Резуанова ғалияпану кабиевна

128 
Мәселен, 
ақ – адал, кінәсіз, таза» 
және
қара - «кінәлы, 
айыпты, арам» 
дегендегі 
адал 
мен 
арам 
бір-біріне антоним 
бола алады. 
«Көп 
мағыналы 
сөз 
өзінің 
лексика-семантикалық 
варианттарымен бірден бірнеше антонимдік қатарға енуі де 
мүмкін. 
Бұл, 
әсіресе, синтагмалық 
қатарда 
сөздердің 
лексикалық бірлігін (тұтастығын) өзгерту барысында айқын 
көрінеді», - дейді Н.И. Гайнуллина.Сөйтеді де оны мынадай 
мысалдар арқылы дәлелдейді: 
Свежий - (о продукте) - испорченный 
-
(о воде, одежде) - грязный, несвежий 
-
(о силах человека) - истраченный, бессильный 
Худой - (о человеке) - толстый 
-
(о характера) - хороший 
Веский - (о металлах) - тяжелый 
-
(довод) - неубедительный 
Енді осы сызба бойынша қазақ тіліндегі 
жұмсақ 
сөзін алып 
қарауымызға болады: 
Жұмсақ - (мата) - қатты 
- (шаш) - қайратты, қатты. 
- (нан) 
- тығыз, қатыңқы, кебіңкі 
-
(дауыс) - ащы, дөрекі 
-
(көзқарас) 
- өткір 
Алайда мұндай алшақтық үнемі абсолютті бола бермейді. 
Сонымен лексикалық синонимия, омонимия сияқты антонимия 
полисемия құбылысымен өте тығыз байланыста болып келеді екен. 
Кейбіреулері «Явление антономии, так же как и явление синонимии, 
тесно связано с многозначностью слова. Каждое из значений 
многозначных слов имеет свои синонимы и антонимы: 
сухие 
дрова - сырые дрова, сухая пища - жидкая пища, сухое 
изложение - живое иложение
», - деп антонимнің көп мағыналы 
сөзбен байланысын синоним мен көп мағыналыққа негіздесе, (бұл 
жерде омонимнің де көп мағыналылықпен байланысты болатынын 
тілге тиек етпейді; мүмкін бұл антонимді синонимге қарама-қарсы 

129 
қойып түсіндіруден болған шығар. Бұл жөнінде: «оқулықтарда 
болсын, күрделі монографиялық зерттеулер де болсын,
шағын мақалаларда болсын антонимдерді синонимдерге қарама-
қарсы қойып, қайшы мәндес сөздер деп анықтама береміз», - деп 
түсіндіреді М. Оразов [73], енді біреулері бұлардың арасындағы 
байланыстарды сызбаға салып: «Связь между многозначностью и 
антонимами можно представить схематично, используя слова, 
приведенные в пособии:
- 1,2,3-е значение – светлый 
Темный - 4-е значение – ясный
- 5-е значение – образованный
- 1-е значение - громкий
Тихий - 2-е значение - быстрый 
деп әр мағынасының өз антонимі болатынын көрсеткен [5, 173]. 
Бірақ, біздің түсінуімізше, сөздің әр мағынасына антоним табу шарт 
емес, әрбір мағынаның қарсы мәндес сөзі болуы мүмкін де емес. 
Оны мына сияқты мысалдардан байқаймыз: 
Ашық
сын есім. 1. Аузы, есігі, төбесі немесе үсті жоқ, 
жабылмаған; 2. Ешнәрсе жоқ, бос (жер, алаң); 3. Бұлтсыз, жауын-
шашынсыз (күн, аспан); 4. Анық, айқын; 5. Әйгілі, көрнеу, жария 
түрде; жасырын емес; 6. Іркусіз, бүгусіз шын ниетпен; 7. Жайдары, 
ақ жарқын.
Ашық 
сөзі ұқсату заңына сүйеніп, шектестірілген бірнеше 
мағынасы бар көп мағыналы сөз. Бұл сөзді жоғарыдағы сызбаға 
салсақ:
1 мағына – жабық
3 мағына – бұлыңғыр, бұлтты, алабұлтты 
ашық
5,6 мағына – жасырын
7 мағына - тұйық
болып шығады. Байқап отырғандарыңыздай, екінші және төртінші 
мағыналарына антоним табу қиынға түсті.
Ақтау 
қимыл есімі. 1. Үйді ақтау (әктеу); 2. Бидай, арпа, күріш, 
тары сияқты дәнді дақылдарды қауызынан тазарту; 3. Жазадан 

130 
құтқару, ара түсу, кінасыз деп санау; 4. ауыс. Өтеу, есесін қайтару; 5. 
ауыс. Лайық болу, атын адалдау, өз дәрежесінен шығу. 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: