Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

ІІ тарау

Бұл орайда әдеби әсер, ықпал, аударма мәселелерін қарастырудың маңызы зор. Жаңа жанрлық формаларды игеруден, өмірдің көкейкесті проблемаларын көтерген реалистік шығармалардың молаюынан, жазушылардың шығармашылық белсенділігінің артуынан да әдебиеттің интернационалдық сипатының кейбір ерекшеліктерін көруге болады.

Әдебиеттер туыстығының терең тамырлы байланыс проблемаларын зерттегенде, тағдыры, тілі, рухы жақын бауырлас елдер мысалына жүгіну қызықты ғылыми байламдар жасауға мүмкіндік берері хақ. Татарлар өз асылымыз деп есептейтін:

“Ел іші – алтын бесік”, “Ел көркі – сақал, сөз көркі - мақал”, “Айырылған қаз топтанған қарғаға жем болар”, “Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда”, “Қап түбінде біз жатпас”, “Құрғақ қасық ауыз жыртар”, “Не ексең, соны орарсың”, “Ашқа қазан астырма, тоңғанға от жақтырма”, “Бөріден қорыққан орманға бармас”, “Қарға қарғаның көзін шұқымас” тәрізді мақалдар қазақ, башқұрттардың да жауһар қазынасы.

Фольклорды алыңыз, ұқсас сюжеттер, ортақ сарындар қанша, әдеби дамудағы процестердің ыңғайластығын ұғу қиын емес.

Башқұрт әдебиетінің кейбір мысалына назар салып көрейік.

Бұл әдебиеттің бай қазына, қымбат мұрасы – қаһармандық дастан, қобайыр, тарихи жыр, тақпақ, ертегі, аңыз, тұрмыс-салт өлеңі, бәйіт, мақал, мәтел секілді сан алуан түрлері бар, аса көркем фольклорында халық өмірінің ықылым заманалардан бергі бейнесі, ұрпақтар сыры жатыр.

Башқұрт арасында жиі қолданылатын: “Етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда”, “Көп жасаған білмес, көп көрген білер”, “Алыстағы дұшпаннан, аңдып жүрген дос жаман”, “Шешен – дауда, батыр – жауда сыналар”, “Бір көрген біліс, екі көрген таныс” деген секілді мақалдар – қазақтардың төл туындысы. Башқұрт ауыз әдебиетінде айрықша дамып, форма жағынан ерекше жетілген жанр – қобайыр деп аталады. Ол қазақ поэзиясындағы толғауға жақын.

Бір мысал:
Илдең нұрлы бұлғаны –

Илде батыр туғаны:

Илдең мұңлы бұлғаны –

Дұшпан килеп тұрғаны.
Қобайыр өзегі әрқашан әлеуметтік сарын. Оралтауды, Ақеділді, туған жерді, қара шаңырақты мадақтаған ақындар бұл жанрға тән көсем сөзді, стильдік әсем өрнектерді, айшықтаудың алуан түрлерін шебер пайдаланған.

“Ақбоз ат”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Кусәк бей” секілді эпикалық поэмалар – башқұрт тарихының әр түрлі кезеңдерін бейнелеген, тұрмыс-салт, наным-сенім, дүниеге көзқарас жайлы халықтық ұғымдарды білдіретін кесек туындылар.

ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда әуезді, сырлы, шерлі әнмен айтылатын үлгілер қалыптасты. “Салауат”, “Азамат”, “Орал” сияқты тарихи жырлардың, “Боранбай”, “Биіш” тақылеттес қашқын өлеңдерінің, “Зулхиза”, “Шаура” секілді аңыздардың – бәрінің де әуені бар. Башқұрт өлеңінің өлшемі музыкалық фольклорда қысқа күй (тармағы 7-8 буынды), ұзын күй (тармағы 8-14 буынды) боп екіге бөлінеді.

Революцияға дейін башқұрт поэзиясының кейбір нұсқалары қолжазба түрінде тараған дүниәуи және діни бағыттарда. Дүниәуи шығармаларда ғақлия, білік, өсиет сарыны бой көрсетіп, сүйіспеншілік сырлары шертіледі. Бұл арнадағы ақындар көне түрік, шығыс поэзиясындағы сұлу уәзін, қадым дәстүрлерге иек сүйеген.

Қолжазба мұралар ішінде башқұрт шежірелерінің тарихи-әдеби ескерткіш ретіндегі мәні зор.

Башқұрт әдебиетінің тарихында Салауат Юлаев (1752 жылы туған, өлген жылы белгісіз) есімі мәшһүр бірінші ақын болып есептеледі. Патша тағын теңселткен жауынгер ақынның ел аузында қалған, кезінде орыс тіліне аударылып, сақталған жырларына тән сипат – ереуіл рухы, әлеуметтік идея, азаматтық пафос. Ол Махамбетпен тағыдырымен де, шығармашылығымен де туыс.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында башқұрт әдебиетінде ағартушылық бағыт бел алып, өрлей бастады. Осы арнаның көрнекті өкілі Мұхамед Әкім Үмбетбаев (1841-1907) – көп қырлы талант. Ол ақын, тілші, фольклорист, этнограф, тарихшы, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері болды. 1897 жылы шыққан “Жәдігер” жинағында ғылыми еңбектері, өлеңдері топталған.

Қазақ, татар поэзиясында бедерлі із қалдырған Ақмолла ақын (1831-1895) – башқұрт әдебиетіндегі ірі тұлға.

Ақынның бірінші биографы, оның ел аузындағы көп шығармаларын қағазға түсіріп, ұрпаққа қалдырған қазақ – Досымайыл қажы Қашқынбай ұлы. Татар әдебиетшілері М.Ғали, Ф.Қарим, башқұрт зерттеушілері С.Мирасов, А.Харисов Ақмолланы ХІХ ғасырдағы татар-башқұрт әдебиетіндегі терең идеялы, гөзәл сұлу шығармалар берген прогресшіл бағыттың өкілі деп, өнер тарихында құрметпен атайды. Башқұрттың үлкен ақыны, жазушы Сайфи Құдаш:

“Ескі діни фанатизм мен жаңалық күрестері басталған ояну жылдарында, түн қараңғылығы мен жаңа ғана сызылып келген таң сәулесі шарпысқан уақта сайраған бір сандуғаш болып, жаңа толқынның бір үгітші-жыршысы болып, әдебиет майданына талантты шайыр Мифтахеддин Ақмолла келген. Ғалым һәм оқытушы, шайыр һәм балташы Ақмолла әр уақыт бар байлығы жалғыз атын кітап пен саймандар тиеген арбаға жегіп алып, Шиһап Маржани көтерген жаңалықтарды жақтап, мақтап, фанатик моллалармен соғыса-соғыса, ауылдан-ауылға, қаладан-қалаға үгіт айтып жүрген” – деп жазды. (С.Құдаш, “Жастық іздерін бойлап. Естеліктер”, Уфа, 1964, 26-27-беттер).

Ұлы татар Тоқай: “Ақмолла жырларынан тек қазақ исі, көшпелі халық исі шығып тұрады”, - деген байламды бекерден-бекер, дәлелсіз айтпаған.

Қазақ ғалымы, профессор Б.Кенжебаев Ақмолланың әкесі қазақ десе, татар, башқұрт оқымыстылары оның тегі башқұрт деп жазады. Зады бұл мәселені анық шешу қажет. Бірақ әдебиет тарихы үшін ең маңызды нәрсе – Ақмолла туындылары, оның интернационалдық рухы, көп қыры:

Қашан да әдеби байланыс, ықпал, әсер, дәстүр мәселелерін қарастырғанда алғы шарт – тарихи көзқарас болу керек. Бір фактіге ден қояйық.

Башқұрт қобайырынан үзінді:
Бейек таудың үлгәне –

Башын монар алғаны;

Ай мен көндөң үлгәне –

Төнийорап байып барғаны;

Қара жердің үлгәне –

Қар астында қалғаны;

Ир – егеттің үлгәне –

Илен дошпан алғаны...
(А.Харисов, “Башқұрт

халқының әдеби мұрасы”,

Уфа, 1965, 74-бет).
Бұқар жыраудың әйгілі толғауынан үзінді:
Асқар таудың өлгені –

Басын мұнар шалғаны;

Көктегі бұлттың өлгені –

Аса алмай таудан қалғаны;

Ай мен күннің өлгені –

Еңкейіп барып батқаны;

Айдын шалқар өлгені –

Мұз болып тастай қатқаны;

Қара жердің өлгені –

Қар астында жатқаны...
(“Ежелгі әдебиет нұсқалары”,

Алматы, 1967, 133-бет).

Екі шығармаға да негіз болған көне үлгі бар дейміз бе, яки бір әдебиеттен екінші әдебиетке көшкен сарын дейміз бе, әлде ұқсас жағдайлардан туған ұқсас жырлар дейміз бе? Осы байламдардың бәрінің де жаны бар.

Көршілестіктен, тұрмыс, салттың ұқсастығынан, рухани жақындықтан болар, татар прогресшіл өнерінің түркі тілдес әдебиеттерге жасаған бірталай ықпалы бар еді.

Орыс тіліне жетік Абай, Ыбырайлар Европа айдынынан еркін сусындап, алысқа жүзды. Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев сынды жазушылардың шығармашылық кезеңнің алғашқы сапарында татар әдебиетінің ықпалында болып, оның жақсы үлгілерінен сабақ алғандығын зерттеушілер дәлелдеп көрсетіп жүр.

Тонның ішкі бауындай жақын халықтар әдебиетіндегі телқозыдай ыстық, қымбат, бойы биік көрінетін әсем дүние – Ғалымжан Ибраһимов туындылары.

Ғалымжан Ибраһимов 1887 жылы қазіргі Башқұртстандағы, Сұлтан-Мұрат деген жердегі татар шаруасының шаңырағында дүниеге келген.

Ол 1898-1905 жылдары Орынбор, кейін Уфа медреселерінде оқиды. Мәнсіз, миқата схоластика жаны сергек, көңілі ояу, көкірегі ашық Ғалымжанды түңілдіріп, ол өз бетімен төбеге шығып, оң мен солын қармана бастайды, төңірекке көз тастайды.

Мұсылмандық жоғары оқу орны болып табылатын “Ғалия” медресесінен кеткен Ибраһимов тұрмысының ауырлығына қарамастан, толарсақтан саз кешкен қиындыққа шыдап, ғылым, білім іздейді. Осы кезде жазылған “Зәки шәкірттің медреседен қуылуы” деген тырнақалды әңгімесінде дін туындыларына қарсылық айтады.

Бірінші орыс революциясы Ибраһимовтың жазушылық тағдырына қоғамдық-әлеуметтік көзқарасының қалыптасуына ерекше әсер етті. “Жастар өмірінің суреттері” (1909) әңгімесінде реакция кезіндегі татар интеллигенттерінің басындағы ой толқындары, ізденіс-қиналыстары көрсетіледі.

Ғалымжан Ибраһимов Октябрь революциясына дейін шығармашылық үлкен даму эволюциясын кешірді. Өзін қоршаған ортаны місе тұтпайтын ұрт мінезді, өрт қимылды жандар – оның сүйікті қаһармандары.

“Теңізде”, “Махаббат – бақыт” тәрізді романтикалық әуендегі әңгімелерден кейін, Ғалымжан татар әдебиетіндегі алғашқы психологиялық роман “Дос жүректерді” (1912) жазды.

Қуғын-сүргін, империалистік соғыс жылдарында көптеген суреткер күрестен шеттеп, жеміс бермес жат ағымдарға түсіп кеткенде, Ғалымжан өзінің демократтық бағытын берік ұстап қалған. “Қарт жалшы” (1912), “Бақташы мал” (1913) секілді шығармаларында өмірді реалистікпен бейнелеп, маңдай тер, табан ақысына сенген жандардың ауыр, азапты тірлігін суреттейді. Әр түрлі тақырыпқа мақала арнады. Қазанда шыққан “Аң” журналының 1916 жылғы бесінші санында: “Түркологтардың көпшілігі қазақтарды көне түркілердің шын сақталған жері деп біледі. Бұл күнгі қазақ халқы өзінің күн көрісі, өмір қалпымен басқа жұрттардан ерекше. Бұл халықтың рухында зор қуат-күш бар. Олардың халық әдебиеті ешбір түрік үлгілеріне ұқсамайтын орасан бай. Бізге қазақтарды татар тілі мен татар әдебиеті астына қарату қиялын былай тастап, қайта өз қазынамызды байыту үшін қазақ халқының әдебиетінен көп-көп үйренуіміз керек”, - деп жазды.

Октябрь революциясы күндерінде Ибраһимов әр түрлі саяси жұмыстар атқарады: Советтердің Одақтық ІІІ съезінің делегаты болды, ВЦИК-тің құрамына енді.

1920 жылы Ғалымжан “Біздің күндер” трилогиясының алғашқы кітабын жариялады. Шығармада бірінші орыс революциясы тұсындағы ұлттық интеллигенцияның тағдыры бейнеленген. Жазушының арман, идеал жолына өмірін бағыштаған, революция ардагерлерін көрсететін “Жаңа адамдар” пьесасы – татар драматургиясының кезеңдік шығармаларының бірі. Октябрь революциясына дейін қабырғалы суреткер, ойшыл ретінде қалыптасқан Ғ.Ибраһимов Совет өкіметі орнаған соң әр бағытта білек сыбанып, бел талдырып еңбек етіп, көп іс тындырды.

Коллективтендіру кезіндегі әлеуметтік-психологиялық қақтығыс татар әдебиетінде алғаш “Терең тамырлар” (1928) романында суреттелген. Бұл шығарма көп тілдерге аударылды.

Татар өмірінде Ибраһимов қалам тартпаған тақырып кем де кем. Әйел басындағы ауыр халді, шариғатты айыптап жазған. Соның ішінде “Татар қызының тағдыры” романының жөні бөлек.

Ибраһимов өнерге қатал талап қойған суреткер, оның қайта жазбаған, бірнеше рет өңдемеген шығармасы жоқтың қасы. Уақыт өтіп, мол тәжірибеге ие болған Ғалымжан “Татар қызының тағдыры” романына 1929 жылы қайта оралды.

Бұл шығармамен сарындас “Қазақ қызы” романы 1909-1911 жылдары жазылса да, түрлі себептермен талай уақыт басылмай, 1928 жылы бір-ақ жарық көрді.

Ғалымжанның филолог, тарихшы, ғалым ретінде мәдениет тарихында алатын орнын “Татар тілінің морфологиясы”, “Татар тілінің синтаксисі”, “Әдебиет теориясы”, “Татар арасындағы революциялық қозғалыс”, “Татарлар 1905 жылғы революцияда” дейтін еңбектері айқындап берсе керек.

СССР Көркемөнер Ғылымдар академиясының академигі, Еңбек Ері, В.И.Лениннің шығармаларын татар тіліне аударуға ат салысқан публицист, үлкен сөз зергері Ғалымжан Ибраһимов 1938 жылы репрессияға ұшырап, опат болды.

“Қазақ қызы” романында ХІХ ғасырдың басындағы қазақ елінің өмірі көрсетілген. Бұл бір белеңді қиракерзік, қилы заман: Қазақстан Ресей империясына бүтіндей қосылып, оның колониясына айналған, осыдан келіп кешегі ел заңы, ата салты дейтіндердің көбесі сөгіліп, қиюы қашты, құрығы ұзын чиновниктер отар елге өзгеше тәртіп орнатты.

Енді әкімдер сайланып қойылатын болған. Кімнің қолына мансап тисе, соның ақ дегені – алғыс, қара дегені – қарғыс, аузында май. Иықтас байларға көз аларту, сормаңдай кедейлерді бұрынғыдан бетер жаншудың құралы бір-ақ нәрсе: ол – билік екендігіне ақ сүйек атаулының көзі жеткен. Сондықтан билік үшін күрес олардың бар мақсат-нысанасына айналды, бұл жолда құрбан болмайтын ештеңе де жоқ: мал да, қазына-байлық та, ақша да, керек десеңіз, қыздарын да беруге бар. Ру-руға бөлінген феодалдық елдегі бұрынғы күрес күрес пе, отаршылар оған май құйып, қырық пышақ арпалыстың жалынын аспанға лаулатқан. Қызуы бет шарпитын бұл жұлқыласудан шет қалатын ру табылмас, күрес додасына бәрі тартылған.

Әлеуметтік санасы әлі балаң, тартыс тәсіліне шалағай кедей-кепшік, жарлы-жақыбай да мықтының алдау, арбауымен осы күреске қосылады, өз мұңы, өз тілегі емес, жаттың жоғын жоқтап, сойылын соқпақ. Қараңғыдан жол таба алмай басын тауға, тасқа ұрған есіл халық. Қолына бүкіл байлықты жиып, дүйім жұртты бір шыбықпен айдаушы үркердей аз топ. Ұлан-асыр атойдың, үлкен дүрбелеңнің алғашқы дүмпуіндей боп, анда-санда халықтың сұсты ажарын танытып, қанды қанжар көтеріледі.

Ибраһимов романы қазақ өмірінің осы дәуіріне арналған. Автор көтерген мәселе, оның көркемдік шешімі қандай? Роман эпикалық сарында басталып, Қарлығаш пен Қалтайдың атастырылу хикаясын баяндайды. Бұл құдалықтың ар жағында не жатқанын салған жерден сезіп қоясың. Найман, Төртқара руларынан шыққан Қарайғыр, Сарман тобы сүйек шатыстырып, қыз берісіп, құда болмақ.

Нөсер жауын алдында шоғырлана бастаған алғашқы қою бұлттар елестегендей. Сар төсек ауру, өлім алдында жатқан найман Байтөре өзін “Шыңғыс әулетіненбіз” дейтін, жетпіс жеті атасынан бері қарай дәулет арылмаған шынжыр балақ, шұбар төстің нағыз өзі. Бойында қайрат, қолында билік барда талайға қамшы сілтеген, батырған тізені. Көз жұмар алдында, соңғы сәтте қанды ауыз қасқыр соңғы байлам, ақырғы билігін айтып қалмақ. Дұшпан рудың күші өсіп, бел алып бара жатқанын көріп те, мойындап та отыр, бұрын оларды бақайына отырғызбаса, енді мәмлеге келуге дайын. Бұған бел байлаған Байтөре ғана, басқалар танауынан арғыны көрмейтін соқыр тауық, аруақ шақырып, кеуде қаққан бәзбаяғы бойлауық қалыпта. Тіпті қалай тазыға шалдырмаған қырдың алпыс алты айлалы түлкісі Әзімбай да, ә дегенде, Байтөренің бітімге келмек ойынан шоршып түскен.

Бұлардың қас-дұшпаны – Сарман руының бетке ұстар белдісі Сәрсенбай. Келе-келе түйесі, отар-отар қойы, үйір-үйір жылқысы бар мыңғырған бай, төрт құбыласы тең. Әттең дегізіп жүрген бір-ақ өкініші – қолы болыстыққа жетпей-ақ қойды.

Сірә, бұланқұйрық арман қолға түспес, өйткені Сәрсенбайдың Байтөреге қарағанда қапысы, олқылығы көп. Әсіресе, билік тұтқасын ұстаған чиновниктермен қолтықтасып, ауыз жаласып кете қоймаған, ет жеп еліріп, қымыз ішіп қызарған кеңбалақ байлардан айырмашылығы шамалы. Бірақ аузы күйген үріп ішеді, алдағы сайлауға Сәрсенбай бес қаруын дайындап, тас-түйін отыр.

Ел ішінде шашбау көтеріп, сойыл соғар топтың қарасын көбейтіп, ертерек талайлардың аузын алған, сондықтан дәл осы жолы болыстықтан дәмесі зор. Сәрсенбайға бұл сәт бас жарып, қол сындырған итжығыс күрестен кейін келді. Қарайғырлармен бел құда болғанда да жақтастар қатарын көбейтуді ойлаған. Қызы Қарлығаш ай десе аузы, күн десе көзі бар сұлу, бойжетіп сылқылдап отыр, құтты орнына қондыратын мезгіл де жеткен. Асыл ару еріксіз тұрмысқа шыққанша, өлгенді артық санайды. Татар романисі қазақ қыздарының өжет, асқақ тұлғасын Қарлығаш бейнесі арқылы сомдап жасаған. Арыстанбай болса өмірдің ыстық-суығына күйіп-піскен, жер аударылып барып, тескен таудан асып қайтқан жігіт. Махаббат жолында қабырғасы сөгілсе де, тайғанақтамайтын қайсар азамат.

Шығармадағы үлкен қақтығыс – билік үшін болып жатқан күреске тағы бір тартыс қосылады. Ол – бірін-бірі құлай ұнатып, айырылмастай боп сүйген жастар – Қарлығаш пен Арыстанбайдың махаббаты және оған қарсы тұрған қараңғылық пен етек алған ескілік моралы.

Ибраһимов шеберлікпен екіұдай тартысты қатар өрбітеді. Шынтуайттап келгенде, Қарлығаш пен Арыстанбай тағдырына мансап, билік таласын қырсығын тигізеді. Азаттыққа, бостандыққа ұмтылу, надандық шырмауын үзу - сахарада белең алған осындай прогресті құбылыстарды, Арыстанбай мен Қарлығаштың салт, әдет дегендерге бойсұнбай, сүйген жүректерінің әмірімен азуы алты қарыс мықтылардан сескеніп, бұқпантайламай, ұрт қимыл жасап, шідер үзіп кетуін жазушы сенімді бейнелеген. Қатерлі өткел, көпірсіз өзенді кешкен жастар махаббаты әуезді тіл, көтеріңкі серпінмен романтикалық әуенде суреттеліп, толқынды сыр шертіледі.

Романдағы көңіл тоқтатар бір бейне – Бірімжан. Жасы сексеннен асып кеткен. Көзі кемтар болса да, көңілі ояу, ақылды, сөйлер сөзі орамды, уытты. Байтөре тұқымына: “Сарыарқаны саттың. Халық шөл дала, қу медиенге босып кетті” деп көптің көкірегінде жүрген сөзді, ызаны жеткізеді. Бірімжан - өмірден алынған, қайшылықты образ. Ол Сәрсенбайларды жақтап, Қарайғыр, Сармандарды татуластырғанда ру ақсақалы, жастардың құрық сүйретіп, өз бетімен кетуіне қарсы, қалың мал жолын құптайды. Ибраһимов ел сорған, пара жеген чиновниктерді шенеп, нәубетін, ырыздығын еңбекпен тапқаш шаруаларды жаны аши суреттеп, қазақтармен олардың қарым-қатынасын сенімді түрде, реалистік арнада бейнелейді. Бірімжанның бұл орайдағы көзқарасы, эволюциясы нанымды берілген. Әуелде орыс атаулыға оқ атып, қылыш суырған Бірімжан кейін, шаруалардың да кедейлер секілді қорғансыз, панасыз, жалаң аяқ екеніне көзі жетіп, оларды жақтап шығады.

Болыс сайлауы алдындағы дүрбелең, күш жинаған рулар, махаббат үшін күреске түскен жастар – романның сюжеті осы арналарда өрістеп, өрбиді. Байтөре дүние салған. Арыстанбай қалың малы беріліп қойған Қарлығаш сұлуды алып қашқан. Шиеленіс кемеліне келді.

Қарайғырлар мен Танабұға өзара шайнасса, Найман, Төртқаралар тағы бел алып кетпек. Бұл жолы ру арасындағы күрес толқыны Арыстанбай мен Қарлығашты үміт жағасына шығарып тастайды.

Мерейі өсіп, мәртебесі көтеріліп, Сәрсенбай болыс сайланды, төбесі көкке екі-ақ елі тимей тұрғандай еді. Ибраһимов қазақ өмірінің әлеуметтік шындығына тереңдей түседі. Сапты аяққа ас құйып, басынан қарауыл қараған патша чиновниктері өздеріне ауыз жаласып, ішек-қарны араласып кетпеген Сәрсенбайды көп ұзамай мансап тұғырынан ұшырып жібереді. Жер аударады. Жұлқынбай сияқты жалшыларға бостан-босқа тағы пәле жабылып, қуғындалады. Жанын шығарып, қанын сорған патша саясаты дегеніңіз осы. Қарлығаш пен Арыстанбай махаббаты не болды? Оларға дес бермейтін тегеурінді күш бұларды екі айырған. Роман аяқталды.

Ибраһимов – татар, ендеше, оның қазақтар өмірін көрсетуде қандай ерекшеліктері бар деген сұраудың жауабын іздеу керек. Кітапты шүу деп оқығанда-ақ оны басқа ұлттың өкілі жазғаны байқалады. Романист “әдеттері осы”, “қазақ айтқандай”, “салт бойынша” деген түсінік сөздерді қосып отырады. Немесе қазақ атаулыға бесенеден белгілі жайларды, тіпті ұсақ детальдарды тәптіштеп баяндайды. Осылардың өзінен қыр өмірімен татарларды таныстыру мақсаты көзделгені жақсы аңғарылады.

Қазақтардың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, жүріс-тұрысы, киім киісі реалистік дәлдікпен бейнеленген. Той, ас беру, ат үйрету, көш, үй тігу, киіз басу, тамақ ішу көріністері әсерлі де нанымды. Және бұлардың баршасы экзотикаға соқпай, шын қалыпта, сахара сырын ашатын, әлеуметтік күрестерді айқындайтын жағдайлар, бейнелер арқылы суреттеледі.

Ибраһимов – дала табиғатын жүрегімен сезініп, тебірене толғаған суреткер, ол пейзажды кейіпкерлерінің қабылдауы арқылы, көңіл күйіне байланыстыра, сюжетке қабыстыра алады. Бұл картиналар – шығармадан өшіруге болмайтын, жанды дүниелер. Ибраһимов романының айтылмыш сипаттары осы дәуірді көрсететін революциядан бұрынғы қазақтың өз жазушыларының туындыларымен салыстырғанда өте анық көрінеді.

Міржақып Дулатовтың “Бақытсыз Жамал”, Спандияр Көбеевтің “Қалың мал”, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың “Қамар сұлуы” секілді туындыларда әйел теңдігі мәселесі бірінші орынға қойылып, қалың мал айыпталып, әділетсіз заманға лағынет айтылады. Кезең талабы қазақ жазушыларының алдына жаңағыдай көкейкесті мәселені тартты. Содан шығар, олар тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа ат-үсті ғана тоқталады, тіпті сараң суреттейді.

Ал Ғалымжан Ибраһимов басқа ұлттың өкілі болғандықтан, көшпелі елдің өзгешеліктеріне кең тоқталып, әдейі тәптіштей жазады. Әрине, татар, қазақ халықтары жақын, бауыр дегенімізбен, олардың психологиясында өзгешеліктер мол. Сол даралықты Ибраһимов кейіпкерлердің мінезі, іс-әрекеті, сөздік сипаттамасы арқылы жақсы аша білген.

Портрет Ибраһимов үшін жеке-дара мақсат емес, ол психологиялық мінездеудің құрамына еніп кетеді. Қазақы оралымдардың, мақал-мәтелдердің, шешендік сөздердің романда жиі қолданылуы ұлттық колоритті айқындай түсу үшін көп ықпал жасаған.

Задында, кейін “Татар қызының тағдыры”, “Терең тамырлар” романдарында жарқырап көрінген Ибраһимовтың шеберлігі, стиль сұлулығы осы шығармадан басталған. “Қазақ қызы” романының, асылында, шиыршық атқан сюжеті жоқ болса да, композициясы жіптіктей. Ғалымжан қосалқы кейіпкерлердің тебіреніс сәттерін жақсы пайдаланады. Дуана кемпір Меңдінің, Байтөре тоқалының бейнелері бұл айтқанымызға жақсы айғақ. Романдағы көпшілік көріністерінің бояуы есте қаларлықтай анық. Рас, халық өкілдерінің жан дүниесін тереңірек ашып, рухани эволюцияға, таптық сана-сезімнің ояну процесіне жете көңіл аударылғанда, шығарманың әлеуметтік тынысы кеңи түсетіні сөзсіз еді.

“Қазақ қызы” романы Ғалымжан Ибарһимовтың берік идеялық позициясын, өмір құбылыстарын жіті көріп, екшеп бейнелейтін сырбаз шеберлігін, халық өмірін, тұрмыс-салтын жақсы білетіндігін көрсетеді. Бұл шығарма – түркі тілдес әдебиеттердегі жанр шарттарына жауап берген, европалық деңгейден шыққан ең алғашқы романдардың бірі.

Өздері өмір сүріп отырған ортаны танып білуде, құбылыстардың терең мәнін түсініп, адамдардың әлеуметтік психологиясын көрсету үшін бейнелі тіл, дара стильді меңгеруде қазақ жазушыларына Ибраһимов шығармалары жемісті ықпал жасады. Бейімбет Майлин “Төңкерістен бұрынғы татар жазушыларының көрнектісі Ғалымжан болып келді. Сөзге шеберлігі, ұтқырлығы, кітабының шын тұрмыс айнасы болғандығы оқушыларды маңына үйірілтумен келді”, - деп жазды. Ғабит Мүсірепов өзіне әсер еткендер “Орыс жазушылары мен Ғалымжан Ибраһим ұлы шығар деп ойлаймын”, - деп жазды.

Ғалымжан Ибраһимов қазақ мәдениетінің төрінен сыйлы орын алуға лайық суреткер деген тұжырымның ақиқатына шәк жоқ.