Резуанова ғалияпану кабиевна
жүктеу/скачать 4,05 Mb. Pdf көрінісі
|
монография-Резуановой-в-издательство
- Бұл бет үшін навигация:
- Орталық сөзі, әрине, туынды сөз, ол орта деген түбірге -лық қосымшасы жалғану арқылы жасалған. Орта
| «жіңішке»
сөзінің негізгі мағынасы енсіз , қазақ тілінде енсіз сөзіне синонимдік сыңар табылмайды. Ал, керісінше, одан туған ауыспалы мағынасында (метофора арқылы туған) бірнеше сыңарлар бар: Жіңішке – енсіз Жіңішке - сидам - талдырмаш - жіптіктей - сыптығыр - жұқа - арық. Арық адамның нәзік келетінін ескеру негізінде (метонимия жолымен) тағы бір мағына туады. Жіңішке - нәзік - бәсең - әлжуаз. Орталық сөзі, әрине, туынды сөз, ол орта деген түбірге -лық қосымшасы жалғану арқылы жасалған. Орта сөзінің өзі середина; центр дегенді білдірсе, орталық сөзі: 1) середина (ортан белі не бел ортасы – түрк., әзер., тат., баш.; центр – қаз., ноғ., тат., баш.; среднее место – тат.; середняк – бал.; 2) просека (орман, тоғай жолы шекара) – тат.диал..; 3) остров (арал) – алт., тува. қара) окрестность (төңірек, өңір, маңай) түр., қырым тат.; среда, общество, люди (қоршаған адамдар) – түр.; 5) общий, общественный, общинный (ортақ, қауымдық) – түрк.; 6) вещи, дела, находящиеся налицо; мирские дела вообще, свет, народ, положение дел, времена /Будагов/. Қазақ тілінде «орталық» сөзінің үш мағынасы барлығын көруге болады, ол орталық , яғни белгілі бір нәрсенің (ыдыста, сауытта тұрған) дәл ортасы, бел ортасы - орта тұсы , бұлар өзара синонимдік қатар түзеді. Осыдан келіп бір елдің бағынатын 92 бір орталығы, яғни бас қаласы болу керектігін ескерсек: орталық - бас қала - астана дегендер алдыңдағылармен ұқсастырыла отырып, өзара синонимдік қатар түзеді. Ал енді бұдан: астана үнемі мемлекеттің басқа жерлеріне негіз болуын ескеріп: негіз - тірек - күш дегендер ішінара синонимдес келеді. Ызғар сөзінің шығу төркінін әр ғалым әр түрлі түсіндіруге тырысқан, біреулері оны ыс (ылғал) сөзімен гомогенді деп, ысқылаған уақытта белгілі бір затты сулап, ылғалды қылу мағынасы мен байланыстырса (В.В.Радлов, 139), енді біреулері (Л.Будагов) оны дыбысқа еліктеуден «ззз» немесе «жжж» шықты дейді. Сайып кегенде, ылғалды , кейін келе суық мағынасы шыққан. Қазақ тілінде осы ызғар - суық сөздеріне үскірік - өт дегендер синоним болады. Суықтың адам бетін шыдатпай ығыстыруына байланысты, сонымен ұқсастыру барысында (метафора тәсілімен) екінші мағына туса керек. Бұл, әрине, ауыспалы мағына: суық рай. Енді бұл сөзбен де синонимдік қатынасқа түсетін қазақ тілінде мына сияқты сөздер кездеседі: ызғар - суық рай - ашу - кәр - қаһар . Синонимдік қатынасқа түсетін сөздердің өздерін де жеке-жеке талдай түсуге болады. Мәселен, суық сөзімен синонимдесетін үскірік сөзі ауызекі сөйлеу тіліне жатса, өт диалект сөзге жатады. Ал суық рай тіркесіне синоним болатын ашу ауызекі тілде де кездесе береді, бірақ кәр, қаһар дегендер болса, тек қана публицистикалық стилге жатады. Орна сөзі орын – орун сөзінен жасалған туынды сөз. Орын сөзінің өзі орда сөзінен шықса керек. Оны мынадан аңғаруымызға болады: слова «орун» генетический связан со словами «орду», «орда», с которым у него закономерно имеются и общие значения: местожительство (тұрағы, тұратын жері); местонахождение (тұрған жері, орны); место пребывание (мекені, келген жері). Осыдан келіп, енді етістік тудырушы -а/-е қосымшасы арқылы, жүктеу/скачать 4,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|