан біреуін таңдап алып, хабарлама дайындаңыз. Хабарламаңыздағы есімше категориясының астын сызыңыз:
шұжық
қалжа
бауырсақ
тарыкөже
таба нан
қазы
ЕТІС КАТЕГОРИЯСЫ 182
ЕТІС КАТЕГОРИЯСЫ
1. Төменде берілген сөйлемдердің кестеде дұрыс немесе бұрыс тұрғанын анықтап, себебін түсіндіріңіздер. Өздік етіс Өзгелік етіс Ырықсыз етіс Ортақ етіс Олар хат жазысып
тұрады
Алыстан бір қара
көрінді.
Енді белін түйінді, Асыл киім
киінде (Қыз Жібек).
Ол дәрігерге
көрінді.
Өнер білім бар жұрттар, тастан
сарай салғызды
(Ы.Алтынсарин)
Таң атқанша тарандық
(Махамбет).
Сабадан қымыз құйдырып,
Алдарына қойдырып,
Жасы үлкендер бір бөлек,
Әзілдесіп сылқылдап...
(Абай)
Қонақтар
жайғасып
отырысты
Балқия қақпаның
алдында
сықылықтасып
күлісіп, мәз болып
тұр екен.
Бала інісіне шамды
сөндіртті.
Ол бізге үй салысты
Мәдениет үйіне
орындық
қойылды, шам
жағылды.
2. Төменде берілген сөздерге сөйлем келтіріп, етістің қай түрі екенін ажыратыңыздар. 3. «Көз қорқақ, қол батыр» тақырыбына бір шағын әңгіме жазыңыз. Етістердің астын сызып, қай түрі екенін ашып, айтып беріңіз. Етіс - етістіктің ерекше категориясы. Әдетте етіс қимыл, іс
-
әрекеттің, субъекті
мен объекті арасындағы (семантикалық
-
синтаксистік сипаты) әр түрлі қатынасты
білдіріп, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы жасалатын етістік категориясы деп
анықталады.
Өздік етіс қимыл,
іс
-
әрекеттің
иесіне, субъектіге
қарай бағытталып,
сабақты етістікке
-
н, - ын, - ін қосымшасы
қосылып
жасалады.
Ырықсыз етіс деп
іс
-
әрекеттің
атқарушысы,
қимыл
иесі
арнайы айтылмай,
қимыл өздігінен
істелетіндегі
көрінеді де,
ыл, - іл, - л жұрнақтары
арқылы
жасалатын
етістіктің түрін
айтамыз.
Өзгелік етіс қимылдың,
іс
-
әрекеттің
тікелей
субъектінің
өзі
арқылы емес, екінші
бір суъекті арқылы
істелетінін,
іске
асатынын білдіріп,
-
ғыз, - гіз, - қыз, - кіз, - дыр, - дір, - тыр, - тір қосымшалары
арқылы жасалады.
Ортақ етіс, қимыл,
іс
-
әрекеттің
бір
емес,
бірнеше
субъекті арқылы
іске асатынын
білдіріп,
- ыс, - іс, - с қосымшасы
арқылы
жасалады.
Сату (сату+шы), Сауда (сауда+гер), Сатып алу (сатып
алу+шы), тапсырыс беру (тапсырыс беру+ші), кәсіп
(кәсіп+кер), табу (таб+ыс, табыс+кер).
166
167
1. Төменде берілген сөйлемдердің кестеде дұрыс немесе бұрыс тұрғанын анық-
тап, себебін түсіндіріңіздер.
Өздік етіс
Өзгелік етіс
Ырықсыз етіс
Ортақ етіс
Олар хат жазы- сып тұрады Алыстан бір қара
көрінді.
Енді белін түйінді,
Асыл киім киінде
(Қыз Жібек).
Ол дәрігерге
көрінді.
Өнер білім бар жұрттар, тастан сарай салғызды (Ы.Алтынсарин) Таң атқан-
ша тарандық
(Махамбет).
Сабадан қымыз
құйдырып,
Алдарына
қойдырып,
Жасы үлкендер бір
бөлек,
Әзілдесіп
сылқылдап...
(Абай)
Қонақтар жайға-
сып отырысты
Балқия қақпаның алдында сықы- лықтасып күлісіп, мәз болып тұр екен. Бала інісіне шамды
сөндіртті.
Ол бізге үй салысты Мәдениет үйіне
орындық қойылды,
шам жағылды.
2. Төменде берілген сөздерге сөйлем келтіріп, етістің қай түрі екенін
ажыратыңыздар.
Сату (сату+шы), Сауда (сауда+гер), Сатып алу (сатып алу+шы), тапсырыс беру (тапсырыс беру+ші), кәсіп (кәсіп+кер), табу (таб+ыс, табыс+кер). 3. «Көз қорқақ, қол батыр» тақырыбына бір шағын әңгіме жазыңыз. Етістердің
астын сызып, қай түрі екенін ашып, айтып беріңіз.
КӨМЕКШІ ЕТІСТІК Көмекші етістік – толық лексикалық мағынасы жоқ, жеке тұрып
сөйлем мү-
шесі
бола алмайтын, тек негізгі етістіктермен,
есім
сөздермен тіркесіп қолданыла-
тын етістіктер. Көмекші етістіктердің саны да аз емес, бірақ олардың тілдегі құрамы
тұрақты. Қазақ тілінде отыз көмекші етістік бар. Олар:
ал, бақ, бар, баста, бер, бол, біл, біт, жазда, жөнел, жүр, жібер, де, еді, екен, емес, ет, кел, көр, қыл, т.б. Көмекші етістіктердің негізгі етістіктермен тіркесіп қимыл фазаларын (кезең-
дерін) немесе өту сипатын білдіреді. Жасалу жолдары:
Түбір етістік Көсемше жұрнақтары бастау, бару, қою, алу, шығу, болу Мысалы: келе бастады, қайтып барады, іліп қояды, күліп шықты.
1. Сөйлемді сәйкес келетін сөздермен толықтырыңыз.
1. «Басымыз бірігіп ел болдық, хан көтердік» деген ру біткеннің игі жақсылары,
қараша адамдары мәз-мейрам (салды /еді).
2. Қобыланды орталарынан зырғытып өте (берді / жүр)
3. Сауранның ақсақал, бек, саудагер бас адамдары жиналып қаланы енді Махмұт
– Сұлтанға бермек (болды / бітті).
4. Жауы қорыққан елдің хандығы да берік, айбынды (алады / келеді).
5. Шыңғыс ұрпағы өздеріне кір келтіретін, құпияны білетін адамдарды аямай-
тын (еді / жүрді), бейшараға зақым келтіріп жүрмесе жарар (етті / еді).
(І.Есенберлин «Көшпенділер»)
