Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

Артистер айтқан осынау жырдан өз сырына ұқсас әуендеп тапқан Гамлет тағы тебіреніске түседі.

Г а м л е т. (жалғыз). Жолдарың болсын!.. Жеке қалдым... Мен неткен берекесіз адаммын. Байғұс жалдама артистер ескі әңгіме, еркектерді айтып жылайды, зарлайды. Бұл неліктен?.. Себебі не?.. Құрғақ қиыл. Әлдеқандай Гекубаларды айтады. Гекуба оларға не керек? Оған бұлар неге жылайды? Оның жүрегі сондай нәзік болса, менің онда не жұмысым бар?.. Жоқ!.. Олар өздерінің өнерлерімен күлдіреді, жылатады. Тіршіліктегі әр түрлі қылмыстарды суреттеп, жиналған халықтың жан сезімін билейді. Олар сөйтеді. Мен не қып жүрмін? Мен не қып жүрмін? Мен бе? Мен берекесі аз, қорқақ, өлімсіреген бір денемін. Әлі күнге мылқаумын...

Жер көтермейтін жауыздықты көріп-ақ жүргенім жоқ па? Әлде мен қорқақпын ба?.. Мен әкемнің, шешемнің нендей күйде жүргенін білдім, көрдім. Отқа өртесе де, кек аламын деген ниетке түстім... Гамлет! Гамлет!.. Бұл сенің бойыңа үлкен мін, үлкен қорлық! Көзінің алдында артистердің тақпағын естіп, суреттерін көріп, енді ғана ақылың басыңа орнап, қорлықты, ұятты біліп отырсың. Иә!.. Тілсіз мылқау сурет барлығын да көрсетер. Бұл артистер арқылы ағамның бұзықтарын көздеріне елестетіп байқайын. Бұдан пайда шықпаса, одан соңғысын тағы да көре жатармын... Бәлки, бұл аруақ, ағамды азапқа салып жүрген қиял шығар? Мені қылмысқа аттандырып, күнәға батырайын деп жүрген шығар?.. Қой! Неге де болса көндім. Бұл істеген амалым хан боп отырған жауыз ағаның іші-сыртын тегіс ластасын. Соңыра артистер көрсететін тамаша қылмысы бар адамдардың төбесінен жай боп түссін (35-36-беттер).

Қан қазанын бастан кешіп жүрген Гамлеттің рухы, адамдық келбеті шарасынан асып төгіліп жатқан монологтарынан айқын сезіледі. Ол тумысында ойшыл. Бәрін сарапқа, безбенге салуға әзір. Қазір жасаған байламынан қазір қайтуға бар. Табаны тайғақтығынан емес, құбылыс мәніне тереңдей түсуден шығатын мінез. Кейбір зерттеушілердің Гамлет әрекетсіз жан деген тұжырымына әсте қосылуға болмайды, оның әрбір сөзінде, жалынды толғауларында аспанға атылғандай асау жүрек дүрсілі, тынымсыз ойдың ұшқыны бар. Әрекет деген ату-шабу, жою-қырқу емес, өзімен-өзі арпалысқан, толқын-толқын күйлер кеудесін қысқан Гамлетті көресің. Артистер кетіп, оңаша қалған сәтте тағы тебіреніс иіріміне түскен.

Айтылмыш монолог түпнұсқаға мағыналық жағынан таяу болғанымен, ырғақ, екпін кемшін. Шамырқанып барып шарт сыну, зымырап барып кілт тоқтау жетіспейді. Өлең боп төгілер ұзақ толғау сылбыр прозаға ойысып кеткен.

Гамлет шабытты тебіреніспен емірене, өртене тұрып, тұла бойы балқып, тіршілік күресі - өмір тартысы жайлы шертетін сыр бар. Ағылшын тілінен сөзбе-сөз тәржімесі:

Г а м л е т: Быть или не быть, вот в чем вопрос. Благороднее ли молча терпеть порою стрелы яростной судьбы, или поднять оружие против моря бедствий и в борьбе покончить с ними? Умереть – уснуть – не более того. И подумать только, что этим закончится боль сердца и тысячи жизненных ударов, являющихся уделом плоти, - ведь это конец, которого можно от всей души пожелать! Умереть – уснуть. Уснуть, может быть видеть сны; да, в чем преятствие. Ибо в этом смертном сне какие нам могут присниться сны, когда мы сбросим мертвый узел суеты земной? Мысль об этом заставляет нас остановиться. Вот причина, которая вынуждаев нас переносить бедствия столь догой жизни. Ибо кто стал бы выносить бичи и насмешки жизни, несправедливости угнетателя, презрение гордеца, боль отвергнутой любви, проволочку в судах, наглость чиновников и удары, которые терпеливое достоинство получает от недостойных, если бы можно было самому произвести время, кряхтя и потея под тяжестью изнурительной жизни, если бы не страх чего-то после смерти – неоткрытая страна, из пределов которой не возвращается ни один путешественник, не смущал бы нашу волю и не заставлял бы скорее соглащаться переносить те бедствия, которые мы испытываем, чем спешить к другим, о которых мы ничего не знаем. Так сознание делает всех нас трусами и так врожденный цвет решимости покрывается болезненно-бледным оттенком мысли и предприятия большого размаха и значительности в силу этого поворачивают в сторону свое течение и теряют имя действия. Но тише! Прекрасная Офелия. Нимфа, в твоих молитвах, да будут помянуты все мои грехи! (М.М.Морозов. Избр., стр. 376).

Осы жолдар Борис Пастернак аудармасында:
Г а м л е т:

Быть или не быть? – вот в чем вопрос.

Достойно ль души терпеть удары и шелчкий

Обидчицы судьбы иль лучше встретить

С оружем море бед и полодит

Конец волнениям? Умереть Забыться,

И все. И знат, что этот сон – предел

Сердечных мук и тысячи лишений,

Присущих телу. Это ли цель

Желанная? Скончаться. Сном забыться.

Уснуть. И видеть сон? Вот и ответ.

Какие сны в том смертном сне приснятся,

Когда покров земного чувства снят?

Вот объеснение. Вот что удлиняет

Несчастьям нашим жизнь на столько лет

А кто же снес унижения века.

Позор гонения, выходки глупца,

Отвергнутую страсть молчанье права,

Надменность власть имущих и судьбу

Больших заслуг перед судом ничтожеств,

Когда так просто сводит все концы

Удар кинжала? Кто бы согласился,

Кряхтя под ношей жизненной плестись.

Когда бы неизвестность после смерти,

Боязнь страны, откуда ни один

Не возвращался, не склоняла воли

Мириться лучше со знакомым злом,

Чем бегством к незнакомому стремится

Так всех нас в трусов превращает мысль

Так блекнет цвет решимости природной

При тусклом свете бледного ума.

И замыслы с размахом и почином

Меняют путь и терпят неуспех

У самой цели. Между тем довольно!

Офелия! О радость! Помяни

Мои грехи в своих молитвах, нимфа.
(Уильям Шекспир. Трагедия. М., 1968, стр. 177).
Мәжит Дәулетбаевтың қазақша нұсқасы:

Г а м л е т. Болсын ба, болмасын ба? Мәселе дәл осы жерде. Жан үшін не жақсы? Не ұнайды? Қорлық көрсеткен тағдырға мойынсұнайын ба? Әлде өкірген теңізге қарсы құрал көтеріп, дереу оны жоқ қылайын ба? Өлу – ұйықтау, қиын жұмыс емес. Мыңдаған азапты, жүректің жарасын, өлгеннің мұрасын мәңгілік ұйқымен жойып тастау – елірген көңілге табылған тілек. Өлу – ұйықтау! Ұйықтау? Бірақ түс көру?.. Түйіні мынада тұр; Өлім ұйқысындағы қиял қандай болар?.. Қардай бораған шыдамсыздықты орнына келтірместен бұрын оны да ойлау керек. Қанжарды кеудеге түйреп өліп қалған күнде, дүниеде қалған масқарашылыққа, қорлық көрсеткен жауыздыққа, тәкаппарлыққа кім қарсы тұрмақ? Бүйткен күнде дауылға ұсаған тіршіліктің демі де қалмас. Ойлаған ой, келешек мақсат іске де аспай қалар. (Офелияға көзі түсіп кетеді) Офелия! Періштем! Жалбарынған кезіңде менің күнәмді де есіңе ал! (38-бет).

Осы үш үзіндіні салыстырғанда Мәжит аудармасына қатысты бірқыдыру тұжырым жасауға болады. Профессор Морозовтың сөзбе-сөз тәржімесі ұлы драматург ойын, түпнұсқа мазмұнын дәл қалпында жеткізуді мақсұт тұтқан. Ал Борис Пастернак орыс тілінің заңдылығына, өлең өлшеміне сүйене отырып, поэтикалық әсемдігі, философиялық тереңдігі жағынан ағылшынша түпнұсқамен пара-пар, деңгейлес шедевр тудырған. Рас, ақын өзінен бұрынғы үлгілерді, Шекспирді аударудың орыс топырағында қалыптасқан бай дәстүрінің жемістерін пайдаланған. Біз Гамлеттің әйгілі монологының сөзбе-сөз тәржімесі мен орысша ең үздік поэтикалық аудармасын Мәжит Дәулетбаев үлгісімен әдейі қатар қарастырып отырмыз. Бірі – мағына дәлдігінің өлшеуіші десек, екіншісі – көркемдік сапаның өлшеуіші.

Мәжит айтылмыш монологтың бастапқы жолдарының ағылшыншасын келтіріп, негізінен, Вронченко аудармасына сүйенгенін ескертеді. Қалай болғанда да, қазақша үлгі сәтсіз шыққан. Мәнді ойлар, тұтас сөйлемдер түсіп қалған. Тілде тұтқырлық, кібіртік бар. Ал өлең сипаты, ырғақ ағымы болғанмен, бұл үзінді өмір мен өлім, жеңіліс пен жеңіс, ерлік пен бұқпантай, жарық пен сәуле жайлы ұлы монологты қазақша бере алмаған.

Өлеңмен аударған кездерде Мәжит бауыры жазылып, көсіліп сала береді:
Жағасында теңіздің, әлдеқайда,

Қорқынышты молада, терең сайда,

Ауыр топырақ бүркеніп жалғыз жатыр

Телміріп жарық күнге, жарық айға.
Аппақ кебін оралды тұлғасына,

Аппақ гүлдер шашылды көр басына

Сөйтіп көрге көмілді... жер жалмады,

Көмгендер көлдей жүзді көз жасына.

(60-61-беттер).

(64-65-беттер).

(72-бет).

Тұтастай алғанда, Мәжит Дәулетбаевтың аудармашылық мәдениеті биік өреде болғандығын аңғарамыз. Әр түрлі орысша нұсқаларды қарастыру, пьеса тарихына байланысты деректерді құнттау оның аудармаға ғылыми тұрғыдан келгендігін аңғартады. Қазақтың шұрайлы, оралымды тілін Мәжит еркін игерген. Шағын диалогтар, түпнұсқаның өзінде қара сөзбен жазылған үлгілер қазақшада қонымды берілген. Ал теңіз толқынындай аласұрған алапат ұзақ сарындар, от шашқан үздік монологтар көркемдік қуатын қазақша нұсқада сақтай алмаған.

“Гамлеттің” отызыншы жылдарда қазақ топырағына келу фактісінің өзі ұлт әдебиетіндегі соны құбылыс болатын. Ал “Гамлеттің” Х.Ерғалиев жасаған варианты аударма өнерінің жаңа биігін көрсетеді.

Мұхтар Әуезов әлем әдебиетінде өзі ерекше құрметтеп, ұстаз тұтқан екі есімді бөліп айтты, олар прозада – Лев Толстой, драматургияда – Шекспир. Бұлардың шығармаларын оқып, зерттеп үйрену үстіне Әуезов қазақ әдебиетінің асыл қазынасына қосылған, жанрлардың дамуына ықпал жасаған классикалық аудармалар тудырды. Соның бірі – “Отелло” трагедиясы.

Шекспирдің бұл ұлы шығармасы орыс тілінде Н.Кетчер, П.Вейнберг, А.Радлова, М.Лозинский, Б.Пастернак, М.Морозов секілді жиырмадан астам әр түрлі авторлардың аудармасымен шыққан.

Тұңғыш рет 1858 жылы жарияланған П.Вейнберг аудармасы 18 рет қайта басылған. Мұхтар Әуезов сүйенген Анна Радлова нұсқасы 1935, 1936, 1937 жылдары 4 рет жарияланған.

(В.Шекспир, “Библиография русских переводов и критической литературы на русском языке”, 1748-1952. М., 1964, стр. 615-616). Шекспир шығармаларын зерттеп, ол туралы ғылыми еңбектерді мол қарастырған Әуезов ұлы ағылшын драматургын қазақша сөйлетудің сәтті кілтін тапқан. Түпнұсқада “Отелло” ямб өлшемімен, ырғақ заңдылығына сүйенген ақ өлеңмен жазылғандығы белгілі. Әредік қарасөз де кездеседі. Бұрын өзінің тәжірибесінде – “Еңлік-Кебек”, “Қарагөз”, “Хан Кене” трагедияларында қолданған ақ өлең өлшемін ұлы шығарманы аудару кезінде Мұхтар Әуезов сәтті пайдаланған.

Ягоның көп сырынан хабар беретін алғашқы актідегі монолог.

О, не беспокойтесь. Я служу ему, чтобы извлечь личную выгоду. Не всем быть гоподами, не всем и господам иметь верных слуг: есть много услужливых, преклоняющих колена дураков, которые, влюбившись в собственное подобострастное рабство, тратят жизни, подобно ослам своих хозяев, за один только корм. Когда они сотарятся, их выгоняют. Пороть бы таких честных холуев! Есть идругие, которые, приняв облик и лицо честно исполняемого долга, в глубине сердца служат самим себе, угождая господам видимой услужливостью, они благоденствуют за их счет, а когда набьют себе карманы, воздают почет себе самим. В таких парнях есть толк. И я причисляю себе к ним. Ибо, сударь, - это так же верно, как то, что вы – Родриго, - будь я мавром, я б не был Яго. Служу ему не из любви, и долга, я делаю тут вид, преследую свою личную цель. Ибо если мое наружное поведение выказывало бы на людях то, что действительно происходит в моем сердце и каким оно является, то вскоре я стал бы ходить с душой нараспашку именя заклевал бы любой простак: Я не то, что я есть. (М.Морозов. Избр. Статьи и переводы. М., 1954, стр. 468).

Бұл ұзақ монологтың қазақша нұсқасынан “Отеллоны” аударғанда Мұхтар Әуезов ұстанған негізгі принциптер айқын көрінеді. Ырғақ тудырушы – жол басында келетін ассонанс, аллитерация, ішкі ұйқас. Тармақтағы буын сандары әр түрлі: 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14.

Кейде тармақ соңындағы сөздер де ұйқасып отырады. Аудармашы ана тілінің лексикалық байлығын, синтаксистік мүмкіндіктерін еркін пайдаланған. Түпнұсқадағы негізгі ойлар қалып қоймай, бұрмаланбай, өз қалпында қазақша жақсы берілген.

“Ызалап жүріп сыпайтын”, - деген жолда корректорлық қате кеткен. Дұрысы “Ырзалап жүріп сынайтын, не “ырзалап жүріп сыбайтын” болса керек. Әуезов Анна Радлова аудармасын негізге ала отырып, оның әрпіне әріп, сөзіне сөз іздемейді, көркемдік, шеберлік мақсаттарын құнттайды.

Сұрқия Яго Дездемонаның әкесі Брабанциоға аттандап жеткен кез: “Сударь, сіз бір қара басқыр адам екенсіз. Әзәзілден әмір алса, құдайын ұмытқанның дәл өзі екенсіз. Біз сізге достық ете келсек, өзімізді сұм демексіз. Тек қызыңызға бербер тұқымды айғыр шауып, бар немере, шөбереңіз кісінеп түрегелсін дейсіз ғой. Тегі желіскерден, кер-торыдан туысыңыз болсын дейсіз ғой. (335-бет).

Нелегкая возьми вас, сударь: вы один из тех, кто перестанет служить богу, если дьявол вам это прикажет. Мы пришли оказать вам услугу, а вы думаете, что мы мощенники. Вы, вероятно, хотите, чтоб рысаки были вашими двоюродными братьями, а сипанские жеребцы – свойственниками? (ст. 185).

Адамдарды аңға, малға теңеп сөйлеу – залым, қара жүрек Яго тілінің ерекшелігі. Осыны жақсы ескерген аудармашы іріген ауыздан шыққан шіріген сөзді беру үшін әдейі бір ұғымның орнын екінші ұғыммен ауыстырған. Естуге құлақ ұялар сөздерді жұмсартып, оның есесіне психологиялық күйді білдіруге ұмтылған.

Пәле-жала жетті деп, түн ішінде шулатқан Яго сөзінен кейін Отелло сенатқа келіп, сырын ашқан. Махаббат құпиясы енді жария болған.

(349-бет).

(350-бет).

“Отеллоның” қазақша нұсқасының көркемдік қасиеттерін анық ұғыну үшін оны татар, қырғыз тілдеріндегі аудармалармен салыстырып көрейік:

О т е л л о:

О т е л л о:

(391-бет).

Мағыналық жағынан татарша, қазақша нұсқалар түпнұсқаны дәл беріп тұр. Екеуінде де қалыпты өлеңдерде қолданылатын ұйқас жоқ. Татарша аударманың тармақтарындағы буын сандары, негізінен, біркелкі 10 буынды. Қазақша аударманың тармақтарындағы буын сандарының – 4, 7, 8, 11, 14 болып әр түрлі өзгеріп отыруы ырғақты күшейткен. Отеллоның жүрегі өртеніп, жаны күйген рухани күйзеліс сәтіне лайық монологтың формасы орынды табылған.

О т е л л о:

О т е л л о:

“Күнәм не?” Күнәңнан аспан қысылып,

(415-бет).

Мұхтар Әуезовтің аудармашылық палитрасындағы бояулар өте бай. Қазақ тілінің лексикасындағы сан алуан сөздерді автор құлпыртып, жаңғыртып пайдаланады. Дож, синьор, суфлер, лейтенант, генерал, герцог секілді сөздерді аудармашы өз қалпында алған. Труба – керней, флейта – сырнай, свита – нөкер, латук – тікен, колбаса – бүйен, ядро – топ, ночноя рубашка – еткөйлек, носилка – көтергіш, хризолит – лағыл тас делініп дәл баламалары берілген. Рогач – алданған ер, мнительный – сезікшіл, чудной – ерепейсіз, благородный – асылзада, льстивый раб – жорға құл, дикая драка – қырықпышақ, убитый гневом – ашуынан қайғы шеккен, клянусь христовой верой – иманыммен ант етемін, катехизис – мөңкір-нәңкір, хаос – дозақ, клянусь я светом – жарық күнім суалсын, монохиня – сопы қатын болып сәтімен аударылған.

Ырғақ, әуезділік үшін әр түрлі көркемдік құралдар қолданылған.
Қараңғыда қастығын!

Қайда қанқор ұрылар?

Қала қандай жым-жырт ед

Қан төгіс, ей, қан төгіс!

(426-бет).

(383-бет).

(394-бет).

Орысша:

Қ а з а қ ш а:

Яго: Маған шәк қылма. Ақшаңды төк. Мен көп айттым ғой саған, тағы, тағы айтайын – маврға өшпін. Өшігетін жөнім бар, сенің де себебің олқы емес, кел екеуміз бірігелік те, кек алалық. Сен дегеніңе жетсең, өзіңнің құмарың қанады да, менің айызым қанады. Уақыттың құрсағында көп сыр жатыр, жарыққа шығар. Марш, қозғал, бас аяқты. Ақша тап. Ертеңгі күн бүгіннен гөрі көп берейін деп тұр. Қош бол. (352-бет).

“Кровная причина”, “наставишь рога” деген тіркестер солғын аударылған. Сөйлемдегі сөздердің орны да орысша текстің ізімен берілген. Мұндай олқылық әр жерде кездесіп отырады. Дездемонаны өлтіретін сәтте Отелло аузынан айтылатын “молиться” деген үш рет келетін сөзді Әуезов екі рет “намаз оқу”, бір рет “дұға қылу” деп аударады... Намаз оқу – мұсылман дінінің ритуалы. Сондықтан осы орайда үш ретте де “дұға қылуды” қолданған дұрыс еді. Аудармашының кейде мифологиялық ұғымдарға байланысты сөздерді, географиялық атауларды тастап кеткен кемшіліктерін А.Сұлтанов дұрыс көрсеткен.

М.Ритман “Отеллоның” қазақ театрында қойылуына бірнеше мақала арнады.

“Отеллоның” соңғы қазақша басылымында (1969) бірталай сөздерде қате кетіп, көп мағына бұрмаланған.

(Қараңыз: Р.Нұрғалиев. Өнер алды – қызыл тіл. А., 1974, 137-141-беттер).

Қазақ әдебиетіндегі соңғы жылдардағы жақсы құбылыстың бірі - әлем өнеріндегі үздік туындылардың, классиканың жүйелі аударылуы. Абай өнерпаздығында зор дәстүрі жасалған бұл тәжірибенің қазір мемлекеттік, жоспарлы шаруаға айналуы қуантады.

Әр ғасырда, әр жұртта жасалған асыл дүниелердің ана тілімізде сөйлеуі байлығымызға байлық қосады, әсіресе жас буын, кейінгі ұрпақты жан-жақты эстетикалық тәрбиелеуге мүмкіндік береді, профессионалдық тұрғыдан алғанда, қазақ әдебиетінің интернационалдық дәстүрлерінің баюына ықпал жасайды.

Аударма өнерінде әр түрлі тәжірибе қолданылып жүр. Бір автордың шығармасын бірнеше адам аударады. Бір автордың шығармасын бір-ақ адам аударады. Түпнұсқадан аударылады. Аудармадан аударылады. Бір шығарманы бірнеше адам аударады. Қазіргі қазақ аударма өнерінде осы үлгілердің бәрі де бар. Ақындар М.Мақатаев, М.Құрманов, ұлы поэтикалық шығармалар “Фауст”, “Құдіретті” комедияны қазақша сөйлетті.

Сағдидың “Бұстанын” ақын Мұзафар Әлімбаев орыс тілінен аударған. Шығарма парсы – орыс тілдері арқылы бізге жетіп отыр.

Ақындығы қалың жұртқа мәлім, ғалым-әдебиетші, сыншы, аударманың белгілі шеберінің әлем әдебиетіндегі ұлы шығарманың бірін қазақ тіліне аударып шығуы – құптарлық, қолдарлық, қуанарлық еңбек.

М.Әлімбаев “Художественная литература” баспасы 1962 жылы шығарған, В.Державин мен А.Старостин жасаған орысша нұсқаны аударып шығыпты.

Оқи бастайық. “Глава первая. О справедливости, мудрости, рассудительности”.

Қазақша: “Бірінші бап. Әділдік, даналық, парасаттылық”, “Главаны” әдеттегідей “тарау” демей, “бап” деп алу шығарманың шығыстық сипатын айқындай түскен. Парсыша түпнұсқада қалай екенін білмейміз. Ал орысша нұсқада “әділдік, даналық және естілік хақында” деп тұр ғой. Біздің ойымызша, барлық тараулардың (“баптардың”) атындағы “хақында” деген сөзді тастап кетуге болмайды. Бір сөзді алып тастаудың өзі шығарма стиліне әсер етеді. Ойланып көріңіз: “Әділдік-даналық, парасаттылық” деген, “әділдік, даналық және естілік хақында” деген ұғымдар бір емес. Алғашқысында жалпылық мән болса, екіншісінде нақты, даралық ұғым бар.

Орысша-қазақша мәтіндерді салыстырып, аударма сапасына назар салып көрейік.

“Покинь чертоги мира и покоя,

“Тысқа шық, тыныштықтың қамалынан,

(3-бет).
Ең алдымен, өлеңнің “бәйіт” формасы дұрыс сақталғанын айту керек. Екіншіден, кең тынысты, алуан әуезді күрделі шығарманы аудару үшін 11 буынды қара өлең ыңғайлы екендігін автор жақсы ұққан. Теріс кеткен, мағына бұрмаланған жолдар жоқ. Ырғақ, бунақ, тармақ дәл түсіп отыр. “Ануширван – жан ұшырған”, “қамалынан – қамады лаң”, “көріп тұрып – көңлі тынып”, “қойшы ұйықтап – ойшы құптап”, “бәрі бейбақ – қамын ойлап” деп келетін ұйқастарға мін тағу қиын.

Сағди шығармаларының мазмұнында, сюжетінде, поэтикасында ежелгі шығыс әдебиетінің көптеген дәстүрлерінің ізі сайрап жатыр. Дастанда аңыз, миф, тарихи оқиға көп пайдаға асқан. Дидактикалық, философиялық ойларды кей тұстарда ақын ашық афоризм, нақыл, шешендік сөз түрінде айтады. Кей тұстарда сюжеттік оқиғаның шешімі арқылы астарлы ой беріліп емеуірін, поэтикалық тұжырым, жинақтау жасалады. Библиядан, құраннан, басқа да діни кітаптардан келген оқиғалар, кейіпкерлер, тарихи деректер, ғылыми фактілер дастанда мол. Осылардың бәрін қазақша сөйлету Мұзафар Әлімбаевқа көп күшке түскенін ұғу қиын емес.

Тәжірибелі аудармашының қолтаңбасы барлық жерден көрініп тұр. Орыс тіліндегі мағынаны толық жеткізген, өлеңге қойылатын талаптар сақталған. Аудармашы дидактикалық, афористік стильді құнттау негізінде дастанның шығыстық колоритін бере білген.

Әрине, кейбір стильдік, мағыналық селкеулікті көру қиын емес. “Слуга” деген “қызметші”, “малай”, ал “Нөкердің” орысшасы “свита” болса керек. “Дауалау” деген формада етістік “емдеу”, “жазу”, “жөндеу” мағынасын бермейді, ал “дауасын табу”, “дауа болды” дегендегі мән басқа.

“Үмітпен қуғындалған көрер күнін. Тірегі күйресе де деген мығым” деген жолдар орашолақ, қарадүрсін аударылған. “Қуғындағы адамның үміті сөнбейді, ол үмітпен өмір сүреді” деген мағына берілмей тұр.

Дастанда көптеген аңыз, әңгіме, тәмсіл, әфсана, мысал (притча) бар. Кейде оқиға нақты суреттелсе, кейде сюжеттің мазмұны айтылады. Ең алдымен “рассказ” терминін “әңгіме” демей, “хикая” деп алу дұрыс. Өйткені шығыстық, кітаби, ескі оқиғаларды әңгіме деуден гөрі, хикая деген дәлірек.

Аудармашы дәлдікті, орысша текстен ауытқымауды көздегендігі көрініп тұр. “Тәрк ету”, “ғұмыр”, “пақыр”, “даналық”, “ғалым” секілді түбі шығыстан, араб-парсыдан келген сөздерді кең, еркін пайдалану тәжірибесін көреміз.

“Бұстан” қазақ тіліне тұңғыш рет аударылып отыр. Әділін айтқанда, бұл шығарманың атын естігені болмаса, көпшілік оқырман мәнісін, тарихи негіздерін анық біле бермейді. Осы жағдайларды ескергенде, мына пікірлерді айту керек.

Кітаптың басында Сағдидың өмірін, шығармашылығын баяндайтын ықшам, тұжырымды алғысөз беру қажет еді. Тарихи, мифологиялық, аңыздық сипаты бар сөздер, ұғымдар түсініктемеде кеңірек айтылғаны да дұрыс-ты. Орысша текстегі “Во имя аллаха милосердного и милостивого”, “Восхваление пророка, да благославит его аллах; “Причина написание книги”, “Восхваление Абу-Бакара Ибн Сада ибн Занги”, “Восхваление Сада ибн Абу-Бакара ибн Сада” деген кіріспе бөлімдерді түгелдей аудармай тастап кетудің себебі белгісіз.

Шындығында, бұл ақындық беташарда көп мағына тереңдік, ұлы шығарманың идеялық-көркемдік сырына жетелейтін бірқыдыру бастаулар бар. Бірқыдыру хикаялар да аударылмай қалған.

Түгелдей алғанда, “Бұстанның” қазақша аудармасы жоғары талаптарға жауап беретін сапалы, құнды еңбек екені дау туғызбайды.