Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

“Во дни сомнений, во дни тягостных раздумий о судьбах моей родины – ты один мне поддержка и опора, о великий, могучий, правдивый и свободный русский язык! – Не будь тебя – как не впасть в отчаяние при виде всего того, что совершается дома? Но нельзя верить, чтобы такой язык не был дан великому народу!” (И.Тургенев. Избранные произведения, М., 1950, стр. 918).

“Туған елдің тағдыры не болар деп қайғырып, шерге бөккен ет жүрек қан жылаған шақтарда, уайым-күдік молығып, қапалы көкірек долығып, қақ айырылған шақтарда, уа, ұлағатты, құдіретті, адал, дарқан орыс тілі – сен ғана серігім, сен ғанасың тірегім, сен болмасаң, іш құсама жалғыз ем, ел халінің сиқы анау – мен түңілмей қайтер ем? Жә, әзелде тілі зордың – елі зор, осы сынды асыл тілді абзал халық болмас қор!” (“Қазақ әдебиеті”, 2 ноябрь, 1968, № 45).

Ең бастысы Тургенев жырының рухы, екпін-ырғағы әдемі сақталып, дәл бодау, тең өрнек табылған. Ішкі ұйқас, толғау айшықтары арқылы аударманың гөзәл үлгісі жасалған.

Мұхтар Әуезов қазақтар үшін ұлы эпопея авторы ғана емес, ұлттық топырақтағы көп-көп істердің пионері, алғаш із салушы. Жаңа дәуірдегі қазақ аударма мектебінің шын мәніндегі атасы - Әуезов таза теориялық байламдар айтып қойған жоқ, шығармашылық тәжірибеде аударманың классикалық түрлерін берді: “Отелло”, “Асауға тұсау”, “Ревизор”.

Әйгілі романның екінші, үшінші кітаптарын жазып жүргенде, басқа шаруаға бұрылмай, Тургеневке ден қойып, “Дворян ұясын” аударуда мән бар. Айтылмыш романдағы әкелер мен балалар тартысы Құнанбай, Абай қақтығысын еске салады. Кітап алғы сөзінде ұлттық колоритті сақтау, бояуды бәз күйінді қалдыру талаптары ескертіледі.

1961 жылы шілде айында бейдауа дерт Москва түбіндегі ауруханаға әкеп жыққан Мұхтар Әуезовтің көңілін сұрай әдебиетші-ғалым Иосиф Брагинский барады. Әңгіме әдеби ықпал-әсер төңірегіне ауысқанда Әуезовтің айтқаны:

“Сірә, сіз де орыс әдебиетінің маған тигізген әсер-ықпалы, берген нәр, қосқан ажары жайлы жазатын шығарсыз-ау. Әлбетте, ұлан-ғайыр, теңдесі жоқ әсер ғой ол. Бірақ сол қалай болды, сыр-сипаты, түр-түсі қандай? Әрине, Максим Горькийді атайсыз, Лев Толстойды да. Десе де маған зор ықпал еткен кім екенін білесіз бе? Таба алмайсыз?! – Тургенев! Жеңіл қарап, бетін қарпымаңыз, мүмкін, ол әсер оңай шалынбас та. Әдеби әсер – оп-оңай нәрсе емес, тек дүмбілездер ғана оны қолмен ұстап, көзге түртіп көрсетпек болады. Шығармашылық әсер ықпалы шыңырау тереңде, ол суреткердің жан-жүйесін тербетіп, толқытып, екінші бір өзегіне айналып, басқаша сипат, айрықша қасиетпен береді, бұл кез келген көген көзге байқала бермес. Тургенев те дәл солай, мен оны өзгеден артық көріп, жастай сүйгем”, (“Народы Азии и Африки”, 1961, № 6).

Асылы, Тургеневтің қазақ әдебиетіне әсері пәрменді һәм жанды құбылыс. Табиғат көріністерін, лирикалық пейзажды психологиялық тебіреністермен астастыра, жымдастыра бейнелеу, шетін сезім, тілдің мінсіз тазалығы, әуезділік, ырғақ мәні секілді ұлы стилистке тән өрнек құралдар, замана проблемасын дер кезінде көтеру, дәуір талабына лайық әсем шығарма жасау дәстүрі – қазақ қаламгерлеріне үлгі. Әсіресе лирикалық проза, мәдениетті проза талаптары бірінші қатарға шыға бастаған бүгінгі күнде Тургенев ықпалы өсе түсері даусыз.

Өзі актер болып ойнаған, сахна сырына жетік, драматургияға арналған көптеген мақалалар жазған, бірер шағын пьесаның авторы, ақын, прозаик Мәжит Дәулетбаевтың шығармашылық мұрасында аударма туындылар да аз емес. Ол Гогольді, Чеховты, Горькийді, Фадеевті, Ремаркты қазақ оқырмандарына таныстырды. Ал Шекспирдің “Гамлетін” аударып, 1931 жылы бастырып шығаруы Қазақстан әдеби өміріндегі ерекше мәнді оқиға еді. Кітапқа жазған алғы сөзінде Сәкен Сейфуллин былай деді:

“Бұл Гамлет театрда ойналатын кітап болып, ең бірінші рет 1603 жылы басылып шыққан. Әңгімені театрда ойналатын қылып жазып шығарған ағылшын елінің дүниеге атағы жайылған Шекспир атты жазушысы. “Гамлет” әңгімесі дат елінде болған тарихи оқиғадан шыққан. Дат елінде болған бұл тарихи оқиғаны Шекспирден бұрын жазып шығарған сол дат елінің шежіреші Саксон Грамматик деген адам.

Театрда ойналатын қылып Шекспир жазып шығарған “Гамлет” әңгімесі бүкіл дүниедегі мәдениетті елдердің театрларында ойналып, даңқы жайылған. “Гамлет” – талай елдің театр өнеріне зор әсер берген кітап. Бұдан 300 жылдан аса бұрын жазылып шыққан театр кітабы – “Гамлет” бұл күнге дейін театр сәкісінен түспей келеді. “Гамлет” орыс тілінде біздің кеңес театрында да ойналып келеді.

“Гамлеттің” мазмұны бұрынғы замандағы аруаққа, рухқа нанатын кездегі хандардың, ақсүйектердің тұрмысын көрсетеді. Ол тұрмыстың қандай сұмдықтарын көрсететінін оқыған адам айқын көрінеді. Құлақ, сана, сезім ретінде терең, шебер алынып, тіл ретінде сұлу жазылған. “Гамлетті” қазақшаға аударушы ақынымыз Мәжит Дәулетбайұлы. Аударуы дұрыс жазылған”.

Осылайша, қысқа ғана әлем әдебиетінің жауһары, ұлы трагедияны қазақ оқырмандарына таныстырады. Сөз байламдарындағы стильдік селкеулік алғы сөздің асығыс жазылғанын көрсеткендей. Дегенмен, бет ашардың өзі Сәкеннің Шекспир шығармашылығынан мол хабардар екендігін аңғартады.

Мәжит Дәулетбаев “Гамлетті” аударудың барша жауапкершілігін жақсы түсінген. Қолына іліккен бірінші нұсқаны жолма-жол, ат үсті қазақшалай салу арнасына түсіп кетпей, шығыс әдебиеттерінде бел алған сарын – назираға да осылай, сапалы аударма жасауға күш салған.

“Гамлет” – орыс оқырмандарына революциядан бұрын Вронченко (1828), Соколовский (1894), Кронберег (1840), тағы басқа да аудармашылар еңбегі арқылы мәлім болды. Мәжит Дәулетбаев осы нұсқалармен түгел танысып, бәрін де пайдаланғанын айтады. Ағылшынша үзінді келтіру Мәжит Дәулетбаев Шекспирді түпнұсқада аз-кем оқып, түсінді ме екен деген ойға жетелейді.

Аудармашы оқиғаға қатысушылардың мансап дәрежесі, қызметіне байланысты терминдерді қазақ ұғымында берген: король – хан, королева – ханша, принц – шахзада, офицер - әскер басшы, оберкамергер, гофмейстер, - вельможа – ханның тақ маңайындағы ақылшысы, придворные – шабармандар. Аударма талабының бүгінгі шарттарына сәйкес келмесе де, отызыншы жылдар үшін бұл баламалар лайық болғандығы дау туғызбайды.

Бірінші перде. Бірінші көрініс. Оқып көрейік.

Б е р н а р д о. Бұл қайсың?

Ф р а н ц и с к о. Тоқтай тұр! Баста маған жауап бер. Өзің кім?

Б е р н а р д о. Хан жасасын!

Ф р а н ц и с к о. Бернардпысың?

Б е р н а р д о. Иә, мен.

Ф р а н ц и с к о. Күзетке келе жатырмысың?

Б е р н а р д о. Иә, түн ортасы болды. Сенің орныңа мен барып тұрамын. Сен барып ұйықта.

Ф р а н ц и с к о. Бәрекелде. Түн суық екен, тоңып қалдым.

Б е р н а р д о. Маңайың тыныш па?

Ф р а н ц и с к о. Бұл екі ортада тышқан да жүрген жоқ.

Б е р н а р д о. Тіпті жақсы. Хош! Горацио мен Марцелді көрсең бері жөнелт. (Шекспир. Аударған Мәжит “Гамлет”. Дат елінің шаһзадасы (5 перделік қанды оқиға, трагедия). Сөз басы Сәкендікі. “Қазақстан” баспасы, 1931, 5-бет. Кейінгі сілтемелерде бетін ғана көрсетеміз.)

Осы үзіндінің профессор М.Морозов ағылшын тілінен жасаған тәржімесі:

Б е р н а р д о. Кто там?

Ф р а н ц и с к о. Нет, сами мне ответье; остановитесь и откройте себя.

Б е р н а р д о. Да здравствует король!

Ф р а н ц и с к о. Бернардо?

Б е р н а р д о. Он.

Ф р а н ц и с к о. Вы пришли точно в свой час.

Б е р н а р д о. Только что пробило двенадцать. Ступайте спать. Франциско.

Ф р а н ц и с к о. Большое спасибо за смену: очень холодно, и мне не по себе.

Б е р н а р д о. Все было тихо, пока вы были не посту?

Ф р а н ц и с к о. Мышь не шевельнулась.

Б е р н а р д о. Ладно, доброй ночи. Если вы встретите Горацио и Марцела, моих товарищей по страже, попросите их поторопиться. (М.М.Морозов. Избр. Статьи и переводы, М., 1954, стр. 333).

Түпнұсқадағы мағына қазақшаға өз қалпында жеткен. Жанынан қосу, яки тастап кету жоқ. Орысша барлық аудармаларда кездесетін “мыш не швельнулась” (П.Лозинский), “все, как мышь, притихло” (Б.Пастернак) тіркесі де сақталған.

Шекспир трагедияларының ішінде философиялық тереңдігі, тартыс күштілігі, образдар кесектігі, идея салмағы, проблема молдығы жағынан “Гамлеттен” ілгері тұрғаны жоқ. Пьеса бастан-аяқ әрекетке, драматизмге толы. Алғашқы көріністен кейін көп ұзамай аруақ шығады. Гамлет әкесінің аруағы. Бұл – шарттылық амал, фантастикалық айла ғана емес, шығармадағы кейінгі оқиғалардың барлығына әсер ететін сұмдық дүмпу, өте үрейлі күш. Осыны көрген.

Г о р а ц и о. Көзге елестеп, көңілге қобалжу кіргізіп не болды екен? Бір кезде, Рим елі дәуірлеп тұрғанда, Қайсардың (Цезарь) құлауына жақын қалғанда, осындай түсі суық кереметтерге дүние толған. Жұлдыздар жалын құйрықтанып, жерге ағып түскен. Көктен қан жауып, күн тұтылған. Сол сияқтанып, мынау көрінген аруақ та осы күні сондай қанды жұмыстарға белгі беріп жүр ме екен? (Аруақ тағы елестейді).

Жермен-жексен қылатын болса да, қарсы алдына барып, беттеп жөн сұраймын. Аруақ, тоқтай тұр! Сөйлесерлік шамаң болса, сөйле, жөніңді айт. Жапа болған жаныңа игі іс жұбаныш болар ма?

Айт.

Айт, айт маған. Жауап бер. Марцелл! Бір жағынан қоршай бер. (7-бет).

Түпнұсқадан жасалған осы жолдардың сөзбе-сөз орысша тәржімесі:

Г о р а ц и о. Это песчинка, которая тревожит око души. В высоком и славном Римском государстве, незадолго перед тем, как пал Магущественный Юлий, могилы остались без жильцов и одетые в саван мертвецы визжали и броматали на улицах Рима. И были также другие предзнаменования – как, например, звезды с огненными хвостами, кровавые росы, бледность солнца, и влажная звезда, под влиянием которой находится царство Нептуна, была больна затмением, как будто в день страшного суда. И совершенно такие же пердзнаменования ужасных событий – подобные скороходам, которые всегда предшествуют грядущим события, небо и земля совместно показали нашей стране и нашим соотечетвенникам.