Психология
жүктеу/скачать 10,53 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Р. Лурияның
- Интероцептік
- Проприоцептік
- Экстероцептік
- Генетикалық
| 2.5. Түйсік түрлері
Түйсіктер сезім мүшелерімізге байланысты көру түйсігі, дәм түйсігі, иіс түйсігі, тері түйсігі, вибрациялык жэне орга- никалық болып бірнеше түрге бөлінеді. Ежелден-ақ адам өзінің сыртқы бес сезім мүшесіне орай көру, есту, сипау, иіс жэне дэм түйсіктерін ажыратқан. Қазіргі кезде сыртқы жэне ішкі ортаны рецепторда бейнелейтін 20-дан астам түрлі талдағыштар бары белгілі. А.Р. Лурияның пайымдауынша, түйсіктер негізгі екі принцип бойынша жіктеледі: а) жүйелі-генетикалық (қызме- тіне орай), б) қүрылым күрделілігі мен деңгейіне байланысты. Түйсіктердің ең ірі жэне маңызды түрлерін үш топқа жіктеу қабылданған: интероцептік, проприоцептік, экстероцептік. Интероцептік түйсіктер дененің ішкі үдерістеріне бай ланысты, яғни ішек, қарын, жүрек, қан тамырлары мен басқа да ішкі құрылым қатпарларындағы тітіркенулерді миға жеткізіп отырады. Түйсіктердің бүл тобы тірі ағзаларда пайда болу жағынан ең ежелгілерден эрі өте қарапайым түрі. Интероцеп тік түйсіктердің пайда болуы мен олардың жүрісін түсіндіріп білу өте қиын, сонымен бірге нақты қозу нүктесіне ие емес, яғни диффуздық күйде болады, осыдан бұлар адамның көңіл-күй (эмоциональ) қалпына жақындау келеді. Проприоцептік түйсіктер дененің кеңістіктегі қалпы жө- ніндегі ақпараттармен қамтамасыз етіп, адам қозғалысының сезімдік (афференттік) негізін қүрап, оларды реттеп отырады. Бұл түйсіктер тобының шеткі (перифериялык) рецепторлары бұлшық еттер мен буындарда ерекше жүйке тәндері формасында берілген (тельца Паччини). Осы жүйкелік тэндерде пайда бола- тын қозулар бұлшық еттер созылғанда, буыңдар қалпы өзгер- генде туындайтын түйсіктерді бейнелейді. Аталған топқа, со нымен бірге, ерекше қасиеттерге ие теңдестік жэне тұрақтылык түйсіктері де кіреді. Олардың перифериялық рецепторлары ішкі құлакдың (внутреннее ухо) шеңберлі сайларында жайласқан. Экстероцептік түйсіктер ең үлкен түйсіістер тобын құрайды. Бұл түйсіктердің қызметі сыртқы дүние ақпаратын адам сезі- міне жеткізу жэне қоршаған ортамен үздіксіз байланыс орнату. Барша экстероцептік түйсіктер тобы шартты түрде аралық (дистантные) жене түйісу (контактны) түйсіктері деп аталған екі бөлікке жіктеледі. Түйісу түйсіктері әсерлердің дене бетіне немесе сезу мүше- леріне тікелей жанасуынан іске қосылады. Мұндай түйсіктер- дің мысалы ретінде тері сезуі мен дэм сезуін келтіруге болады. Аралық түйсіктері тітіркендіргіштердің сезімтал мүшелерге біршама қашықгықган эсер етуінен туындайды. Бүл топқа жа- татындар: иіс сезу, есіту жэне көру түйсіктері. Генетикалық жіктеуге байланысты түйсіктерді екі топқа бөлу көзделген: 1) протопатикалық — өте қарапайым, шарпулы (аффектті), толық жіктеліп, мекенделмеген органикалық се- зімдер (ашығу, шөлдеу жэне т. б.); 2) эпикритикалык — жоғары дәрежеде жіктеуге келетін, себеп-салдарлы жэне рационалды (санамен барластырылатын), яғни адамның негізгі сезім мүше- лерінде пайда болатын түйсіктер. жүктеу/скачать 10,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|