Құрастырушы: аға оқытушы Рахметова А. М

1. 
   Климат ерекшеліктеріне байланысты тірі организмдердің даму мерзімі.
   
2. 
   Фотопериодизм. Жануарлардың жағымсыз маусымдық және тәуліктік құбылыстарға бейімделуі
   

Жылдың мезгіліне байланысты жануарлардың тіршілігі айтарлықтай өзгеріске түседі. Әсіресе солтүстік және қоңыржай климатты белдемдерде тараған жануарлардың тіршілік әрекеттерінде мезгілдік өзгеріс айқын байқалады. Жануарлар мезгілдік өзгеріске түсудің нәтижесінде табиғаттың жыл сайын белгілі бір мезгілде қайталап тұратын құбылыстарына бейімделеді.

Жануарлардың өмірінің әрбір кезеңі жылдың сол мезгіліндегі табиғаттың жағдайына сәйкес келетіндіктен жануарлар табиғи ортаның мезгілдік өзгерістеріне төзіп тірі қалу қабілеті артады. Жылдың мезгіліне сәйкес жануарлардың денесінде физиологиялық, морфологиялық өзгерістер жүріледі. Мезгілге сәйкес күннің ұзарып, қысқаруының салдарынан тәуліктегі жарық уақыттың өзгеруі жануарлардың дене құрылысы мен функциялық әрекеттерінің өзгеруіне негізгі сигналдық рөл атқарады. Тәуліктегі жарық уақыттың мөлшері жануарларға температураның мезгілдік өзгерісі туралы алдын ала белгі береді. Сондықтан да солтүстік және қоңыржай белдемде тіршілік ететін жануарлардың дерлік барлығында фотокезеңділік әсерін сезініп оған жауап ретінде жыл мезгілдеріндегі климаттық өзгерістерге бейімделу қабілеті дамыған.

Әсіресе күз мезгілі басталысымен барлық тіршілік ортасындағы тіршілік жағдайы өзгереді: күн қысқарып тәуліктік жарықтың мөлшері азаяды; ауаның және топырақ пен судың беткі қабаттарының температурасы салқындай бастайды. Көптеген жануарлардың іс әрекеті бәсеңдеп, баяулай бастайды.

Бұл кезде қарапайымдардың (Protozoa) көбеюі тыйылып, зат алмасуы баяулайды. Ұзамай қоректенуі түгелдей тоқтатылып, жасушасындағы артық суды сыртқа бөліп шығарады да қатты қабыршаққа (циста) оранып қысқы ұйқыға кетеді. Көктемде қоршаған ортаның температурасы жылынып, оңтайлы жағдай басталысымен қарапайымдар циста қабыршағынан шығып белсенді тіршілікке ауысады.

Күзде суда салқындық сезіле бастағанда гидралар суға аталық, аналық жыныс жасушаларын шашады да өледі. Аталық және аналық жасушалары қосылып ұрықтануының нәтижесінде жұмыртқа түзіледі. Түзілген жұмыртқа бірнеше рет бөлшектеніп көп жасушалы әмбриотека деген ұрықты түзеді. Бұл ұрық (эмбриотека) қатты қабыршақпен қапталып, қысқы суық мерзімді өткереді де келесі көктемде одан гидра дамып жетіледі.

Жауынқұрты жазда топырақтың беткі қабатына таяу тіршілік етеді. Ал күзге қарай топырақтың 2-2,5 метрге дейінгі терең қабатына түседі. Топырақтың терең қабаты қыста қатпайтындықтан олар қыс бойында белсенді тіршілігін тоқтатпайды.

Былқылдақденелердің тіршілік әрекеттері қыста өте баяулайды. Олар қимылсыз мелшиген жағдайда қыстап шығады. Шалшықшы ұлу, тоспа ұлуы, қошқар мүйіз ұлулар сыртқы ортаның жағдайы қолайсыздана бастағанда бақалшығының аузын сілемейлі қақпақпен жауып, белсенсіз тіршілікке көшеді. Аузы жабылған бітеу бақалшық оларды суықтан қорғайды. Сонымен қатар олар мұзбен бірге ешбір жарақатсыз қатып, мұз ерігенде тіршілігін жалғастырады. Су түбінде мекендейтін айқұлақ ұлулар қыста су түбіндегі батпаққа кіріп қыстайды. Құрлықта мекендейтін ұлулар (жүзім ұлуы т.б) бақалшығының аузын сілемеймен бітеп, топырақтың беткі қабатында, жапырақтардың арасынан қолайлы орын тауып қыстап шығады.

Күзгі суық басталысымен жәндіктердің қимыл қозғалысы, өсу даму үдерістері баяулап, ішкі сөл бездері жүйесінің реттеуші әсерінің нәтижесінде қысқы «ұзақ ұйқыға» кетеді. Бұл диапауза деп аталады. Диапауза кезінде жануарлар уақытша физиологиялық іс әрекетін тоқтатып зат алмасудың биохимиялық құбылыстарын ең төмен деңгейге жеткізу арқылы денесіндегі қоректік қорды аса үнемді жұмсап, келесі көктемнің жылы мезгіліне дейін тіршілігін сақтай алады.

Диапауза – жыл мезгіліне сәйкес қоршаған ортада тұрақты қайталап тұратын жағымсыз факторларға бейімделу болып табылады. Әр түрлі жәндіктердің даму сатысының әртүрлі кезеңінде қысқы диапауза басталады. Лимоншы көбелек, қалақайшы көбелектердің ересегі қыстап, диапаузаны басынан кешіреді. Ал шалқан ақ көбелегінің қуыршағы қыстайды. Көп жасты қоңыздарың басым көпшілігінің дернәсілдері қыстайды. Жұмыртқа кезінде диапаузаға кіруді ұрықтық (эмбриондық) диапауза деп атайды. Мысалы шегірткелер, жұпсыз жібеккөбелегі жұмыртқа сатысында диапаузаға кіріп қыстап шығады. Жабайы ара, түкті ара қатарлы қауымдық тіршіліктегі жәндіктердің ұрықтанған аналығы ғана қыстайды, өзгелері күзгі суық басталысымен өледі. Қыстап шыққан аналық ара көктемде жұмыртқалап, жаңа тұқым тобының негізін салады.

Бал арасының басқа жәндіктерден ерекшелігі, олар қыста сіресіп қатып, серейген қалыпқа түспейді. Олар барлығы бір жерге үйіліп, бірін-бірі жылытады. Жаздай жинаған балдарымен қоректеніп, зат алмасу мен қозғалыс, қимылдарын тоқтатпай қыстап шығады. Бірден зат алмасуы тоқтамағандықтан өздерінен де аздаған жылу бөлініп, денесінің температурасы қыста +10°С шамасында сақталады. Күзде жәндіктердің денесінде қыстың қолайсыз климатына төзуге бағытталған дайындық жүріледі. Атап айтсақ, денесіне қоректік заттың қорын (май, көмірсу) көптеп жинап, ұлпаларындағы судың мөлшерін азайтады. Есесіне суықта қатпайтын глицерин тәріздес заттардың мөлшері көбейеді. Қолайсыз мезгілдің басталарын сезісімен жәндіктер қыстайтын жайлы орын табуға қамданып қурап түскен жапырақтың арасына, ағаштың қабығының арасына т.б жылы жерлерге жайғасады. Топырақта тіршілік ететін жәндіктер мен олардың дернәсілдері топырақтың терең қабатына қарай орнын ауыстырады. Жәндіктер қыста мүлдем қатып қалмайды, тоңазыған күйде қыстап шығады.

Қысқы ұзақ ұйқыдан (диапауза) жәндіктер көктемде оянып тіршілік іс әрекеттерін жалғастыра бастайды. Қалақайшы көбелек, лимоншы көбелек, шыбын т.б ересек сатысында қыстайтын жәндіктер сәуірдің басында-ақ жанданып ұша бастайды. Дернәсіл, қуыршақ сатысында қыстаған жәндіктер дамып жетілу үрдістерін жалғастырады.

Денесінің ішкі температурасы тұрақсыз салқын қанды омыртқалы жануарлардың да көпшілігі қысты ұзақ ұйқыда өткізеді. Мысалы балықтың кейбір түрлері, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушыларды атауға болады.

Балықтардың бір жылдық өмірінде жетілу, көбею, қоңдану, қыстан шығу деген бірнеше тіршілік кезеңі ауысады. Бұл кезеңдердің әр қайсысы ортаның әртүрлі жағдайын талап етеді. Бұндай ерекше талапқа сәйкес әртүрлі жағдайлы орталар әрдайым бір-біріне жақын жерден табыла бермейді. Сондықтан балықтар жыл бойында әр жерге қоныс аударып көшіп жүруге мәжбүр болады. Уылдырық шашатын қолайлы мекен іздеп көшу, қоректік зат мол мекенге көшу т.б. Балықтардың басым көпшілігі көбею кезінде қоректенбейді. Уылдырық шашып біткен соң олар өте қарқынды қоректенуді талап етеді.. Сондықтан олар қорегі мол мекен іздеп көшуге тура келеді. Қыста су суыған кезде көптеген түрлі балықтың тіршілік қарқыны бәсеңдеп, кейбіреуі тоңазыған қозғалыссыз күйге де енеді. Осыған байланысты олар тобымен бір жерге қыстап шығуға қолайлы мекен іздеп көшеді. Табан, сазан, көксерке т.б түрлі балықтар үлкен өзендердің құйғанына барып қыстау үшін көшеді. Олар өзеннің құйғанына топтасып терең үйірімдерде қыстайды. Мөңке және т.б бір неше түрлі балықтар су түбіндегі балшыққа кіріп тоңызған күйде қыстап шығады. Алабұға, шортан қатарлы жыртқыш балықтар қыс бойында белсенді тіршілік етеді, алайда қоректену қарқыны қыста аздап бәсеңдейді.

Қоңыржай және суық климатты белдемде тіршілік ететін қосмекенділер қыстың қолайсыз маусымын қысқы ұйқыда өткізеді. Күзде қыркүйек айынан бастап олар қыстайтын орын іздеп қоныс аудара бастайды. Көшуден бұрын шөпбақалар бір жерге жиналып топтасады. Олардың көшуіне күзгі суықтың басталуы ғана емес, сонымен қатар қоректенетін жәндіктердің азаюы да себеп көрсетеді. Шөпбақалар түбіне дейін тағандап қатпайтын суға жиналып су түбінде немесе биік жарқабақтардың түбінде қыстайды. Қысқы ұйқы кезінде бақалар тек терісі арқылы ғана тыныс алады, күзде денесіне жинаған қоректік заттардың қорымен қоректенеді. Қысқы ұйқы кезінде олардың зат алмасу үдерісі күрт бәсеңдейтіндіктен денесінің температурасы да төмендейді. Бақалар денесінің температурасы -1,0 градусқа жетіп тоңазығанға дейін төзе алады. Дене температурасы одан артық суыса өлім қаупіне ұшырайды.

Құрбақа, құйрықты бақа, сүйіртұмсық бақалар құрлықта кеміргіштердің иен інінде, ағаш, бұталардың түбіріне жиналған құрғақ шөп, жапырақтардың астына немесе тастың астына қыстайды. Құйрықты бақалар денесінің -1,5 градусқа дейін тоңазуына төзе алады.

Қосмекенділердің белсенді тіршілігі көктемде ерте басталады. Шөпбақалар сәуірдің бастапқы күндерінен қысқы ұйқыдан оянып, белсенді тіршілік ете бастайды. Құрлықта қыстаған қосмекенділер қыста көктемде суға келіп жұптасып, ұрықтанады. Олар суға уылдарық шашады.

Бауырымен жорғаушылар да қыста тоңазыған күйде, қозғалыссыз өткізеді. Кесірткелер інде қыстайды. Інінің аузын жапырақпен, топырақпен бітеп, қысқы ұйқыға кетеді. Су жыландары күзде құрлыққа шығып, кеміргіштердің 30-40сантиметр терең қазылған ініне кіріп қыстайды. Сұр жыландар жер астындағы үңгір қуыстарға тобымен жиналып барлығы бірге қыстайды. Жер астындағы терең (60-200см дейін) үңгір, қуыстарыды тауып алып қыстайтындықтан қыстақ орнының температурасы +2°С -тан +4°С шамасында болады. Сұр жыландардың қыста топтасып жиналған үңгірін көпшілік халық «жыланның ордасы» деп атайды.

Құстардың тіршілік жағдайы да табиғаттың мезгілдік өзгерісіне тәуелді. Табиғатта жыл сайын бір мезгілде қайталанып тұратын тұрақты құбылыстар мезгілдік ырғақ деп аталады. Құстардың өмірінде де табиғаттың мезгілдік өзгерісіне сәйкес биологиялық ырғақ айқын байқалады. Жылдың әр мезгілінде табиғат жағдайының өзгеруіне сәйкес құстардың тіршілік айналымы көбеюге әзірлену кезеңі, түлеу кезеңі, қысқа дайындық жасау және қыстау кезеңі деген бірнеше кезеңнен құралады.

Көбеюге дайындалу кезеңінде жұптасатын қосарын (жұбын) тауып, ұя салатын мекен орнын тауып иеленеді. Ұя салатын орынды әдетте еркегі тауып иеленеді де соңыра оған ұрғашылары келіп қосылады. Ұя салатын орынды және қосарланатын жұбын табар кезде құстардың еркегі сайрауық келеді. Қазтәрізділер және жыртқыш құстар көбінесе қыста жұптасатын қосарын тауып алатындықтан ұя салар жерін олар жұбымен жүріп таңдайды. Жұмыртқа басып, балапан өсірер кезеңінде құстар отырықты тіршілік етеді.

Түлеу кезеңі әртүрлі құста әртүрлі әрқилы сипатта жүріледі. Түлеу әдетте жұмыртқалағаннан кейін жүріледі. Торғайтәрізділер қатарына жататын құстардың түлеуі баяу жүріледі. Түлеген кезде олар мекен-жайын ауыспайды, бұрынғы мекеннінде, бірақ көзден тасалау жерді талғап тіршілік етеді және ұшу белсенділігі аздап бәсеңдейді. Тауықтәрізділерге жататын құстардың түлеуі қарқынды жүріп тез бітеді. Олар түлеген кезде жасырын тіршілік етеді. Қазтәрізділердің түлеуі өте қысқа уақытқа сыйысып қарқынды жүріліп бітеді. Сондықтан олар түлеген кезде ұзаққа ұша алмайды, ең шалғай мекенге орын ауыстырып, үлкен топ құрып тіршілік етеді.Олар түлеген кезде өте жүдеп, ариды. Қыста жануарлардың, соның ішінде әсірісе құстардың қажетті мөлшерде қорек тауып жеу мүмкіндігі қиындауының салдарынан олардың жалпы тіршілік жағдайы нашарлайды. Жәндіктер қысқы ұйқы кезінде жасырын жерге тығылатындықтан, тұқым, жемістер топыраққа, қарға көміліп қалатындықтан, су қатып,өзен көлдер мұзбен жабылатындықтан және қорек іздеуімен шұғылданатын сөткедегі жарық уақыттың қысқаруына байланысты толық қоректене алмайды.

Сондықтан қысқа дайындалу кезеңінде құстар өте қарқынды қоректеніп жақсы семіреді. Бұл отырықты құстар үшін қыстың қысымшылығына шығынсыз төзуге, жыл құстары алыстағы жылы аймақтарға арымай, жүдемей ұшып жетуіне жәрдемдесетін бейімделу болып табылады.

Құстардың кейбір аздаған түрлері қыста жейтін азық жинап сақтайды. Мысалы самыршы дейтін құс самырсын жаңғағын жинап топыраққа немесе шөптің астына көміп сақтайды. Орманқарғалар да емен жаңғағын осылайша қысқы азығы үшін жинайды. Орман көктекесі еменнің, жөкенің тұқымын ағаштың қабығының жарықшақтары мен қуыстарына жинайды. Шымшықтар шырша, қарағай, аршаның тұқымын және жәндіктер мен олардың дернәсілдерін қысқы азық болдыруға жинап, ағаштың қабығының арасына, ағашқа өскен қыналардың арасына жасырып сақтайды.

Құстардың қыстың қолайсыз жағдайына бейімделуінің тағы бір негізгі түрі-көшпелілік. Көшпелілік сипатына қарай құстарды отырықты, көшпелі және жыл құстары деген 3 топқа бөледі.

Отырықты құстар жыл бойында бір ғана мекенде тіршілік етеді-мекенін ауыстырмайды. Мысалы кәдімгі торғай, ұзақ, көккептер, құр, сұрқұр т.б. Жазғы жылы мезгілмен салыстырғанда қысқы суықта қандай да жануардың денесінен бөлінетін жылудың мөлшері мол болатын белгілі. Денесінен бөлінген энергияның орнын қорек арқылы қалпына келтіреді. Отырықты құстар қыста сөткенің жарық уақытын үнемі жем іздеп қоректенумен өткізеді және жылы мезгілде денесіне жинаған майды тұтынып қыстан аман шығады.

Ұя салып жұмыртқалаған мекенінен қыста ондаған, жүздеген шақырым жерге дейін қоныс аударатын, бірақ көшетін жолы да, қыстайтын жері де тұрақты емес құстар көшпенді құстар тобына жатады. Мысалы шымшық, көктеке, тоқылдақ, таған, т.б көптеген құстар қайда қар аз, қорек мол болса, сонда көшіп барып қыстайды.

Жазда қоңыржай климатты белдемдерге келіп жұмыртқалап, күзгі салқын басталысымен жылы жаққа қайтып кететін құстар жыл құстары деп аталады. Олардың келетін, қайтатын жолдары тұрақты, және олар жыл сайын бірнеше мыңдаған шақырымдық жолды басып өтеді. Олардың көктемде ұшып келетін, күзде қайтатын мезгілі келіп жұмыртқалайтын мекеніндегі табиғатттың жағдайына байланысты. Кейбір құстар, айталық ұзынқанат қарлығаштар күннің жылылығына қарамастан ерте қайтып кетеді. Мұның себебі олар әуеде ұшып жүрген жәндіктермен қоректенеді. Ал бұл жәндіктер аздап ғана салқын түсе бастаса тез азайып, ұшу белсенділігі күрт бәсеңдейді. Қарапайым қарлығаш күзде кеш қайтады. Өйткені олар тек ұшып жүрген жәндіктермен ғана емес, ағаш бұталарда тіршілік ететін жәндіктермен де қоректене алады. Үйректер, шалшықшылардың кей түрлері мұз қататын кезде ғана жылы жаққа бет бұрады.

Жыл құстарының ұшып келу уақытында да әр құстың өзіне тән ерекшелігі бар. Сарғалдақ пен бұлбұлдар ағаштың сұлбасында тіршілік ететіндіктен ағаш, бұталар жапырақ жая бастаған кезде келеді. Қамыста мекендейтін айқабақ су жағасының өсімдіктері өсіп шыққан кезде, қарлығаш, ұзынқанат қарлығаштар ауада ұшып тіршілік ететін жәндіктер шыға бастаған кезде ұшып келіп, ұя сала бастайды.

Сүтқоректілердің жылдық тіршілік айналымы көбеюге әзірлену, балалау және ұрпағын асырау, қысқа әзірлену және қыстау деген кезеңдерден құралады.

Сүтқоректілердің жұптасып ұрықтануы жылдың әр мезгілінде жүрілгенменбалалайтын және ұрпағын асырап өсіретін мезгілі жылдың көктем мен жаз айларына сәйкес келеді. Төлдейтін кезінде ең қолайлы жерді таңдап мекендейді. Төлдері есейе бастағанда төлдеген жерлерін ауыстырып, қорек мол табылатын мекенге ауысады. Мысалы, төлдеген кезде жас төлін жемдеп асырайтын ін қазып мекендейтін түлкі, ақтүлкі, тиін, борша тышқан қатарлы жануарлар інін тастап, қоректің қоры мол жерге ауысады. Інде тұрақты тіршілік ететін саршұнақтар мен суырлар т.б. бірқатар кеміргіштер басқа мекенге ауыспайды.

Көптеген сүтқоректілер табиғаттың мезгілдік өзгерістеріне көшпелілік арқылы бейімделеді. Тундрада тіршілік ететін ақ түлкі, солтүстік бұғысы күзгі суық басталысымен оңтүстікке қарай көшіп орманды тундра, қылқанды орман белдеміне дейін келіп қыстайды. Қысы суық солтүстік аймақтарда мекендейтін қояндар да қыс таяғанда оңтүстікке қарай ауып келіп қыстайды да көктемде солтүстікке қарай кері қайтады.

Таулы өлкенің тұрақты жануарлары (арқар, тауешкі, бұғы, т.б.) жазда таудың биік белдеулерінің шалғынын мекендеп, қыста тау басының қары қалыңдаған кезде төмен түсіп, тау баурайында қыстайды. Оларға ілесіп кейбір жыртқыштар (мысалы қасқыр) бірге көшеді. Жыл мезгіліне сәйкес көшпелі тіршілік ету жарғанат, киттер және ескекаяқтыларға да тән қасиет.

Ал бірақ балықтармен, құстармен салыстырғанда сүтқоректілерде көшпелілік аз кездеседі. Сүтқоректілердің басым көпшілігін құрастыратын кеміргіштердің, ұсақ жыртқыштардың, жәндік қоректілердің арасында көшпелілік бірең-сараңында ғана болмаса, дерлік кездеспейді.

Мезгілдік табиғи өзгерістерге бейімделудің тағы бір түрі – қысқы ұзақ ұйқы. Қысқы ұйқы біртесіктілер, қалталылар, жәндікқоректілер,қолқанаттылар, мүкіттістілер қатарына жататын сүтқоректілерге тән. Мезгілге сәйкес көшіп қоныс аударатын киттер, ескек аяқтылар, тұяқтылар қатарына жататын жануарларда қысқы ұйқыға кету құбылысы болмайды. Көшпелі тіршілік ететін жарғанаттар кейде көшпей, жазғы мекенінде қысқы ұйқыға кетіп қыстау көрінісі байқалады.

Қысқы ұйқы кезінде жануарлардың зат алмасу үрдісі қаншалықты төмендеуіне байланысты бейімдеуші немесе үзілісті қысқы ұйқы және нағыз яғни үзілмейтін қысқы ұйқы деген негізгі екі түрге бөледі.

Бейімдеуші (үзілісті) қысқы ұйқыда қыстың қолайсыз мезгілін өткізетін жануарлардың дене температурасы, тыныс алу жиілігі және зат алмасуының жалпы деңгейі сонша төмендемейді. Қысқы жылылау күндерде немесе шошындыратын болса олар ұйқыдан сергіп, белсенді тіршілікке ауыса алады. Бейімдеуші қысқы ұйқы аюларға, жанат, жанат тәрізді ит, борсықтарға тән. Ақ аюлардың тек буаз аналықтары мен қонжықтары ғана апанға кіріп ұйқыға кетеді. Оңтүстік өлкелердің қоңыр аюлары мен борсықтары қыста ұзақ ұйқыға кетпейді. Қысқы ұйқыдағы аюдың денесінің температурасы +4°С, ауыз қуысының температурасы +35°С болатыны және олар 1 минутта 2-3 рет тыныс алатыны анықталған. (ал қалыпты тіршілік ету кезінде 1 минутта 8-14 рет тыныс алады). Бейімдеуші қысқы ұйқыға кейде климаттың суықтығынан емес, қыста қоректік заттың азаюына байланысты кетеді.

Нағыз немесе үзіліссіз қысқы ұйқы кезінде жануарлар денесінің температурасын реттеу қабілетінен айырылады., жүректің соғысы және тыныс алу жиілігі ерекше азайып, денесінің жалпы тыныс алу деңгейі төтенше төмендейді.

Ұйқы кезіндегі тыныс жиілігі, жүрек соғысы, жылу бөлу, дене температурасының мөлшерін олардың қалыпты жағадайда белсенді тіршілік ету кезіндегі мөлшерімен салыстырып - кестеде көрсетілді. Кестеден қысқы ұйқы кезінде зат алмасу мүлдем тоқтатылмайтынын көреміз. Зат алмасуды тоқтатпау үшін қысқы ұйқыдағы жануар денесіне жинаған энергиялық қорды жұмсайды.Энергиялық қордың негізі ретінде денесіндегі май және бауырына жиналған гликоген жұмсалады. Осыған орай қысты мезгілдік ұйқыда өткізетін жануарлар жазда денесіне майды мол жинайды. Мысалы, бозсуырдың шел майы мен іш майы маусым айында небәрі 10-15г болса, шілдеде 250-300 г, тамызда 750-800г болып өседі екен. Кейбір жануардың салмағының 25 пайызын май иеленетіні айқындалған.

Қысқы ұйқымен қатар қоректік зат азаю, төтенше қуаңшылық салдарынан жазғы мезгілдік ұйқыға кету құбылысы да кездеседі. Жазғы ұйқы көбінесе кеміргіштердің арасында жиі кездеседі. Жергілікті халық зорман деп атайтын құм саршұнағы маусым- шілде айларында жазғы ұйқыға кетеді. Егер күзде ( тамыз, қыркүйек айларында) жауын- шашын жауып, құнарлы шөп шықпаса олардың жазғы ұйқысы қысқы ұйқыға жалғасады. Мұндайда қысқы шығынға көптеп ұшырайды.

Сыртқы ортаның маусымдық қолайсыз жағдайына төзімділікті арттыруға бейімделудің негізгі бір түрі – қолайсыз мезгілде қоректенетін жемнің қорын жинап сақтау болып табылады. Азықтың қорын жинау әртүрлі систематикалық топтың сүтқоректі жануарларында әртүрлі деңгейде дамыған. Нағыз көшпелі тіршілік ететін жануарлар жемдік азық жинамайды. Бұлар – киттер, ескекаяқтылар, жарғанаттар, тұяқтылар және қыста ұзақ ұқыға кететін жануарлар. Жәндік қоректілердің тек кейбіреулері ғана аздап азық жинайды. Мысалы, кейбір жертесерлер қыс таяғанда аздаған омыртқасыз жануарды жинап сақтайды.

Аулаған жемтігінің артығын көміп сақтап қою әдеті кейбір жыртқыштарда кездеседі. Аққалақ, ақкістер аулаған тоқалтістер мен тышқандарды ініне 20-30- дан қоймалап үйіп қояды. Қара күзен өлтірген бақаларды мұз астына 40-50- ден үйіп қоймалайды. Су күзенінің мұз астына үйіп жинаған балығының салмағы 7-8 киллограммға дейін жетеді. Жыртқыштар қоректік қорын сақтайтын арнайы орын әзірлемейді және жинаған азығын тек жалғыз өзі ғана пайдаланады. Жемтік болғызатын жануарлар азайған қолайсыз суық кезеңді аман өткізуіне жыртқыштардың сақтаған азығы тек азғантай ғана жәрдем бола алады.

Кеміргіштер мен түйеқұлақтардың азықтық қор сақтау тәсілі де жыртқыштардан өзгеше және олар үшін қыстық азықтың маңызы да өте зор. Ұшарлар қандыағаштың, қайыңның нәзік жұмсақ бұтақшалары мен сырғагүлдерін жинап ағаштың қуысына сақтайды. Тиіндер жинаған жаңғағын жерге түскен жапырақ жамылғысының астына немесе топыраққа көміп жасырады. Кейде ағаштың қуысына да жинайды. Сонымен қатар тиіндер саңырауқұлақты жинап ағаштың бұтағына іліп сақтайды. Орманда бір дарақ тиін 150-300 саңырауқұлақ жинап қысқа әзірлеп сақтайды. Ал Қазақстандағы таспа қарағайлы орманда қыста қорек өте аз болатындықтан бір тиін 1500-2000-ға дейін саңырауқұлақ жинап, қысқа сақтайтыны анықталған. Кеміргіштер мен түйеқұлақтар қысқа азықты көп мөлшерде дайындайды және оны арнайы әзірлеген орынға жинап сақтайды. Кейбір кеміргіштер інінің ішінен жем- шөп жинауға арнап кең үңгір қазып «қойма» әзірлейді. Кейбір кеміргіштер тастың үңгір, қуысына тығып сақтайды. Су тоқалтісі қысқа әзірлеп жинаған өсімдіктің тамыр, тамыр сабақ, түйнек, ұрықтың салмағы кей жылдарда 15 кг- ға жетеді.

Құндыз қысқы азық үшін тал, терекетің бұтағын қырқып інінің су астындағы аузына таяу жинайды. Кейде құрлықта, інінің сыртқа шығар аузын бітеп жинайды.

Кеміргіштер жинап сақтаған азығын қыста бір інде бірге қыстаған тұқымдас топтың барлық мүшесі бөлісіп тұтынады.

Қысқы ұйқыға кететін сүтқоректілердің де кейбір түрлері азықтық жем жинайды. Мысалы, борша тышқан, ұзынқұйрық саршұнақтар. Олар қыс басталысымен қысқы ұзақ ұйқыға кететіндіктен жинаған жемін қыста жемейді. Көктемде қысқы ұйқыдан оянған кезінде әлі де жас жем-шөп табыла қоймайтындықтан өткен күзде жинап сақтаған азығымен қоректенеді.

Жануарлардың тіршілік нысаны

Биологиялық экологиядағы өзекті мәселенің бірі – «тіршілік нысаны» туралы ұғым. Тіршілік нысаны дегеніміз сыртқы ортаның жалпы жағдайына жануарлардың бейімделген бағытын (жобасын) көрсететін олардың сыртқы морфологиялық кескіні. Биоценозда иеленетін экологиялық қуысы ұқсас болуына байланысты ұқсас факторлардың сұрыптауына түсіп, морфологиялық және экологиялық ортақ сипаттарға ие болған жануарлар олардың шығу тегі басқа болуына қарамастан бір тіршілік нысанын құрайды. Яғни бір тіршілік нысанына жататын жануарлардың сыртқы ортаға бейімделген морфологиялық сипаттары және мінездік ерекшеліктері ұқсас болады. Басқаша айтқанда бірдей табиғи сұрыптаудан өтудің нәтижесінде факторлардың әсеріне ұқсас бағытта бейімделіп, морфологиялық және экологиялық ұқсастыққа ие болған жануарлар тіршілік нысанының белгілі бір тобын құрайды. Бір тіршілік нысанына жататын жануарлар жақын туыстас болуы да, ешбір туыстық қатынасы жоқ, шығу тектері басқа- басқа болуы да мүмкін. Демек, тіршілік нысан тобына жіктеп бөлу үшін олардың систематикалық қандай топқа жататыны ескерілмейді, морфологиялық және экологиялық бейімделуінің ұқсастығына негіздеп, тіршілік нысанының әртүрлі топтарына жіктеледі.

Тіршілік нысаны туралы ұғым тек жануарлар экологиясы саласында ғана қолданылмайды. Бұл - жалпы биологиялық кең шеңберлі ұғым, барлық тірі организмдер сыртқы ортаға бейімделген негізгі бағытына сәйкес тіршілік нысаны жүйесін түзуге қатысады. Тіршілік нысаны туралы қағида физиология, филогенетика, эволюциялық теория, популяциялық экология, экологиялық жүйелеу, биоценологиялық зерттеу саласында кеңінен қолданылады.

Тіршілік нысаны туралы ұғымның дамуына эволюциялық дамудың негізгі факторы табиғи сұрыптау құбылысында екенін жан-жақты дәлелдеген Ч.Дарвиннің ілімі үлкен ықпал көрсетті. Дарвин табиғи сұрыптаудың нәтижесінде туыстас жақын түрлердің арасында айырмашылық пайда болып жақын түрлер алшақтау (дивергенция) жолына түсіп қана қоймайды, сонымен қатар егер тіршілік ортасының ұқсас жағдайында бірге өмір сүріп, тіршілік ету үлгілері ұқсас болса туыстық қатынасы жоқ ағзалардың да сыртқы пішін, кескінінде және мінезінде ұқсастық пайда болатынын (конвергенция) жан-жақты талдап дәлелдегені белгілі. Туыстық қатынасы жоқ ағзалардың сыртқы кейіп – кескіні конвергенциялық жолмен ұқсастану туралы ілім өсімдік пен жануарлардың морфологиялық, экологиялық бейімделу ерекшеліктерін зерттеген кейінгі ғалымдарға теориялық негіз ретінде үлкен әсерін тигізді.

Алғаш ХІХ ғасырдың басында неміс ғалымы А. Гумбольдт тіршілік нысаны туралы қағиданың ғылыми негізін қалады. Ол өсімдіктерді тіршілік нысаны бойынша экологиялық топтарға бөліп, оны әлемнің әртүрлі бөліктерінің өсімдік жамылғысын сипаттау жұмысына қолданды. Ал Life form яғни тіршілік нысаны (тіршілік үлгісі) деген атауды алғаш 1884 жылы даниялық ғалым Е.Варминг ғылымға енгізіп, бұл атауды бейімделушілік қасиетіне байланысты мағынада қолдануды ұсынды.

ХХ ғасырдың басынан бастап тіршілік нысаны туралы ілімнің өркендеу өрісі кеңейіп, даниялық ботаник ғалым Кристен Раункиер (Raunkier, 1907) өсімдіктерді тіршілік нысаны бойынша экологиялық топтарға жіктеді. К.Раункиердің бұл ұсынысы ғылыми терең зерттеулерге негізделгендіктен зерттеушілер біртұтас қолдады және кеңінен қолданды. Бұдан кейін Г.Гамс (1918) өсімдіктер мен жануарларды тіршілік ететін ортасы мен биоценозда орналасқан белдеулік қабатына (ярус) қарай тіршілік нысанына жіктеу жүйесін жинақтап ұсынды.

ХХ ғасырдың екінші жартысында И.Г.Серебряков (1962) тіршілік нысаны арқылы биоэкологиялық жіктеудің кешенді жүйесін құрастырды. Бұл жүйеде ол өсімдіктерді ағаш, бұта, құрлықтағы шөптесін өсімдіктер, суда өсетін шөптесін өсімдіктер деген төрт бөлікке жіктеп, бұлардың әрбіреуін тіршілік нысанының басқадай негізгі ерекшеліктеріне сәйкес тип, класс, класс тармағы, топтар т.с.с. тармақтап жіктеу жүйесін құрастырды. Бұл жүйе қазіргі кезде өсімдіктер әлемінің биоэкологиялық зерттеу жұмыстарында жиі қолданылады.

Жануарларды морфологиялық, экологиялық, мінез –құлықтық ұқсастығына қарай тіршілік нысанының топтарына бөлу жүйесін алғаш К. Фридерикс (1930) құрастырды. Шығу тегі тұрғысынан әртүрлі топқа жататын, туыстығы жоқ жануарларды ғана емес, даралық дамуының әртүрлі сатысындағы жануарларды да морфологиялық ұқсастығына негіздеп тіршілік нысанының бір тобына, біріктіріп жіктегені бұл жүйенің негізгі жетістігі еді. Тірішілік нысаны туралы орыс ғалымдарының еңбегі ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап жарық көре бастады. Белгілі эколог ғалым Д.Н.Кашкаров (1933, 1938) : «жануарлардың морфологиялық ұқсастығы мен тіршілік нысанынан олардың тіршілік ортасының сипатын айнадан көргендей айқын ажыратып білуге болады» деп дәріптеді. Сондай-ақ Д.Н.Кашкаров (1944) жануарларды сыртқы ортаның әртүрлі факторларына бейімделуіне негіздеп тіршілік нысанына жіктеудің бірнеше жүйесін жасап ұсынды. Жануарларды ол климатқа бейімделу тұрғысынан жылы қанды, салқын қанды деген екі үлкен топқа бөледі де, оның әрбірін иерархиялық кіші топтарға жіктейді. Тіршілік ететін ортасы және соған байланысты қозғалу ерекшелігіне қарай жүзетін, қазатын, ұшатын, жер бетілік, ағашта тіршілк ететін т.б. топтарға бөліп, әрбір топты тағы да кіші топтарға жіктейді.

А.Н.Формозов (1929, 1956, 1964) қозғалыс ерекшелігіне сәйкес сүтқоректілерді: 1) жер бетінде жүрушілер; 2) жер қазушылар; 3) ағашта тіршілік етушілер; 4) ауада тіршілік етушілер; 5) суда тіршілк етушілер деген бейімдік топтарға бөлуді ұсынды.

Тіршілік нысанын зерттеу саласына энтомолог ғалымдардың қосқан үлесі мол. Атап айтсақ төменгі сатыдағы жәндіктердің тіршілік нысанын зерттеуге Гизин (1960), С.К.Стебаева (1970), толық емес пішін өзгерісімен (гемиметабола) дамитын жәндіктердің тіршілік нысанын зерттеуде В.П.Уваров (Uvarov, 1938), Г.Я. Бей-биенко (1950) және Л.Л. Мищенко (1951), О.А.Чернова (1952), М. Н. Нарзикулов (1970), И. В. Стебаевтар елеулі еңбек сіңірді. Толық пішін өзгерісімен дамитын (голометабола) жәндіктердің дернәсілдерінің тіршілік нысанын зерттеп, оларды экологиялық топтарға жіктеудің ғылыми теориялық негізін қалауда М.С.Гиляров (1942, 1949), А.М.Герасимов (1952), Ю.Б.Дизер (1954), И.Х.Шарова (1957, 1960, 1976, 1982), Н.П.Кривошейна (1959), С.И.Келейникова (1963, 1969) қатарлы энтомолог ғалымдардың еңбектері үлкен үлес қосты. Толық пішін өзгерісімен дамитын ересек жәндіктердің тіршілк нысанын Г.С.Медведев (1961, 1970), В.Г.Мордкович (1970, 1977), И.В.Стебаев (1971), Г.А.Мазохин-Поршняковтар (1952, 1954) зерттеп оларды, морфоэкологиялық топтарға жүйеледі. Тіршілік нысаны туралы теориялық бағытты жетілдіруге Ф.Н.Правдин (1971), М.С.Гиляров (1957, 1970), Д.А.Криволуцкийлердің зерттеулері маңызды рөл атқарды.

Қылтан жақтылар типі: