Рапишева Жанат Дабылқызы. «Лингвистикадағы кәсіби шетелдік терминология» курсының оқу бағдарламасы

Қазақ тілі терминологиясының негізгі зерттеу объктісі – термин сөздер. Тіл ғылым жетістіктерімен сусындай отырып, жетіле түседі, сөйтіп халықтың ғылым-білімге деген мұқтаждықтарын өтеудің жаңа мүмкіндіктеріне ие болады. “Ғылым тілі” деген ұғымды зерттеушілер жалпы әдеби тілдің атқаратын әлеуметтік-қоғамдық қызметінің үлкен бір саласы деп түсінеді. Бұл сала ғылыми-техникалық прогрестің шарықтап дамуына байланысты қанатын жайып, тамырын тереңдете түседі, өзі де дамиды, жалпы әдеби тілімізді де кемелдендіре түседі. Басқаша айтқанда, қоғам өміріне ғылыми-техникалық прогресс қаншалықты қажет болса, сол қоғам мүшелеріне қызмет етіп отырған ғылым тілі де соншалық қажет деп есептейді академик Ә.Қайдари. Яғни ғылым тілі әдеби тілдің жеке бір тармағы ретінде қалыптасады, оның қолданыс аясын кеңейте түседі. Ғылым тілінің қалыптасуы ғылымның дамуымен және әдеби тілдің жасалуымен тығыз байланысты. Ғылым тілі көптеген зерттеулерде ғылыми стильмен теңестіріледі, себебі ғылыми стиль жазу арқылы көрінеді.

Ғылыми стильдің лексикасында сөздер өзінің бастапқы, тура, негізгі мағынасында жұмсалады. Ғылыми стильдің сөздік құрамы, негізінен, үш қабаттан тұрады: жалпылама қолданылатын сөздер, ғылымның барлық салаларына тән ғылыми сипаттағы сөздер және жекелеген ғылым саласының өзінде ғана қолданылатын термин сөздер. Сонымен бірге белгілі бір ғылымның саласында қолдану аясына байланысты жалпылама лексиканың кейбір сөздері термин сөзге айналады. Ғылымның алға басып, дамуына қарай жаңа ұғымдар туып отырады. Әрбір стильдің өзіне ғана тән айрықша белгілері мен оларды бір-бірінен даралап тұратын жеке факторлардың болатыны белгілі. Мәселен, И.Р.Гальпериннің айтуынша, ғылыми стильдің мұндай негізгі белгісі - термин сөздердің жиілігі. Бұл белгі – ғылыми стильдің лексикасын басқа функционалдық стильдер лексикасынан ажырататын басты белгі болып табылады. Сөздердің терминдік сипатқа, қасиетке ие болуы тек ғылыми стильде жүзеге асады. Ғылыми стильде лексикалық қабаттардың қолданылуы ғылымның өзіндік ерекшеліктеріне, кітаптың кімге арналуына байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, теориялық ғылыми еңбектерде бейтарап сөздер аз болады да, көпшілікке арналған еңбектерде олардың саны арта түседі. Лексикалық қабаттардың қолданылу жиілігі еңбектің баяндалу сипатына, жанрына, композициялық бөліктерінің ерекшеліктеріне де байланысты болады.

Курстың мақсаты – қазақ тіліндегі терминологиялық лексиканың қалыптасуын көрсететін тілдік факторларды, оның жетілуіндегі аударманың, тұңғыш қазақ газеттерінің рөлін, қазіргі қазақ тіліндегі терминдеруші лексика көздерін терең де жан-жақты зерттеу мақсаты көзделеді. Курстың міндеттері:

- қазақ терминологиясының туу, қалыптасу дәуірін белгілеп, кезеңдерге бөлу, оның дамуына әсер еткен әлеуметтік-экономикалық (лингвистикалық және экстралингвистикалық) жағдайларға тоқталу;

- терминжасам тәсілдері мен сөзжасам тәсілдерінің термин жасаудағы ерекшеліктерін талдау.