Кесте №3. Фонематикалық жинақтауды тексеру жағдайының көрсеткіші. (

Қорыта айтатын болсақ, кесте және сурет бойынша зияты зақымдалған балалардың фонематикалық талдауы, қабылдауы мен ажыратуына қарағанда төмен деңгейде деп айтсақ болады. Сонымен, осы жүргізілген зерттеу жұмысын қорытып айтсақ, зияты зақымдалған балалардың айтылған сөзді ұғынуы үшін естігенін ықыласпен тыңдауға машықтануын дайындай отырып, сауат ашу барысында дыбысты талдау дағдысын қалыптастыру жұмыстары одан әрі болашақта жалғастырылады.

1. Балаларды мектепке сауат ашуға даярлау;

2. Сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшеліктерін меңгерту арқылы сөздердегі дыбыстарды айқын естіп, анық айтуға үйрету;

3. Оқушылардың жалпы ой-өрісін дамытып, ойлауға, байқағыштыққа тәрбиелеу;

4. Балалардың сөйлеу тілін жетілдіру, сөздік қорын байыту, сөйлемдерді дұрыс, дәл жеткізе білуге үйрету;

5. Сөзді жеке дыбыстардан құрап, ежіктемей, дұрыс буындап түсініп, оқуға, одан әрі сөзді тұтас оқуға дағдыландыру;

“Әліппеге” дейінгі кезеңде, негізінен, оқушылардың бұрыннан қалыптасқан сөйлеу дағдыларына сүйеніп, оларға мәтіннен сөйлемді, сөйлемнен сөзді, сөзден дыбысты бөлгізу жұмыстары жүргізіледі. Бұл кезеңде балалардың тілін дамыту сөздерді байланыстырып сөйлету арқылы іске асырылып, оларға сөйлем, сөз, буын, дыбыс туралы түсінік беріледі.

Сауат ашудың әліппе кезеңі аса күрделі де, жауапты процесс. Бұл кезеңде сауат ашудың басты мақсаты – оқу мен жазуды үйрету жүзеге асырылады. Сөздерді оқу мен жазу үшін тіліміздегі барлық әріптер мен дыбыстар оқытылады.

Әліппеден кейінгі кезең

Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – сауат ашу кезеңінде берілген білім негіздерін одан әрі жетілдіріп, оқушыларды екінші жарты жылдықта “Ана тілі” пәнін оқытуға даярлау. Ана тілі пәні құрамына оқу, тіл дамыту, жазу және грамматика мен емле салалары енеді.

Сауат ашу кезінде оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамыту мәселелері Т.Шонанұлының, Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың еңбектерінде де қозғалды. Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеген Қ.Жұбанов, Г.Бегалдин, С.Жиенбаев, Ш,Сарыбаев, И.Ұйқыбаев секілді ғалымдар осы мәселеге ерекше мән берді.

Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының жүйесі

1. Әліппеге дейінгі кезең

1. Балалардың байланыстырып сөйлеу дағдысын байқау.

2. Сөйлем, сөз, дыбыс туралы түсініктер беру.

3. Сөздік қорларын анықтау.

2. Әліппе кезеңі

1. Жаңа сөздердің мағыналарын түсіндіру, сөздік қорларына енгізу.

2. Оқушылардың жазба тілінің негізін қалыптастыру.
3. Ауызекі байланыстырып сөйлеу дағдыларын жетілдіру.

4. Оқушылардың сөйлеу дағдыларындағы кемшіліктерді (сөйлеу мәнеріндегі, сөз қолданыстарындағы, т.б.) бірте-бірте жою бағытындағы жұмыстар жүргізу.

3. Әліппеден кейінгі кезең

1. Оқушылардың ауызекі және байланыстырып сөйлеу дағдыларын жетілдіру.

2. Шағын сөйлемдерден құралған мазмұндама, шығарма жаза білуге дағдыландыру.

3. Сөздерді орынды қолдана білу дағдыларын қалыптастыру.

4. Сөйлеу мәдениетін жетілдіру жұмыстарын ұйымдастыру.

Арнайы мектепте «Сауаттылыққа дайындық» мәселесін қарастыратын арнайы әдебиетті оқу кезінде бұл түсініктің көптеген анықтамаларында авторлардың барлығы дерлік, мектептегі білімге дайындықты мектеп жасына дейінгі оқуға қатысты алғышарттар мен оку көздері деп түсінеді.

Оку мен жазуға алғаш үйренудің бастапқы кезеңдеріндегі оқушылардың сезетін қиындығы психологиялық процестердің - есту және көру координаторларының, жалпы және ұсақ моторикалардың және кеңістік қабылдаулардың қалыптасуынан, ауызекі тілдің жетілмеуінен болады.

Зияты зақымдалған балаларды мектепке дайындау қазіргі таңда актуальды және көптеген авторлар әлі де зерттеу жүргізуде және де баланы мектепке дайындаудың жаңа әдістемесін ойластыруда.

Қазіргі зерттеулер баланы оқу мен жазуға үйретуге дайындау фонематикалық түсініктің негізгі факторы екенін көрсету.

Неғұрлым баланың сөздегі дыбыстық түсінігі төмен болған соң, оку мен жазуды үйренуде қиындық туғызады, өйткені сөздегі дыбысты айыру мен ажырату аралығында байланыс көп.

Сауат ашу (оқу мен жазу) дыбыстық талдау-жинақтау әдісі арқылы жүргізілетіні баршаға мәлім. Сондықтан әліппеге дейінгі кезеңнің басты бір талабы – балалардың дыбыс есту қабілетін дамытып, тіліміздегі түрлі дыбыстарды ажырата білуге, дыбыстық талдау жасауға үйрету

Сөздің дыбыстық құрамын таныту қарапайым жұмыстардан басталып, бірте-бірте күрделене жүргізіледі. Баланың ең алдымен айнала қоршаған табиғаттағы түрлі дыбыстарды естіп, оларды бір-бірінен ажыратып, “дыбыс” деген ұғымның өзін түсіне білуге жаттықтырады. Мұндай жұмысты әннің ырғағы, түрлі көңіл-күйдегі адамның даусы, құстың үні, жануарлардың дыбыс шығаруы, заттың сыңғыры, ағаштың сыбдыры, т.б. дыбыстарға балалардың назарын аудару арқылы жүргізуге болады.

Айналадағы дыбыстарды ажырата білуге дағдыланған соң, балалар сөздегі дыбыстарды естіп, біліп айтуға үйренеді. Ол жұмыс сөздегі өздігінен жеке буын жасайтын дауысты дыбысты бөліп айтудан басталады.

Дыбысты ерекшелеуде артикуляциясына, яғни дыбысты айтуда ерін, тіс, тіл, мұрын, т.б.дыбыстау мүшелерінің қандай қалыпта болатынына баланың назарын аудару қажет.Балалар әуелі дыбысты ажырата білуге, одан соң дыбыс шыққан бағытты мөлшерлеуге үйренеді. Ол үшін әр түрлі ойын түрлері пайдаланылады. Мысалы: “Кім атыңды атады?”, “Қай жануар үн шығарады?”, “Дыбыс қай жақтан шықты?”.

Жұмыстың келесі кезеңі – айтқан сөздерін талдау. Арнайы мектептің табалдырығын енді аттаған балалардың сөйлеу сөздерінің байланыстары дұрыс қалыптаспағандықтан, бұл мәселені бірінші кезектегі міндетке қоя отырып, оқыту жұмысын бір-бірімен мағыналары сәйкес келмейтін сөздердің айтылуындағы орындарын анықтап, олардың атқаратын қызметін, мағыналарын меңгеруден бастайды.

Мұғалім ең алдымен үстелдің үстіне қойылған заттардың (ойыншықтар, оқу құралдары) аттарын атауды, оларды санап шығуды ұсынады. Содан кейін қанша заттың атын, қанша сөзді атағандарын анықтайды.

Оқу жұмысының келесі кезеңі – сөзді буынға бөлу, сөзді талдау.

Буын сөйлеу тілінің табиғи бөлігі болып табылады. Оқуға үйрету дыбыстан жасалған буын түріне негізделеді, балаларға алдымен сөзді буынға бөліп, сосын ол буындарды қайтадан қосып оқуды үйренеді. Сондықтан арнайы мектепте балаларды дыбыстық талдауды қалыптастыруға ыңғайлы кезеңдердің бірі ретінде қаралатын сөздің бір бөлігі – буынмен таныстыруға болмайды.

Алғашқы кезде «буын» деген сөздің орнына «сөздің бөлігі» деп аталатын сөзді қолданады. Әңгіме немесе балалардың есімі, тап осы жағдайда буын сайын естілетін сөздер бар бейнелі суретті пайдаланып балалардың өмірінің бір көрінісінен әңгіме шығарып айтуды ұсынуға болады.

Зияты зақымдалған балаларды сауат ашуға дайындау, яғни оку мен жазуға алғаш дағдылану үшін ең алдымен фонематикалық есту қабілетінің және сөйлеу тілінің айтылу жағының жеткілікті түрде дамуы қажет екенін зерттеу жұмысымыздың қорытындысы көрсетіп отыр. Зерттеу нәтижесіне қарасақ, зияты зақымдалған балалардың фонематикалық түсініктерінің төмендігіне байланысты, балалардың тапсырманы орындау деңгейі де төменгі көрсеткішті көрсетіп отыр.

Сөзден дыбысты айырып ала білу, оны ұқсас дыбыстан ажырата білу, сөйлеу тілі дыбыстарының айтылуын анықтау, оның сөздегі орнын таба білу, сөздердің құрамына кіретін дыбыстардың жүйелілігін анықтау, оқу мен жазуға үйретудің алғышарты болып табылады.

Қорытып айтсақ, арнайы мектеп бірінші сынып оқушыларын сауат ашуға дайындау жолдарын қалыптастыру мақсатында, зерттеу барысында алған нәтижелерді талдап, қорытындылай келе, келесідей ұсыныстар берілген:

• 
  Арнайы мектеп оқушыларының сөйлеу тілі дамуын қалыптастыру;
  
• 
  Оқуға ынтасының өсуін дұрыс ұйымдастыру;
  
• 
  Қарым - қатынаста сөйлеу дағдысын жетілдіру;
  
• 
  Фонематикалық есту қабілетін жетілдіру;
  
• 
  Көру және кеңістікті түсінуін (және түйсінуін) қалпына келтіру;
  
• 
  Қол қимылдарын түзету, жазып үйренуге дайындау.
  

Оқушылармен бірнеше қайталау жаттығуларын және фонематикалық ойындар жүргіздік. Ұқсас дыбыстарды (т-д, с-ш) бірнеше мысалдар, ойындар келтіру арқылы қайталадық.

Дыбысты шатастырғанда дыбысты бір сөзде қолданады да, ал, оны басқа сөзде сол дыбысқа әуезі жағынан немесе айтылуы жағынан ұқсас дыбыспен қатар келсе, алмастырып отырды. Соған қарамастан оқушылармен бірнеше рет жаттығу жұмысын жүргіздік. Оқушылар берілген дыбыстан, буыннан, дауысты және дауыссыз дыбысты табуда қатты қиналды.

Сол қиындықты жеңу үшін оқушылармен бірнеше қайталау жаттығуларын және фонематикалық ойындар жүргіздік. Буынға бөлуде оқушылар қолдарын шапалақтап ұру арқылы, буынға бөлуді үйрендік. Дауысты дыбыс әліппеде қызыл, дауыссыз дыбыс көк түспен белгіленетінін меңгердік. Ұқсас дыбыстарды бірнеше мысалдар келтіру арқылы игердік. Оқушылар берілген дыбысты, буынды, қайталауды мұғаліммен бірге игерді.

Сонымен, осы жүргізілген зерттеу жұмысын қорытып айтсақ, зияты зақымдалған балалардың айтылған сөзді ұғынуы үшін естігенін ықыласпен тыңдауға машықтануын дайындай отырып, сауат ашу барысында дыбысты талдау дағдысын қалыптастыру жұмыстары одан әрі болашақта жалғастырылады.
Қорытындылай келе дипломдық жұмыста үш міндет орындалды:
Бірінші міндет: Зерттеу тақырыбы бойынша зияты зақымдалған балаларды сауат ашуға дайындау ерекшеліктері туралы арнайы әдебиеттерге шолу.

Зерттеліп отырған мәселеге қатысты жалпы және арнайы әдебиеттерге шолу жасадық. Зерттеушілер: В.Г. Петрова, В.В. Воронкова т.б ғалымдар арнайы мектеп оқушыларына сауат ашу кезеңінде: дыбыстық ерекшеліктерін,сөздік қорын, сөйлемдерді құрастыру жағдайын зерттеп анықтаған. Біздің отандық ғалымдар Қ.Қ. Өмірбекова, К.Ж.Бектаева, Г.А. Мовкебаева сауат кезеңін зерттеп, толықтырып, тереңдетіп жан-жақты зерттеп дәлелдеген.

Балалардың фонематикалық түсініктерін тексеру барысында мынадай көрсеткіштерге сүйендік:

4. 
   Тапсырманы орындау жылдамдығы;
   
5. 
   Нұсқауды түсінуі;
   
6. 
   Тапсырманы орындау іскерлігі;
   

1-тапсырма. «А, О» дыбысын естігенде қолыңды көтер.

2-тапсырма. «У, Т » дыбысын естігенде шапалақта.

3-тапсырма. «Л, Т,» көк жалауды көрсет.

4-тапсырма. Буындарды қайтала: ат –ал от –ол, ут-ул. Буындарды талдау- жинақтау әдісімен айттық.

5-тапсырма. Сөздерді қайталап айтып бер: ата, ала, от, ол. Сөздерді буындарды қайталағанда талдау-жинақтау әдісін қолдандық. Оқушылардың жауаптарын хаттамаға жазып отырдым. Жауаптарын талдап кестеде құрастырдым.

• 
  Мұғалім оқушыларды ең алдымен айнала қоршаған табиғаттағы түрлі дыбыстарды естіп, оларды бір-бірінен ажыратып, “дыбыс” деген ұғымның өзін түсіне білуге жаттықтыру.
  

• 
  Мұғалім әліппеге дейінгі кезеңде зияты зақымдалған оқушылардың фонематикалық есту қабілетін талдау – жинақтау әдісінін қолданып жұмыс жүргізу керек.
  

• 
  Мұғалім міндетті түрде логопедтің сабағына қатысып отыру керек. Логопедтің әдіс-тәсілдерін өзінің сабақ барысында, тәжірибесінде қолдану үшің.
  

• 
  Зияты зақымдалған оқушылардың айтылған сөзді ұғынуы үшін естігенін ықыласпен тыңдауға, машықтануын дайындай отырып, сауат ашу барысында дыбысты, буынды талдау дағдысын қалыптастыру жұмысын логопед жалғастырылады.
  

• 
  Ата–аналар мұғалімдер мен логопедтің сабағына қатысу керек. Өйткені мұғалім мен логопедтің күнделікті өтіп жатырған тапқыртарды қайталап бекіту қажет.
  

1. 
   Қ.Қ.Өмірбекова, С.Ж.Өмірбекова «Сөйлеу тілін тексеру», Алматы, 2002ж.
   
2. 
   Л.С.Волкова «Логопедия », М, 1989.
   
3. 
   Қ.Қ.Өмірбекова, В.С.Балқыбекова «Сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жағын тексеру және дамыту» Алматы, 2003ж.
   
4. 
   Сауат ашу әдістемесі, Алматы. Атамұра, 1988 -96 бет.
   
5. 
   Әуелбаев Ш. т.б. “Әліппе” оқулығына әдістемелік нұсқау. – Алматы, 1992-2000.
   
6. 
   Р.Ізғұтынова, Ә.Наурызбаева және А.Құлажанова “Әліппе”. Атамұра 1997.
   
7. 
   “Әліппе”, “Әліппе серігі”, “Жазу үлгілері”. – Алматы, 1992-2000.
   
8. 
   С.А. Рахметова «Бастауыш сынып окушыларының жазу тілін дамыту», диссертация, Алматы, 1969- 314бет.
   
9. 
   С.Р.Рахметова «Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы» Алматы, 2007ж.
   
10. 
    М.Балақаев «Қазақ тілі» окулығына әдістемелік нұсқау. Алматы 1997ж.
    
11. 
    «Қазақ тілі сабағында көрнекі құралдарды пайдалану» Журнал «Қазақ тілі мен әдебиеті» 2000-2007 жылдар аралығы.
    
12. 
    «Қазақ тілі оқулықтарына әдістемелік нұсқаулар» Алматы, 2000ж.
    
13. 
    «Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасы» (Жинақ) Алматы, 1988ж.
    
14. 
    М.Жазыбаев «Бастауыш оқытудың тиімділігін арттыру» Алматы, 1968ж.
    
15. 
    Қ.Қ.Өмірбекова., К.Ж.Бектаева “Әліппені оқытуға арналған әдістемелік нұсқау”. Алматы: “Мектеп” 2001.
    
16. 
    Дульнев Г.М. «Учебно-воспитательная работа во вспомагательной школе» М., 1981г.
    
17. 
    М.Ф.Гнездилов «Методика русского языка во вспомогательной школе» М. 1965г.
    
18. 
    Брёзе Б. Активизация ослабленного интеллекта при обучении во вспомогательных школах: Пер. С нем. М., 1981.
    
19. 
    В.Г. Петрова «Развитие речи учащихся вспомогательной школы», М., 1977г.
    
20. 
    Воспитание и обучение детей во вспомагательной школе. Книга для учтелья. Под ред. В.В. Воронковой. М., 1995.
    
21. 
    Аксенова, Якубовская «Дидактические игры во вспомогательной школе» М., 1986г.
    
22. 
    А.К.Аксенова, Э.В. Якубовская «Дидактические игры на уроках русского языка в 1-4 классах вспомогательной школе» М., 1991г.
    
23. 
    Гришвина А.В. и др. Игры-занятия с детьми раннего возраста с нарушениями умственного и речевого развития. М.: Просвещение, 1988.
    
24. 
    Гуровец Г.В., Ленок Я.Я. Коррекционно – развивающие игры как метод обучения в специальной педогогике. Дефектология . 1996. № 2.
    
25. 
    Катаева А.А., Стребелева Е.А. Дидактические игры в обучении до-школьников с отклонениями в развитии. М., 2001.
    
26. 
    Степанова О.А. и др Методика игры с коррекционно-развивающими технологиями. М., 2003.
    
27. 
    В.В.Воронкова «Обучение грамоте и правописанию в 1-4 классах вспомогательной школе» М., 1995г.
    
28. 
    Г.Б. Филичева, Г.В. Чиркина «Подготовка к школе детей с общим недоразвитием речи в условиях», М, 1993 -99 стр
    
29. 
    Г.А. Каше «Подготовка к школе детей с недостаточными речи», М., 1985.
    
30. 
    Л.А. Венгер «Психологические вопросы подготовки детей к обучению в школе». Дошкольное воспитание, 1970, №4
    
31. 
    Лубовский В.И. Психологические проблемы диагностики и ранней коррекции нарушений развития детей. М., 1989.
    
32. 
    Л.К.Назарова «Обучение грамоте на основе учета индивидуальных особенностей учащихся», М, 1965 -207 стр
    
33. 
    Л.И. Божович «Психологические аспекты проблемы готовности ребенка к школьному обучению», М, 1948.
    
34. 
    Р.Е. Левина «Разграничение аномалий речевого развития у детей», Ж., «Дефектология», 1975, №2.
    
35. 
    А.В.Кеменова «Обучение грамоте», Пособие для учетелия, М, 1972-144 стр.
    
36. 
    А.Н. Леонтьев «Психолингвистические единицы и порождание речевого высказывания», М., 1965 - 240стр.
    
37. 
    А.Асқарбаева «Сыныптантысоқу» Алматы 1986ж.
    
38. 
    Борякова Н.Ю., Соболева А.В., Ткачева В.В. Практикум по коррекционно – развивающим занятиям. М., 1994.
    
39. 
    В.П.Воронкова «Примерное планирования буквенного периода во вспомогательной школе» Журнал «Дефектология» №4, 1986г.
    
40. 
    Вьюнкова Ю.Н. Проблемы коррекционно – развивающего обучения. Педагогика. 1999.№ 1
    
41. 
    В.В. Давыдов «Виды общений в обучений», М., 1972.
    
42. 
    B.C. Мухина «Шести летний ребенок в школе» М., 1986
    
43. 
    Гайдукеевич С.Е. и др Организация образовательной среды для детей с особенностями психофизического развития в условиях интегрированного обучения. Мн., 2006.
    
44. 
    Гонеев А.Д., Лифинцева Н.И., Ялпаева Н.В. Основы коррекционной педагогики. М., 1999.
    
45. 
    Г.Сәрсенбаева Арнаулы көмекші мектептің «Қазақ тілі» оқулығына әдістемелік нұсқау. Алматы, 2004ж.
    
46. 
    Дмитриев А.А. Дифференцированный подход в физвоспитании учащихся вспомогательной школы. Дефектология. 1989. № 5
    
47. 
    Қ.Қ.Өмірбекова, С.Ж.Өмірбекова, К.Ж.Бектаева, Қ.К.Елубаева, Қ.Қ.Құнапина «Көмекші мектепке арналған байқау бағдарламасы»
    
48. 
    К.Бозжанова «Кіші жастағы окушылардың оқу дағдысын қалыптастыру» Алматы, 1999ж.
    
49. 
    Коррекционная педагогика в начальном образовании. Под ред. Г.Ф.Кумариной. М.: Академия, 2001.
    
50. 
    Д.Б. Элконин «Психологические аспекты проблемы готовности ребенка к школьному обучению», Минск, 1971
    
51. 
    Петрова В.Г. Развитие речи учащихся вспомагательной школы. М., 1977.
    
52. 
    К.Д. Ушинский «Собрание сочинений», М., 1949.
    
53. 
    Коноплева А.Н., Лещинская Т.Л. Интегрированное обучение детей с особенностями психофизического развития. Мн., 2003.
    
54. 
    Л.Е. Журова «Обучение грамоте в детском саду», М., 1974.
    
55. 
    Малофеев Н.Н. Специальное образование в России и за рубежом. М., 1996.
    
56. 
    Т.Б.Филичева, Н.А. Чевелева, Г.В. Чиркина «Основы логопедии», М, 1989
    
57. 
    Н.Г. Маркова «Дифференцированный подход к школьникам на основе учета - их типологических особенностей», Л., 1976.
    
58. 
    Н.И. Жилкин «Механизм речи», М., 1958.
    
59. 
    Р.И.Лалаева «Нарушение процесса овладения чтением у школьников» М., 1983г.
    
60. 
    Т.Б.Филичева, Т,.В. Туманова «Дети с ФФН», М, 1999
    
61. 
    Селевко Г.К. Технологии воспитания и обучения детей с проблемами. М., 2005.
    
62. 
    Обучение в коррекционных классах. Под ред. Г.Ф.Кумариной. М., 1991.
    
63. 
    Подласый И.П. Курс лекций по коррекционной педагогике. М.: Владос, 2002.
    
64. 
    Образовательная интерграция и социальная адаптация лиц с ограниченными возможностями Под ред. Т.Л.Лещинской. Мн., 2005.
    
65. 
    Процко Т.А. Особенности развития познавательной стороны психики у младщих школьников с легкой степенью интеллектуальной недостаточности (умственный отсталости). Мн.: БГПУ, 2006.
    
66. 
    Т.И.Бабаева «Методические рекомендаций по совершенствованию подготовки к школе в детском саду», Ленинград, 1990
    
67. 
    Шипицина Л.М. и др. Реабилитация детей с проблемами в интеллектуальном и физическом развитии. СПб.: Образование, 1995.
    
68. 
    Шипицина Л.М. Развитие навыков общения у детей с умерренной и тяжелой умсвенной отсталостью. СПб., 2004.