ЈР ўылым министрлїгї ўылым академиясы
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Erjanova U.R. Batys Qazaqstan oblysynyn onomastikalyq kenistigi 2018
| АЛҒЫ СӨЗ
Ширек ғасыр ішінде тоқсан тараулы дініміз бар, томағалы тіліміз бар, шуақ шашқан күніміз бар, асқақтаған үніміз бар, желбіреген байрағымыз бар, шетсіз- шексіз аймағымыз бар берекелі де мерекелі ел болдық. Әуелден де қорласа да құламаған, жабықса да жыламаған, аш күнінде ешкімнен садақа сұрамаған, аяулы халықтың ұрпақтары өсіп жетілдік. Қазір ынтымақты бірлігіміз бар, берекелі тірлігіміз бар, аллаға шүкір елміз. Сол елдің бір құрамдас бөлігі болған біздің Батыс Қазақстан облысы орыс мемлекетімен шектесіп жатса да, Кеңесзаманынан қалған біраз орыс тілді елді мекен атаулары мен көше атаулары тәй-тәй басқан балаша адымдап, ата баба қойып кеткен бұрынғы атауларына қайтадан келе бастады. Ендігі жерде көптен көкейде жүрген ойлардың барлығын жүйелеп, облысымыздың ономастикалық кеңістігін жинақтап, бір ізге түсіретін уақыт жеткен сияқты. Сол себепті бұл еңбектің алдына облыс ономастикасын этнолингвистикалық, этимолоиялық, орфографиялық тұрғыда жан- жақты талдау мақсаты қойылды. Монографияның І бөлімі «Ақжайық өңірінің топонимиясына» арналып, этнолингвистикалық талдау жасалды. Тарихи топонимдерінің басым көпшілігінің мән- мағынасы айқындалады. Облыс ономастикасының даму кезеңдері, тарихи қабаттары, топонимдік кластары анықталып, көпшілікке бұрын мағынасы беймәлім немесе қалың жұртшылық арасында талас туғызып жүрген жер-су атауларының этимологиясы басқа түркі тілдерімен салыстырыла отырып түсіндірілді. ІІ бөлімі «Батыс Қазақстан облысының жер-су атауларының сөздігі» деп аталады. Мұнда ата – бабадан мұра болып қалған 1500-ге жуық облысымыздың ономастикалық атаулары қамтылып отыр. Олардың ішінде облыс территориясына кіретін қала, елді мекендер, аудан орталықтары, темір жол бекеттері, сондай-ак, жүздеген өзен, көл, сор, тау, төбе, шоқы, қырат, бұлақ, құдық, жайлау, қыстау, жазық, шығанақ атаулары алфавиттік жүйемен жасақталды. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының жанындағы А.Байтұрсынұл атындағы Тіл білімі институты «Қазақстанның географиялық атаулары» деп аталатын көп томдық сөздікті шығаруды қолға алған болатын. Бүгінге дейін аталмыш көптомдықтың үшінші кітабы «Ақмола облысының жер-су аттары» деген атпен жарық көрді. Осы монографияны сол жоспарлы көптомдықтың жалғасы деп есептеуге болады. Бұл сөздікті құрастыру барысында біз олар пайдаланған (қай сөз табына жататыны, түбірі, дара, күрделілігі, орыс тілінде жазылуы) жүйеден бас тартып, әрбір атауға байланысты түсініктерді қысқа, әрі тұжырымды беруге тырыстық. Өйткені ономастика ғылымының топонимия саласы өз ішінде гидронимдер, ойконимдер, урбонимдер т.б. көптеген салаларға бөлінеді. Урбонимдер - көше атауларын зерттейтін саласы. Ендеше, монографияның ІІІ бөлімі Орал қаласы көше атауларының баянына арналды. Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылы ішінде жас мемлекетіміз де, сүйікті қаламыз да күн санап көркейіп, көз алдымызда үлкейіп келеді. Жаңа шағын аудандар көбейді. Қазір қала маңында 21 шағын аудан тұрғызылған. Ол жерлерде жаңа көшелер пайда болып, құрылыс- архитектура департаментіне тіркелгендері де, әлі тіркеліп үлгермей, карталары жасақталмағандары да баршылық. 1991 жылдан 2005 жылға дейін 106 көше қазақша атауға, ауыстырылса, 2005 жылдан бері 87 көше ауыстырылды. Оның 29-ы орыс тілді атаулар. Олар Ұлы Отан соғысының 4 70 жылдығына орай барлық Кеңес одағының батырларының есімі көше атауларына берілсін деген үкіметтің өкіміне байланысты тағайындалды. Әлі ресми түрде есепке кірмеген, өз тұрған аудандарын « Самал 1» деген сияқты халықтың өзі қойған атаулары мен көшелері бар, олар облыстық құрылыс- архитектура басқармасында тіркелмегендіктен, ол көшелер туралы деректер енгізілген жоқ. Сонымен қатар, бұрыннан келе жатқан орыс тілді көшелердің атауларына тоқталмағандығымызды ескерткім келеді. Бұл көшелер алдағы уақытта әлі өз тілімізде аталатын көшелерге ауысатын болады. Аудан, облыс аттарымен аталатын көшелер бар және абстракты атауларға бірер сөйлеммен ғана түсінік берілді. Оларға да тоқталуды қажет деп есептемедік. Бұл жұмыстар болашақта әлі де толықтырылып, суреттерімен, картасымен шығарылатын болады. Қала бойынша 778 көше атауларының жартысына жуығы өзгермей жатса да, қолда бар деректерді жинақтап, қазақша көше атауларының баянын жазып, торқалы тойға шашу болсын деген ниетпен көптен бергі көкейде жүрген жұмысты көпшілікке ұсынып отырмын. Монография тілші ғалымдарға, тарихшыларға, өлкетанушыларға, ауылдық, аудандық, облыстық әкімшіліктер мен байланыс, көлік, өнеркәсіп, ауылшаруашылық мекемелерінің қызметкерлеріне және туған өлкенің кешегісі мен бүгінгісіне қызығушы көпшілік қауымға арналады. Автордан. |