РАЗДЕЛ III Литература и публицистика

«Терме дегеніміз, - дейді Ә.Қоңыратбаев, - үлкен жырдың басында, ортасында не аяғында айтылатын толғау (лирикалық қоспа). Термеде өнегелі сөз немесе заман жайындағы сын элементі болған» (2.113б.). Ә.Қоңыратбаевтың бұл айтқандарына ден қойсақ, шындығында эпостық жырлар, дастандар, қиссалар ортасында я басында айтушы уақиғаға байланысты өз ойларын тізбектеп кететіні бар. Және онда өнегелі сөз немесе заман жайында сын айтылатыны да рас. Мысалы:

Арқа деген жайларда,

Атан жығар жел болса,

Үйді дауыл, жел алмас.

Үйде сұңқар құс болса,

Маңына қарға келе алмас.

Жауға шабар ер жігіт

Жаманнан ақыл сұрамас.

Атасы жаман атасыз,

Жетесі жаман жетесіз?

Атамды сұрап не етесіз?

Жетемді сұрап не етесіз? (3.67б.).

Сонымен қатар жыр, қиссаларда өнегелі сөз немесе заманға сын ғана емес, мінездеме, сипаттама, суреттемелер де тізбектеліп, термеленіп кететінін де аңғару қиын емес (4.182б.).

Мұндай жер, су аттарын теріп айту басқа эпостық жырларда да кезігеді. Мысалы:
Емпей, күмпей қасынан,

Жем, Темірдің басынан,

Қалбағайлы шөлдерден,

Қасқалдақты көлдерден,

Асқар-асқар белдерден,

Айдын шалқар көлдерден,

Қан сасыған жерлерден,

Тобылғылы Нұрадан,

Сексеуілді жырадан,

Баялышты құмайттан,

Бүлдіргенді шыңайттан

Жалғыз шауып жол шекті... (3. 58б.).

Тек жер, су бедерлерін емес, жырау я жыршы кейіпкерлердің сыртқы пішінін де термелей суреттейді. Мысалы:

От орнындай тұяқтым

Омыртқаң бар отаудай.

Жауырыныңа қарасам,

Сыпыра шапқан тақтайдай.

Қынаптан шыққан қанжардай.

Күлтеленген жібектей.

Оралып жатқан түбектей.

Қара албасты қабақтай.

Піскен алма сағақты-ай.

Қорықтан жанған шырақтай

Тығынын алған шелектей... (3.117б.).

Жас кездерін де тізбектей кетеді. Мысалы:

...Бес жасыңда, қарт Қожақ,

Жас шыбықтан жай тарттың,

Жалғыз шиден оқ аттың,

Атқан оғың жоғалттың,

Кәне шыққан мүйізің?

Он жасыңа келгенде

Қызыл-жасыл киініп,

Қынай белің буынып...,

Қызбалықты көрініп,

Бала болдың бір кезек,

Кәне шыққан мүйізің?

Ақ балтырың түрініп,

Оймақтай аузың бүріліп,

Қарт бурадай қомданып,

Қас батырдан шамданып,

Сыртыңнан дұшпан сөз айтса

Шыныңменен арланып,

Қызды бақтың бір кезек,

Кәні шыққан мүйізің?

Отыз беске келгенде... (Сонда.)
Бірақ бұлардың бәрі терме түрінде кездеспейді екен.

Жоғарыда біз келтірген Ә.Қоңыратбаевтың анықтамасына ғалым Н.Төреқұлов былай деп уәж айтады:

«Ғалымның бұл тұжырымын түгелдей құптай алмаймын. Терме, біріншіден, үлкен жырдың басында, ортасында не аяғында келетін қоспа ғана емес, ол өзінің шығу, айтылу тәсілі, белгілі мақсат-мәні бар дербес жанр. Терменің үлкен эпикалы дастан, қиссалардың аралығында (кейде әлқисса ретінде) бас, аяғында кездесетіні болады. Ол ақын, жыраулардың өзіндік тәсілдері. Ақындап жырлап отырған жырын әр мәнерге салып құбылтады. Тыңдаушысын еліктіру үшін жыр арасында термелеп, желе-жортып та алады. Сұрау, жауаптарын диалогқа да құрады. Ара-арасында жұмбақтап та, мақалдап та, тақпақтап кетеді. Эпос, дастандар аралығында «Жар-жар», «Беташар», «Жоқтау» термелер де кездесіп отырады...» (5.127-бет.). Шынында да жырау, яки жыршы эпикалық жыр айтып отырғанда тыңдаушысын жалықтырып алмас үшін көтеріңкі көңілмен серпіле сөйлеп, ұшқыр ойларды, ұтымды теңеулерді риторикалық, шешендік тілмен шабыттана, шалқыта термелеп кетеді. Мұндай тәсіл айтушының өзіне де қанат бітіреді, тыңдаушысын да желпіндіріп жібереді. Мұндай мәнерді ақын-жыраулар ұзақ толғау орындау кезінде де пайдаланған. Бірақ бұл әлі терменің өзі емес, термелеу тәсілі, термелік үлгі, термелік пішіннің эпостық жырларда дастан, қиссаларда, ұзақ толғауларда пайдаланылуы, қолданылуы.Жоғарыда біз келтірген мысалдар соның айғағы.

Ал терме жанрына Н.Төреқұлов: « Терме – халық жанрының бір түрі. Ақын,жыршылар жырлауға тиісті кейіпкерлерінің бойндағы бар қасиет, қабілетін, мінез-құлқын теріп айтады. Немесе, оқиға құбылыстарын, табиғат суреттерін, адамның жас кезеңдерін термелеп, тізбектеп көрсетеді» (Бұл да сонда, 126-бет.), ... – «термеде көбінесе табиғат құбылысы, жер, су және адам аттары... тере айтылады» (Сонда5.118-бет.) деп анықтама береді.

Мұнда термеге тән ерекшеліктер біршама жинақталғанымен, терме тек есімдер мен атаулардың, мінез-құлықтардың, суреттер мен жас кезеңдерінің тізбегі ғана секілді болып көрінеді. Егер шын мәніндегі терме осы болса, бүгінге дейін өмір сүріп, жалпы халықтың жан дүниесін жаулап алуға құдіреті жетер ме еді? Үнемі жер, су, өзен, көл, тау, жоталарды мадақтап, термелей берсек, болмаса адам аттарын жалаң тізбектей берсек тыңдаушыны жалықтырып алмас па едік? Әрине сөйтер едік. Біздіңше, ғалым терменің атын да, затын да өшірмей, беделі мен қасиетін арттырып келе жатқан ең басты мақсаты мен міндетін, табиғи қажеттіліктен туған негізгі ерекшелігін айтпай кеткен сыңайлы.

Терме жанрын ғылыми ой нысанасына алып, арнайы зерттеп, ерекшеліктерін екшеп айтқан ғалым өз тарапынан терме түрлеріне де тоқталады. Терменің жазба ақындар шығармашылығында да ұшырасатынын ескертеді. Жалпы терме жырлар өз алдына жинақталмағанын, оған әркімнің көзқарасы әр түрлі екендігін құлаққа салады. Термешілік дәстүрге тоқталып, ой-пікір соңында терме жанры және термешілік өнердің туысқан халықтар шығармашылығында да бар екендігін нақты мысалдар келтіре отырып тұжырымдайды.

1. Байтұрсынов А. Шығармалары, А., 1989, 255-бет.

2. Қоңыратбаев Ә. «Жұлдыз», 1959, №6, 113-бет.

3. Батырлар жыры. А., 1-том, 1986, 67-бет.

4. Батырлар жыры. 3-том, 1987, 182-бет.

5. Төреқұлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. А., «Ғылым», 1979, 127-бет.

1. Baytyrsynov A. Shygarmalary A., A., 1989, 255 bet.

2. Konyratbaev A. "Zhuldyz", 1959, №6, 113-bet.

3. Batyrlar zhyry. A. 1 is 1986, 67-bet.

4. Batyrlar zhyry. 3 is 1987 182 bet.

5. Tөrekylov N. Kazakh Halyk Council poeziyasynyң zhanrlyқ erekshelіkterі. A. "Gylym", 1979, 127 bet.

«Алпамыс батыр» жыры – күллі түркі жұртына кең тараған туынды. Мақала авторлары осы жырдың сюжеттік желісіне өзек болған дәстүрлі сарындар жайын сөз ете отырып, олардың «Қорқыт ата кітабындағы» Бамсы- Бейрек оқиғасымен байланысына назар аударады. «Бамсы-Бейректегі» батырдың ғайыптан тууы, бесікте жатқанда атастырылуы, басты кейіпкердің жат жұртта тұтқында болуы, жыр соңында батырдың өз әйелінің тойына қатысуы сияқты мотивтердің типологиялық сипатына тоқталады. Автор оғыз ескерткішін «Алпамыс батыр» жырының көне нұсқалары қатарына жатқызған.

Мақалада «Алпамыс батыр» жырының тарихи негізі туралы тұжырымды ойлар кездеседі. Нақтырақ айтсақ, ізденушілер Әбілғазының «Түрікмен шежіресіндегі» дереккөздеріне сүйене отырып, Алпамыс пен Баршынның оғыз еліне аты мәлім тарихи тұлғалар екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар мұнда қалың қоңырат руының Алтын Орда дәуірінде қоныс тепкен жерлері турасында да мәліметтер ұшырасады.

Түйін сөздер: дерек, ескерткіш, сюжет, кейіпкер, нұсқа, тарихи тұлға, жыр, эпос, жанр.
P.Bisеnbаеv, E.Karbozov

Legend "Alpamys batyr": historicism and typology

   Epic "Alpamys Batyr" - a work universally common perception in all Turkic peoples. The author turns his attention to the relationship story tales system based on traditional motifs with BAMS Beyreka actions of the "Book of Dede Korkut". Typological similarity of these two works is found in the miraculous birth of Batyr BAMS Bayreka, named his name in the cradle, in the adventures of the central character in the camp of the enemies, ultimately - in the presence of Batyr to toe his wife, and other motifs. The author correlated in a number of variants of the ancient Oguz monuments and legends "Alpamys Batyr". The article deals with the question of the historical basis of the legend "Alpamys Batyr". More precisely, based on the actual sources of "Bloodline Turkmens" Abulgazi researcher confirms the existence of certain historical figures: Alpamys and Barsha - once existed in Oguz. At the same time, many documents and testimonies kind Konyrat were significantly lost due to his nomadic during the Golden Horde.

   Key words: documentary material, monument, plot, character, variant, historical figure, legend, epic, genre.

П.Бисенбаев, Е.Карбозов

Сказание «Алпамыс батыр»: историзм и типология

Эпос «Алпамыс батыр» – произведение, повсеместно бытующее у всех тюркских народов. Авторы статьи обращают свое внимание на связь сюжетной системы сказания, основанной на традиционных мотивах с поступками Бамсы Бейрека из «Книги моего деда Коркута». Типологическое сходство этих двух произведений обнаруживается в чудесном рождении батыра от Бамсы Байрека, наречении ему имени в колыбели, в похождении центрального героя в стане врагов, в конечном итоге, – в присутствии батыра на тое собственной жены и другие мотивы. Автор статьи соотнес в один ряд древние варианты огузского памятника и сказания «Алпамыс батыр». В статье рассматриваются вопрос об исторической основе сказания «Алпамыс батыр». Точнее сказать, опираясь на фактические источники «Родословной туркмен» Абулгази, исследователи подтверждают наличие конкретных исторических личностей: Алпамыса и Барши, – некогда существовавших у огузов. Наряду с этим, многие документы и свидетельства рода конырат были утеряны в связи с кочеванием его в период Золотой Орды.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан Республикасы, Алматы қ.

E-mail: fazyl_bisenbaev@mail.ru

«Қорқыт ата кітабындағы» аңыз-әңгімелер шоғырын құрайтын «Қам-Бураның баласы Бамсы- Бейрек туралы әңгіме» оқиғасы жағынан «Алпамыс батыр» жырының негізгі сарындарын қайталайды. Кітапта Бамсы – Байбөрі бектің ұлы. Көп жылдар баласыздық зарын тартқан Байбөрі мен оның ағасы Байбиджан-бек Жаратқаннан перзент беруін сұрайды. Мейірімі кең Құдай олардың тілегін қабыл етіп, Байбөріге бір ұл, Байбиджан-бекке бір қыз сыйлайды. Артынша оғыз елінің мырзалары жарық дүние есігін енді ғана ашқан қос сәбиді бесігінде жатқанда-ақ атастырып қояды. Бамсы жас кезінен нағыз ерге тән қасиеттерімен көзге түседі. Ол бірде аң аулап жүріп, өзінің қалыңдығы Бану Шешекпен кездеседі. Бану қыз батырға өзінің кім екенін айтпастан, садақ атудан, ат жарыстан, күрестен т.б. спорттық ойындардан бақ сынап көруге шақырады. Бамсы түрлі сайыстар барысында қыздан басым түсіп, оған қымбат жүзік сыйлайды. Артынша әкесіне «Бану Шешекке құда түсе барыңдар!» деп өтініш айтады.Осы жолы құдаларды Қорқыт ата бастап барады. Алайда тойдан соң Бамсы батыр гәуірлердің (грузиндер) қолына тұтқынға түседі.

Арада он алты жыл өтеді. Яр Ташық Бамсының қазасы жайында жалған хабар таратады. Сөйтіп ата-анасының рұқсатымен Бану Шешекке үйленбек болады. Байбөрі бек үмітін бір үзбейді. Баласын іздеуге жан-жаққа саудагерлерді аттандырады. Олар алыс елде зынданда жатқан Бамсыны тауып, жақын арада әйелінің тойы өтететінін мәлімдейді. Бамсы өзіне ғашық гәуір бегі қызының көмегімен тұтқынннан босап шығады. Елге оралған Бамсы жолда тойға бара жатқан әншіні кездестіреді. Оның қобызын өзі мініп келген тұлпарға айырбастап алады. Батыр содан кейін тойды өткізбеуге бекіген малшыларды кездестіреді, «қаза болған» ағасын жоқтап жүрген кіші қарындасын көреді. Бамсы үстіне ескі киімдер ауыстырып киеді-дағы, есі ауысқан адам кейпінде өзінің әйелінің тойына келеді.

«Алпамыс» пен «Бамсы-Бейректің» ұқсастығы дәстүрлі сарындардың орналасу ретінен байқалады: болашақ батырдың ғажайып туысы, баласыздық зары және бесікте жатқанда атастыру, батырдың сыналатын сәті, сайысқа түсу, оның құдалыққа ұласуы, басты кейіпкердің тұтқынға түсуі, оның өз әйелінің үйлену тойына келуі. Осындай негізгі тақырыптармен бірге, жеке мотивтердің ұқсастығы да назар аударуға тұрарлық: кейіпкердің өзіне ғашық сұлудың көмегімен босап шығуы, тойдағы садақ атудан өткен сайыс, әкесі мен қарындастарының көмегі. Осындағы кейіпкерлердің әкелерінің аттары да (Байбурабек-Байбөрі), өздерінің аттары да ұқсас: Алып-Мамыш -Алып-Бамыс.

Дегенмен, «Бамсы-Бейректі» «Алпамыс батыр» жырының бастау көзі емес, көне нұсқаларының бірі деп қараған жөн болар.

«Бамсы-Бейрек» пен «Алпамыс батыр» жырындағы тұрақты мотивтер түркі-моңғол халықтарының эпосында, қазақтың басқа батырлық жырларында, тіпті батыс әдебиетінде де бар. Мәселен, батырдың өз әйелінің үйлену тойына келуі Гомердің «Одиссеясынан» бастап, француздың «Карл Великий», ағылшынның «Король Горн», орыстың «Добрыня мен Алеша», сербтердің «Марко Королевич» тағы да басқа эпостарында орын алған. Бұл жайттар «Алпамыс батыр» жырының типологиялық өрісі кеңдігін, олардың түп-төркінінде, жасалуы мен дамуында, құрылысында, суреттеу тәсілдерінде терең ұқсастықтар, дәстүрлі заңдылықтар жатқанын көсетеді.

«Алпамыс батыр» жырының стадиялық қатары қалың , онда түрлі тарихи кезеңдердің ізі жатқаны анық. Хиуа ханы Әбілғазының (1603-1664) «Түрікмен шежіресі» атты кітабында: «Түрікменнен шыққан атақты адамдар мен бақсылар өткен тарихты толғап былай дейді: жеті қыз оғыз елін ауызына қаратып, көп жыл бек болды. Солардың біріншісі – Алтын Гөзекі, Сундун байдың қызы және Салор Қазан алыптың әйелі. Оның бойы өте ұзын болған. Екіншісі, Баршын Салор Қармыш байдың қызы және Мамыш бектің әйелі. Оның мазары Сырдария өзенінің жағасында орналасқан. Халық қатты қадір тұтады. Өзбектер оны «Баршынның көк кесенесі деп атайды» деген жолдар бар.[1,23] Демек, XVII ғасырдың бел ортасында өмір сүрген оғыздардың Арал өңіріндегі ұрпақтарына Баршын мен оның күйеуі Алпамыс (Алып Мамыш) туралы шежіреге негізделген әңгімелер мәлім болған. Оғыз руларының Сырдария-Қаратау атырабына ҮІІІ-Х ғасырлар мөлшерінде қоныс тепкенін ескерген болсақ, Бамсы – Алпамыс туралы аңыздардың шыққан кезеңін де жобалауға болады. Қалай болған күнде де, Алпамыс жайындағы жыр-аңыздар түркі халықтарының ең көне ескерткіштерінің қатарына жатады. Белгілі ғалым Х.Көрұғлының айтуына қарағанда, «Қорқыт ата кітабының» төрт бөлімінде баяндалған оқиғалар оғыздардың Сыр бойында, қазіргі қазақ жерінде жүрген кездерінің шындығын бейнелейді.

В.М.Жирмунский «Тюркский героический эпос» деген еңбегінде Алпамыс жырының түп негіздері түркі халықтарының Алтай төңірегінде жүрген кездерінде пайда болып, кейіннен сол халықтардың Қазақстан мен Орта Азия жерлеріне қарай қоныс аударуына байланысты осы маңдағы елдер арасына да тарала бастаған дейді.[2,609] Осылай болуы бек мүмкін. Біріншіден, Алпамыс батыр туралы аңыз-әңгімелер алтай, татар, башқұрт елдерінде де бар. Екіншіден, «Бамсы-Бейректе», башқұрттың «Алпамыс» ертегісінде кездесетін қалыңдық пен күйеу жігіттің күш сынасып барып үйленетіні туралы мотивтер Алтай халықтарының эпикалық мұрасында жиі кездеседі. Өйткені бұл көне түркі халықтарының үйлену салтында орныққан дәстүр болатын.

Грек жазушысы Клавдия Элиана (ІІ ғасырдың соңы) осындай дәстүрдің сақтарға тән екенін айтады. Оның сөзіне қарағанда, үйленіп, шаңырақ құрғысы келетін сақ жігіті өзі ұнатқан қызбен күш сынасуы тиіс. Егер жекпе-жек күресте қыз басым түсер болса, жігіт оның тұтқыны саналып, жеке меншігіне айналады. Жігіт қызды жеңсе ғана өзіне жар етеді.

Түркі-моңғол халықтарына тән осындай деректер венециялық саяхатшы Марко Поло еңбектерінде де кездеседі. Саяхатшының айтуынша, Құбылай ханның туысы, татар ханы Қайдудың қайрат-күші, айла-тәсілі талай батырдан басым түсетін Айжарық атты сұлу қызы болған. Ару қыз күресте өзінен кімнің күші басым болса, сол жігітке ғана тұрмысқа шығамын деп ант береді. Танымал ерлердің талайы тәуекелге барады, бірақ қыз бәрін де жеңіп шығады. Әрбір жығылған жігіттен жүз жылқы өтемақы алады, ол осы жолмен бірнеше табын жылқы жинайды.

Жыр нұсқаларында Алпамыстың руы қоңырат екені, тұрақты мекені Жиделі Байсын жері екені айтылады. Қоңырат тайпасының Алтын Орда тарихындағы орны ерекше. Қоңырат руы Орта Азиядағы түркі халықтарының бәрінде кездеседі. Қазақ фольклорында Жерұйық, қасиетті мекен саналатын Жиделі Байсын – қазіргі Өзбекстанның оңтүстігінде, Сурхан Дария аумағында, Термес қаласына жақын жер. Өзбектердің (ХҮІ-ХҮІІ ғасырлар) тарихи деректерінде Термес шаһарының солтүстігі қоңыраттардың меншігінде деп көрсетілген. Тарихшылар олардың бұл жерлерді Мұхаммед Шайбани хан тұсында иемденгенін жазады. «Алпамыс батыр» жырындағы қазақтың негізгі жауы – қалмақтар. Орта Азияны мекендеген түркі халықтарының эпостарында бейнеленетін шайқастарда тарихи дәуір шындығы жатыр. Ойрат атанған моңғол тайпалары ХІҮ ғасырларда бір орталыққа бағынған әлеуетті көшпелі мемлекет құрады. Ойраттардың саяси аренаға шыққан уақыты қалмақ халқының «Жәңгір» атты эпикалық мұрасында көрініс тапқан. Қалмақтардың Жетісу жеріне жасаған жорықтары ХҮ ғасырдан бастау алады. Бартольд Моғолстан билеушісі Уайс ханның қалмақтармен бірнеше рет соғысып жеңіліске ұшырағанын, екі рет тұтқынға түсіп, Есен тайшыға қарындасын беруге мәжбүр болатыны туралы жазады. Осындай жорықтар 1525 жылы Сейіт хан тұсында да орын алған.[3,72] ХҮІ - ХҮІІІ ғасырлар ішінде қалмақтар қазақ жеріне үздіксіз жорықтар жасап, бейбіт елдің берекесін кетірген. Қазақ эпосында ең мейрімсіз жау ретінде қалмақтар аталатыны сондықтан. Қалмақтар жаулығы ұзаққа созылғандықтан, бұрынғы жаулардың аттары ұмытылған. Негізгі жау бейнесінде қанкешті қалмақтар ғана қалған.

Қалмақ жұртының аймақ басшылары Тайшы деген атақ-дәреже алған. ХҮІІ ғасырда аймақ княздарының басын қосып, Ойрат хандығын қайта біріктірген Батыр хан «Хун тайшы» титулын иемденген. В.Жирмунский «Алпамыс батыр» жырындағы қалмақ ханының Тайша хан атануын осы жайттардың көрінісі деп біледі.

1. 
   Кононов А,Н. Родословная туркмен: Сочинения Абуль-Гази-хана Хивинского. –Москва, 1958.
   
2. 
   Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос.-Ленинград, 1974.
   
3. 
   Бартольд В.В. Очерк истории Семиречия.-1943.
   

1. 
   Kononov A.N. Rodoslovnaia Turkmen Sochinenia Abul-Gazy-hana Hivinskogo.-Moskva, 1958.
   
2. 
   Girmunski B.M. Turkski geroicheski epos.-Leningrad, 1974.
   
3. 
   Bartold B.B. Ocherk istori Semirechia.-1943.
   

ӘОЖ ӘОЖ 398:801.6

Қазіргі қазақ лирикасының аяқ алысы мен сипаттары Жəркен Бөдешұлының лирикалық өлеңдерімен салыстырыла, салғастырыла талданады. Ақын өлеңдеріндегі тың теңдеулер, метафоралар мазмұны айқындалды. Қаламгердің қолданысындағы ұтымды ұғымдар мен мəнер, машықтар сараланды. Ақын өлеңдеріндегі әдіс пен амал, қиял мен шындық, тақырып пен тəсіл тексерілді. 

В статье анализируются история и современное состояние казахской лирики, исследуются ее начальные формы и видовые характеристики, проводится сравнение с лирическими песнями Жаркена Бодешева. Автор отмечает, что в произведениях поэта присутствуют новые определения и метафоры, передающие достоверный смысл и выразительность. Исследуются творческие методы и приемы акына.

The modern Kazakh lyric, its origin and type, compare and contrast with lyrical songs of Zharken Bodeshev. In the works of the poet there are a new definitions and metaphors. Applied writer authentic meaning, expressive skills and eventually analyzed. In the works of the poet's methods and actions have been investigated, fiction and reality, subject and methods.

Ш.Рамазанова

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан Республикасы, Алматы қ.

E-mail:

Есімнен жаңылдырып, сенделдірме,

Болайын туып-өскен елмен бірге.

Сен маған, ұмыттырма, ей, жүрегім,

Көз көрген тірі түгіл,

Өлгенді де -

деп, жас ұрпақты отаншылдыққа, ұлтшылдыққа баулуды ниет еткен.

Ары қарай жырда ұлының осы халін естіген әке мен ана қатты ызаға булығып, керенау күй кешкені тілге тиек етіледі. Сүйекке таңба, бетке шіркеу болған ұлдарын ойлап қынжылады. Осы жағылған күйеден қалай құтылудың амалын іздейді.

"Жақсылық жамандыққа жараса ма,

Алмасын онан үлгі бала-шаға.

Малғұнды өз қолыммен бауыздайын,

Жаны ашып кім түседі арашаға.

Дұшпанның қалдырды ғой мазағына,

Шыдайын қайтіп, қалай азабына.

Түсіріп шаңырағын ортасына,

Зәр тастап уласам ба қазанына…

Әке баласының қылығына шыдай алмай амалсыздан, ұяттан жарылардай болып, ойы он саққа жүгіреді. "Ашу - дұшпан, ақыл - дос" дегендей, ойлана келе ашуын ақылына жеңдірген әке. "У ішсең руыңмен" дегендей деп ақылгөй дана қарт абыз Бәзғаламға барып, қауымнан ақыл сұрайды.

Поэма желісі ширыға, шиырлана түседі, тығырыққа тірелген әке - Қарт абыз Бәзғаламның алдына келіп болған жайды баяндайды. Міне, осындай ақылшы, басшы қарттың ойлап отырғаны не? Ол - өзінің жұртына арнауында былай дейді:

Шарасыз сол күшікке күні жарым,

Бір күні кезікпей ме жылы қарын?

Құлқынын тойдырған соң бойын жинап,

Қоймай ма жұртын аңсап ұлығанын.

Абайдың «Адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан ойы» бар ғой. Ақынның айтары да айтпағы да сол, ал Бәзғаламның байламы басқа, көрдіңіз бе, құлқынын тойдырған соң, бойын жинап, қоймай ма, жұртын аңсап ұлығанын» депті ақын.

Жоқшылық тырнағанда бала жанын,

Қол ұшын беруге ешкім жарамадың.

Қайсысың қолына оның ұстатып ең,

Қайырымды қара жердің қара нанын.

Ақын кейіпкері арқылы ащы шындықтың бетін ашады. Кезінде сол балаға қайсысың қамқорлық жасадыңдар деп, өздерін кінәлайды. Сол кезде бауырларыңа тартсаңдар қазір бұндай болмас еді, - деп көпке ой салады.

Бар болғаны дастанда бес-ақ кейіпкер. Олар – әке, ана, қарт күйші Бәзғалам, Разақ - домбырашы, Адам - поэмадағы басты кейіпкер адасқан бала. Ал дастанның асыл арқауы - күй. Күйдің құдіреті, домбыраның киесі, күйшінің өрен өнері өріле келіп, өмірге өріс ашады.

Поэмада қарт күйші жұртына соңғы аманатын жеткізеді. Біреуің барып баланы елге алып қайтыңдар дейді. Қарт абыздың сөзін ұйып тыңдап отырған жұрт Разақ домбырашы барсын деп мақұлдасады. Күйші бүгінгі халқына айтқан сөзінің бәрін екі ішекті домбыраға түсіріп, "Жолаушы" атты күй дүниеге келеді. Қарт күйшінің күйін шәкірті Разақ домбыра шанағына салып, сапарға аттанады.

Бұл арада енді оқиға шырқау шегіне жетіп, аға-інілі қалай, қайтіп табыспақ? деген сұрақ туындайды. Бұдан әрі поэмада (Разақ пен Адам) арасында диалог берілген. Оны ақын өте қысқа әрі сәтті шығарған. Әдеби туындыда диалогтың құрылымы мен қызметі әрбір қаламгердің жазу стиліне байланысты болады, әрі шығарманың идеясына қарай түрлі қырынан көрінетіні де белгілі. Осы бір ғана диалог - поэманың идеялық-эмоциональдық, сюжеттік-композициялық жүйесінің жүйкесіндей көрінеді.

Дастан әрі қарай былай жалғасады Разақ өзінің кім екенін Адамға түсіндіргісі келеді. Бірақ, Адам оны танып, түсінгісі келмей, байлықтан басы айналып тұрғанда маңайына жолатпайды. Шарасы таусылып, күйзелген Разақ домбырасын қолға алады да, "Жолаушы" күйін шертеді. Шешуші дейтін себебіміз, дастанның көркемдік шешімін табатын, ақынның негізгі айтар ойының да көркемдік шешіммен үйлесетін, тақырыптық тұрғыдан қарағанда қорытынды жасайтын - осы кезең. Бір сөзбен айтқанда, күй құдіретін ұғындыратын, талантын табиғатына табындыратын ақынның тілі. Поэманың тілі жеңіл, айшықты әрі көркемдеу құралдарына бай.

Сөз өтпес күй дарытқан сүйегіме,

Табындым, домбырадай киелі ме,

Мыңғырып жатқан анау, дәулет, малым

Пар келмес оның жалғыз тиегіне.

Поэмада пафос бар, пафос болғанда да, жалған жарнама мен ұрда жық ұранқойлықпен қаруланған қызыл кеңірдек айқай, аттанның аламаны емес, орнымен, оңтайлы, орнықты ойлардың образдарынан түзілген, тізілген. Оқиғалардың оң шешуін табуы «Нағыз қазақ, қазақ емес, нағыз қазақ домбыра» деп Қадыр Мырзалиев айтпақшы, күңіренген күйдің, Бәзғаламдай бидің әсері ме, әйтеуір, әсер бар, әсер болғанда да би мен күйдің қосындысының әсері болса керек. Бәзғаламдай күйші болмаса, күй туар ма еді, Бәзғаламдай би болмаса билік айтылар ма еді. Бұл «Қыз Жібек» кинофильміндегі композитор Нұрғиса Тілендиевтің аққуларды айдынға қайыра қондырғаны сықылды құбылыс қой. Жәркен Бөдеш балладалары, поэмаларынан Сағи Жиенбаевтың сарыны айқын байқалады. Әсіресе Сағи ақынның сазды мақамдары құлағыңызда қалып қойса селт ете қаласыз. Жәркен Бөдеш жырларындағы ұқсастық бұл үзеңгілес аға ақыннан үйрену, үлгі тұту үдерістері деп қабылдаймыз. Әсіресе, ақынның Жем бойында ғашық болған балауса қыздары қызыл-жасыл киініп қарсы алдыңызда қарсы қарап тұрғандай әсер қалдырады. Әлбетте Сағи ақын мен Жәркен Бөдеш жырларындағы аяулы аруларды бір-біріне ұқсату мүлде мүмкін емес те, алайда сөйлеу мәнері, жүріс-тұрыс тұрпаттарындағы ұқсастықтар жүйріктерді жақындастырған болар. «Пафос демекші, адасқанның айыбын мойындап, қайта үйіріне қосылуының өзі – парасат пен пафостың жеңісі емес пе, әйтпесе парасатсыз пафос, пафоссыз – парасат жеңіске жете ала ма?! Жәркен жырларындағы ырғақ пен ерекше екпін де – пафосқа тән басты белгілер. Поэзия бар да, пафос бар. Пафос – поэзия параметрі.

Әдебиеттер

1. 
   Жиенбаев С. Құралай. -Алматы: Жазушы, 1976, - 38 б.
   
2. 
   Абай. Қара сөздері, -Алматы: Жазушы, 1971, - 81 б.
   
3. 
   Большая книга афоризмов. –М., 1977, С.77
   
4. 
   Эйхенбауэм. Избранное, –М., 1959, С.126
   
5. 
   Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры, -Алматы: Жазушы, 1977, - 204 б.
   
6. 
   Бөдешұлы Ж. Емндер түнде бүрлейді. -Алматы: Ана тілі, 2002, - 303 б.
   
7. 
   Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. -Алматы: Ғылым, 1993, - 296 б.
   

Казахский национальный университет имени аль-Фараби,

Казахстан, г. Алматы
Gulnar_mukanova@mail.ru
ОПЫТ РЕДАКТИРОВАНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПЕРИОДИКИ: ЖУРНАЛ «АМАНАТ» РОЛЛАНА СЕЙСЕНБАЕВА
В статье на основе нарративных материалов сделана попытка систематизации методологии редактирования и издания такого явления в международной журналистике Казахстана, как «Аманат». Исследование процесса, когда автор идеи журнала и ее практически единственный реализатор и вдохновитель, Р.Ш.Сейсенбаев на рубеже 20 и 21 веков сумел привлечь внимание международной аудитории к казахской (тюркской) культуре. В контекст статьи вплетены рассуждения о роли и месте национальных печатных изданий в пробуждении самосознания читателей.

Ключевые слова: Казахстан, тюрки, Абай, Шакарим, Сейсембаев, «Аманат», Алаш, Шокай, методология.

Z. Bekbolatuli, G.K. Mukanova

Авторлар «Аманат» журналдың Қазақстан халықаралық журналистикасы саласында редакциялау және жариялау әдістемесіне үлес қосқанына тоқталады. 20-шы және 21-шы ғғ. аралығында Роллан Шәкенұлы Сейсенбаев халықаралық аудиториянын назарын қазақ (түркі) мәдениете бұрып алды деуге болады.

Түйінді сөздер: Қазақстан, түріктер, Абай, Шәкәрім, Сейсенбаев, «Аманат», Алаш, әдістеме.
Роллан Шакенович Сейсенбаев родился 11 октября 1946 года в Семипалатинске.  Писатель, драматург, переводчик, издатель, общественно-политический деятель. Он создатель Дома Абая в Лондоне (1995), «Международного клуба Абая (2000) и международного литературного журнала «Аманат» (2000).

Литературной работой занялся в 1967 году. Первая книга рассказов «Жажда» вышла в Алматы в 1975 году. В 1975-77 учился на Высших литературных курсах при Литературном институте им. М.Горького. С 1975-1991 работал в Союзе Писателей СССР в должности ответственного секретаря по казахской литературе. 1993 г. -  на Республиканской телекомпании «Казахстан» создал программу «Мир Абая». С 2012 по настоящее время – Директор Института литературы народов мира при Национальном Казахском университете им. аль-Фараби, «Международного клуба Абая».

Открытая некогда на журфаке КазГУ (ныне КазНУ им. аль-Фараби) дальновидным Т.Амандосовым специальность переживает трудные времена, в конкурентном противостоянии политехническому каталогу. Тогда как журнал «Аманат», помимо всего, есть сложившийся оригинальный бренд казахской литературы и культуры. 200-томная библиотека  журнала стремится охватить шедевры писателей всего мира. Журнал «Аманат» выходит на русском, казахском и английском языках, что дает пищу для научного дискурса о роли и месте пилотных проектов на фоне падения читательского спроса на печатную продукцию. Побывавшие на московской книжной выставке студенты специальности «Издательское дело» (ноябрь-декабрь 2016 г.) вынесли позитивное впечатление об интересе к книге в столице России, констатируя противоположную ситуацию в казахстанских мегаполисах.

Все эти процессы эпохи глобализации и гаджетов, как ни парадоксально, выявляют гражданский порыв Р.Ш.Сейсенбаева в сфере реформирования в некотором смысле книгоиздательства. Содержание его прозы пересказывать здесь не имеет смысла, персонажи и сюжеты его романов известны. Обращает на себя внимание особое отношение автора к заголовкам собственных книг: они безусловно рассчитаны на то, чтобы приковать к ним внимание («Трон Сатаны», «Мертвые бродят в песках» и др.). В этом – непреходящая заинтересованность Сейсенбаева-издателя к маркетингу и менеджменту в издательском деле. Он чувствует нерв книжного рынка и энергично сражается за интерес читателя.

Если бегло остановиться на контенте его панорамных произведений, то лично мне Роллан Шакенович представляется сродни Маркесу, а не Хэмингуэю [1] (бытует и такое сравнение), - настолько мощны мазки на холсте художника, обрисованы характер героев и социальные потоки во Всемирной истории. Публицистически-художественные глыбы его творений смело можно ставить в ряд с предшественниками и современниками. [2]

Для подтверждения профессионального интереса Сейсенбаева к редакторскому ремеслу приведем отрывок из его интервью: «РЕДАКТОР - ЭТО СОАВТОР.

- Я помню, как редактировали мою первую книгу... И, надо сказать, нам повезло, все мы попали в очень хорошие руки - тогда еще были живы бабушки и дедушки, которые редактировали Бориса Пастернака, Анну Ахматову, Марину Цветаеву и многих великих людей - Платонова, допустим, Зощенко - это были великие мастера. И когда наши редакторы правили текст, я всегда изумлялся их чувству слова, ритма, стиля - вот какие были мастера. Сегодня их, редакторов уже нет в живых, но, что еще хуже, школа редактирования заглохла - она умерла, как Совесть у нас сегодня мертва на всей земле, на всей планете нашей. Заметьте, если внимательно читать письма американских писателей (впрочем, не только американских, это касается и европейских писателей, но лучше это видно, конечно, через американскую литературу), становится понятно, какая роль отводится у них редактору. Ведь в основном американцы писали своим редакторам (даже чаще, чем родственникам). Редактор - это был соавтор. Поэтому американцы и отправляли свои первые вещи редакторам, которые знали, куда эта вещь пойдет и пойдет ли вообще. И они кропотливо работали над текстом». [3]

Всем своим уважением к труду редактора Сейсенбаев подчеркивает значимость Слова, тюркской культуры коммуникаций, в частности. [4] Чистый лист бумаги предполагает, по его убеждению, чистоту помыслов писателя, публициста, ответственность перед будущим. Такие две ипостаси равновесны в его представлении, как: Мать и – Слово, он преклоняется перед внутренней их глубиной, черпает в первой душевные силы, подпитывается ими и - творит. Отталкиваться от первоосновы Жизни, на наш взгляд, есть абсолютная истина, проникновение в космос общечеловеческой культуры, и это выразил Роллан Шакенович в одном из интервью.

Выводы. Мы изучили и препарировали многочисленные тематические публикации в отечественных и зарубежных СМИ, Интернете, на предмет отражения ключевой роли подвижника от литературы, прозаика и эссеиста Р.Ш.Сейсенбаева, в актуализации редакторско-издательского дела не только в Независимом Казахстане, но в целом на просторах мирового информационного пространства. Автор идеи журнала «Аманат», клуба «Абай» и их практически реализатор и вдохновитель в одном лице, Р.Ш.Сейсенбаев на рубеже 20 и 21 веков сумел привлечь внимание международной аудитории к казахской (тюркской) культуре. Более того, он полон идей о ребрендинге некоторых изданий, во благо международного резонанса книгоиздания в Казахстане, исполнения исторической миссии тюркоязычной Книги, продолжающей транзит по трассам Великого Шелкового пути. Его проекты составляют единое целое с историей национального книгоиздательства и определенный этап в его диалектике, спровоцированной запросами рынка и уничтожением железного занавеса. Другой вопрос, насколько адекватно это воспримет консервативный сегмент традиционной методологии? В любом случае, КазНУ им. аль-Фараби повезло в том, что такого масштаба мастер и гражданин трудится в этом учебном заведении и щедро делится своими взглядами и передает опыт молодежи.
Литература:

1. 
   П. Троценко   «Роллан Сейсенбаев: «В Америке меня встречают как Хэммингуэя»// http://uralsk.info/novosti/uralsk/moigorod/rolan-seisenbaev-v-amerike-menja-vstrechayut-kak-hyeminguyeja.html, 14 июня 2012
   

3. Роллан Сейсенбаев: Донести слово тюрков до мира. Интервью вела

4. Международный литературно-художественный и общественно-политический журнал «Аманат» № 3, 2014 год, стр. 185-201. «Роллан Сейсенбаев. Биография».

2. Mukanova G.K. Reading Smagul Sadvokasov // Almaty, "Kazakh University", 2013; Ashimbayev Sagat. "Өңegelі Omir" series. - Almaty: "Kazakh University", 2015.

3. Rolland Seisenbayev: To bring the word of the Turks to the world. Interviews conducted Maigul Kondykazakova // https://vk.com/topic-8612624_19217058/

4. The international literary and political magazine "Amanat» № 3, 2014, pp. 185-201. Rolland Seisenbayev. Biography.

Республика Казахстан, г. Алматы

E-mail: cafedra11@mail.ru
Ресурсы и прагматика взаимодействия традиционной публицистики и современных СМИ
В статье рассматриваются проблемы ведущих трендов современного медиаполя: ресурсов публицистического творчества и средств массовой информации, их взаимодействия в создании и развитии новых форм подачи информации; выработка проекта концепции современных информационных потоков; продвижение идеи активной языковой информации в условиях демократизации общества.

Ключевые слова: публицистика, СМИ, постмодернизм в журналистике, трансформация языковой среды, выразительные средства языка, публицистический стиль, поэтическая стилистика, оценочная газетно-публицистическая лексика, газетно-публицистический стиль.
Tlepbergenova A.,

Barlybaeva S.

Барлыбаева С.Х.

Сегодня судить об изменениях, происходивших в языке, можно главным образом на примере публицистики. Если есть общество, то должна быть и публицистика. Формирование современной публицистики происходило медленно, в напряженной борьбе противоположных тенденций, и нет оснований считать, что постсоветская эволюция публицистики полностью завершилась.

Существенные изменения в политической, экономической, социальной реальности привели к заметным сдвигам в общественном сознании и, соответственно, в речевой практике. Закономерно, что столь сложные процессы не могли быть ограничены узкими хронологическими рамками. История со всеми ее общественно-политическими перипетиями и новыми идеями дает современным филологам возможность пронаблюдать в развитии редкую и весьма интересную ситуацию активной языковой трансформации.

Известно, что публицистика - средство идеологического воздействия. Теперь же мы ориентируемся на западную модель, которая декларирует стремление к объективности, на первый план выходит журналистика факта. Возможен и более глубокий смысл этого явления: а именно в изменении отношения к человеку в современной цивилизации и культуре в постмодернистскую эпоху. По сути, журналистика отчуждается от человека, поскольку сам человек в постмодернистском мире не воспринимается как личность, он становится лишь комбинацией знаков или чем-то иным, публицистика же, как наиболее личностная журналистика отходит на второй план.

В связи с этим, нам представляется необходимым изучение стилистических особенностей современного языка средств массовой информации, а именно, языка публицистики.

Публицистика, которую называют летописью современности, так как она во всей полноте отражает текущую историю, обращена к злободневным проблемам общества - политическим, социальным, бытовым, философским и т. д., близка к художественной литературе. Так же, как и беллетристика, публицистика тематически неисчерпаема, огромен ее жанровый диапазон, велики выразительные ресурсы. Все эти особенности обусловили своеобразие образной системы публицистического стиля.

Чтобы убедиться в тематической необозримости, широте публицистики, достаточно открыть любой номер какой-либо газеты и просмотреть ее заголовки. Вы получите своеобразный конспект, моментальную фотографию содержания газеты. Публицистика – это род политической деятельности, в том числе, это прямое и непосредственное вторжение в область политической практики. Это область функционирования политики. Здесь отражение любого факта, любой ситуации несёт на себе печать взглядов, убеждений, идеалов пишущего. Публицистика также выступает идеологическим средством мобилизации общественной активности. Газета может писать о политике, о дипломатии, о спорте, об искусстве, общественных движениях, экономике, строительстве и т. д. Темы газетных публикаций трудно исчерпать, настолько они разнообразны. Итак, публицистический стиль, одну из разновидностей которого и составляет газетная речь (газетный подстиль), оказывается весьма сложным явлением из-за неоднородности его задач и условий общения.

Одной из важных функций публицистики (в частности ее газетно-журнальной разновидности) является информационная функция. Феномен публицистики неразрывно связан с феноменом идеологии. Мощная публицистика всегда существовала в условиях мощной идеологии. Так было в странах постсоветского пространства и в XX веке, и во времена так называемой «перестройки». Сейчас же в системе социум-государство правила игры стали более усреднёнными. Стремление в кратчайший срок сообщить о свежих новостях не могло не найти отражения и в характере коммуникативных задач, и в речевом их воплощении. Однако эта исторически изначальная функция газеты /1/ постепенно оттеснялась другой - агитационно-пропагандистской - или иначе - воздействующей. "Чистая" информативность оставалась лишь в некоторых жанрах, да и там благодаря отбору самих фактов и характеру подачи их оказывалась подчиненной главной, а именно агитационно-пропагандистской, функции. В силу этого публицистике, в особенности газетной, была свойственна ярко и непосредственно выраженная функция воздействия, или экспрессивная. Эти две основные функции, как и лингвостилистические особенности, реализующие их, и сегодня не расчленены в газетной речи.

Далее, в арсенал публициста входят и приёмы поэтической стилистики: эпитеты, метафоры, сравнения, средства пафоса, сатиры и юмора. Публицистике присуще образное мышление, зажигательная эмоциональная сила. То есть, это конечно, и род литературы. Вообще, публицистика и журналистика соотносятся как род литературы и способ её существования.

Богата публицистика и выразительными ресурсами. Как и художественная литература, она обладает значительной силой воздействия, использует самые разнообразные тропы, риторические фигуры, многообразные лексические и грамматические средства.

Уход личностного начала заметен сейчас не только в журналистике, но и в других сферах общественной деятельности, личность всё больше стирается, растворяется, становится комбинацией знаков; неким творческим носителем информации, который путешествует по сети (того же Интернета) и никак уже не связан с конкретным лицом. Уход от публицистики в журналистику – тоже некоторое выражение этой тенденции: отказ от человека, чувствующего, вдохновлённого, которого нужно вдохновить, а также и от журналиста-личности. Нынешняя структура массового сознания является прагматически функциональной. Журналистика нового времени – журналистика констатации факта. Она наиболее функциональна, она констатирует, исполняет чей-то заказ. Всё это происходит оттого, что произошло большое расслоение общества (по сферам деятельности, по политическим взглядам, по финансовым интересам, по социальному статусу и мн.др.).

1. Кожина М. Н. Стилистика русского языка. - М.: Просвещение, 1983.

1. 
   Kozyna M.N. Stilistica russkogo jazyka. – M.: Prosveshenie, 1983.
   
2. 
   Konkov V.I. Rechevaja struktura gazetnogo teksta. M., 1997. S. 11-12.
   
3. 
   Maidanova L.M. Stilisticticheskie osobennosti gazetnyh zhanrov.
   

4. 
   Rozental D.E. Stilistica gazetnyh zhanrov. MGU. 1981.
   
5. 
   Russki jazyk b kultura rechi. Pod red. V.Chernjak.- M.; Vyshaja shkola,
   

6. 
   Solganic G.J. . Stilistica russkogo jazyka. – M.: Drofa, 1996; 348 s.
   

Саудабекова Э.К.

Мақалада мәдениеттің семиотикалық құралдарының генезисі мен эволюциясын зерттеудің нәтижелері келтіріледі. Бұл құралдардың таза практикалық қажеттіліктен туындағаны көрсетіледі, бірақ архаикалық мәдениеттің ерте кезеңдерінде-ақ оның сакральды және профанды формаларға жіктелгені айқындалады. Мақалада алғашқы қауымдық ғұрыптың семиотикалық қырларына ерекше көңіл бөлінеді.

Саудабекова Э.К.

Университет «Нархоз»

e-mail: elma-67@inbox.ru

В решении проблемы генезиса и эволюции семиотических (знаковых) средств мы исходим из положения о том, что антропо-, социо- и культурогенез, во-первых, есть один и тот же процесс, лишь рассмотренный в разных аспектах, в во-вторых, этот процесс является одновременно и процессом семиогенеза, то есть генезиса семиозиса как специфической культурной деятельности и порождаемого им (семиозисом) комплекса семиотических средств, того, что Ю. М. Лотман назвал семиосферой. Таким образом, необходимо обратиться к истокам человеческой истории и отыскать там условия и начало генезиса семиотических средств культуры.

Оставим в стороне попытки объяснить генезис и эволюцию семиотических средств культуры в духе натурализма, то есть объяснять их как продолжение на более высоком уровне того, что имеется у животных, особенно высших. Дело в том, что, как уже давно доказано, человек отличается от любого – пусть сáмого высокоорганизованного животного (какими на сегодня являются человекообразные приматы) не анатомией или физиологией, а способом существования. Способ существования всякого животного – адаптивный. Его поведенческие стереотипы и реакции на любые внешние воздействия заданы генетически. Собственно говоря, животная особь в своём существовании и есть реализация своего видового генетического кода. Сам этот код изменяется лишь в течение длительного времени под влиянием среды обитания. Животное в известном смысле есть функция от его среды.

Животные, безусловно, используют сигналы, предупреждающие об опасности, о пище, брачные сигналы и т.д. Но это, во-первых, сигналы, которые действуют лишь внутри конкретного вида и не являются таковыми для особей другого вида, во-вторых, от также генетически закодированы и передаются механизмами наследственности (они поэтому и понятны особям вида). Разумеется, чем на более высокой ступени находится вид, тем более свободным по отношению к среде он является и тем богаче его эмоциональная и даже интеллектуальная сфера. У высших приматов, особенно у тех, которые живут в зоопарках или находятся в условиях проведения научных экспериментов, вследствие многообразных контактов с людьми появляется способность к усвоению некоторых знаков из семиотического арсенала людей. Но в естественных условиях они обходятся, в основном, генетически унаследованными.

Но дело не в том, пользуются ли эти животные знаками и имеется ли у них интеллект и вербальный язык (а опыты показывают возможность положительного ответа на данный вопрос), но дело в том, каков, как отмечено выше, способ существования животного. А он – адаптивный. Человек же – существо не природное, а общественно-культурное. Его ведущим способом существования является деятельность, а она по своей сути является предметной. Это означает, что человек обладает постоянно совершенствующейся способностью действовать с вовлекаемым в свою деятельность предметом сообразно их собственным качественным, количественных, мерным и сущностным характеристикам. К. Маркс в своё время писал: «Животное строит только сообразно мерке и потребности того вида, к которому принадлежит, тогда как человек умеет производить по меркам любого вида и всюду он умеет прилагать к предмету присущую мерку…» [1] Эта способность не дана человеку от природы, она вырабатывается им посредством постоянного освоения всё новых и новых предметов, а через них – освоения универсально-всеобщих, субстанциальных характеристик всей действительности. Тем самым он выходит за границы собственно природы и создаёт из её материала и над ней (в качественном смысле) принципиально новую действительность – мир культуры. Человек поэтому является субъектом предметной деятельности, созидающей культуру и определяется тем самым не как природное, а как культурное существо.

«Но человек, – отмечает С. Л. Рубинштейн, – есть лишь в своём отношении к другому человеку: человек – это люди в их взаимоотношениях друг к другу» [2]. Своей деятельностью человек не только преобразует природу и создаёт мир культуры; этой же деятельностью он строит свои отношения к другим людям. Деятельность, следовательно есть «тождество общения и активности…» [3] М. М. Бахтин, который значительно расширил понятие поступка, отмечает, что поступок включает в себя следующие «моменты: я-для-себя, другой-для-меня и я-для-другого…» [4] Это, однако, охватывает лишь общение и не распространяется на активность, направленную на предмет или (и) объект. Таким образом, человек, общество и культура – это лишь три аспекта одного и того же феномена, альфой и омегой которого является человек как субъект. И ещё. Процесс антропогенеза, процесс социогенеза и процесс культурогенеза – это отнюдь не разные процессы, разделённые во времени, а один и тот же процесс. Исходя из этих положений, мы и будем рассматривать генезис и эволюцию семиотических средств культуры.

Первые люди во многом мало чем отличались от животных, так как жили стадами и их деятельность, и взаимоотношения в стаде базировались почти всецело на биологической основе. Но постепенно под влиянием развития предметного характера их активности естественные взаимоотношения постепенно теснились отношениями «сверхъестественными», то есть социокультурными, общественными отношениями. Стадо постепенно превращалось в общество. Социокультурная действительность подчиняется уже не сугубо природным, но своим собственным закономерностям, хотя и тесно связанным с природными. Культурный опыт и формы деятельности (как именно предметной деятельности) не передаются посредством генетических механизмов. В силу вступают механизмы иного порядка. Генетический код действует лишь на уровне биологической составляющей человека. Но и тут культура оказывает своё влияние: «человек утрачивает в антропогенезе поведенческие наследственные детерминанты, сковывающие отношение к миру заранее данным “алгоритмом” и навязывающие строго определённый способ взаимодействия с миром как средой» [5]. Генетический код перестаёт быть ведущим и его место занимает «социокод» (термин М. К. Петрова), или социокультурный «код». В силу вступает не биологическая, ограничивающаяся индивидами, а соцокультурная наследственность.

Согласно М. К. Петрову, суть данной наследственности состоит в следующем. Он пишет: «Есть лишь один возможный претендент на роль социального гена, социальной наследственной сущности – знак в его способности фиксировать и неопределённо долго хранить значение. Знак и язык совечны обществу, но если язык в основном наборе функциональных нагрузок выступает как средство общения, то знак, как правило, оказывается носителем смысла и основанием его преемственного изменения, результатом, адресом и поводом общения. Если социальное наследование определено через внебиологическое кодирование наличной суммы обстоятельств и передачу программирующей информации средствами общения, то контакт поколений, уподобление последующего поколения предшествующему возможны лишь при опосредовании этого контакта знáком» [9]. Данное положение мы примем за отправное, но такое, которое при этом нуждается в коррективах.

Становление человека как субъекта предметной деятельности и общественных отношений, как творца культуры есть одновременно формирование сознания и языка. Они суть столь же общественно-культурные феномены, как деятельность и общение и, более того, – суть атрибуты деятельности и общения. И, следовательно, их всех формирование есть единый процесс. Сознание надстраивается над животной психикой, преобразует её и подчиняет себе. Чисто животные звуковые сигналы трансформируются в артикулированную, членораздельную речь. В речи и из речи формируется язык. Лингвисты различают речь и язык. Ф. де Соссюр пишет: «По нашему мнению, понятие языка не совпадает с понятием речевой деятельности вообще; язык – только определённая часть – правда, важнейшая часть – речевой деятельности. Он является социальным продуктом, совокупностью необходимых условностей, принятых коллективом, чтобы обеспечить реализацию, функционирование способности к речевой деятельности, существующей у каждого носителя языка. Взятая в целом, речевая деятельность многообразна и разнородна; протекая одновременно в ряде областей, будучи одновременно физической, физиологической и психической, она, помимо того, относится и к сфере индивидуального, и к сфере социального; её нельзя отнести определённо ни к одной категории явлений человеческой жизни, так как неизвестно, каким образом всему этому можно сообщить единство.

В противоположность этому язык представляет собою целостность сам по себе, являясь, таким образом, отправным началом (principe) классификации. Отводя ему первое место среди явлений речевой деятельности, мы тем самым вносим естественный порядок в эту совокупность, которая иначе не поддаётся классификации» [7]. Более того, согласно де Соссюру, «естественной для человека является не речевая деятельность как говорение (langage parlé), а способность создавать язык, то есть систему дифференцированных знаков, соответствующих дифференцированным понятиям» и «единство в речевую деятельность вносит язык» [8]. Приведём ещё одно положение де Соссюра. «Язык есть нечто вполне определённое в разнородном множестве фактов речевой деятельности. Его можно локализовать в определённом отрезке рассмотренного нами речевого акта, а именно там, где слуховой образ ассоциируется с понятием. Он представляет собой социальный аспект речевой деятельности, внешний по отношению к индивиду, который сам по себе не может ни создавать его, ни изменять. Язык существует только в силу своего рода договора, заключённого членами коллектива. Вместе с тем, чтобы знать его функционирование, индивид должен учиться; ребёнок овладевает им лишь мало-помалу. Язык до такой степени есть нечто вполне особое, что человек, лишившийся дара речи, сохраняет язык, поскольку он понимает слышимые им языковые знаки» [9]. Конечно, слово «договор» не следует трактовать в том смысле, что каждое слово языка или грамматическое правило (а язык есть не только система слов, но и система правил их оперированием) обсуждается и утверждается коллективом носителей данного языка. Такой договор может иметь место лишь в отношении незначительного числа слов; остальной же корпус языка формируется стихийно.

Достоинством концепции Ф. де Соссюра является то, что её автор не ограничивался трактовкой языка как феномена исключительно вербального. Он писал: «Язык есть система знаков, выражающих понятия, а, следовательно, его можно сравнивать с письменностью, с азбукой для глухонемых, с символическими обрядами, с формами учтивости, с военными сигналами и т.д., и т.п. Он только наиважнейшая из этих систем» [10]. И он высказывал предположение о том, что возможна некая общая наука о знаках, которую он назвал семиологией. И такая наука, как известно, появилась, правда, под именем семиотики.

Но вернёмся к началу человеческой истории. На протяжении весьма длительного периода антропо- и социогенеза люди вели бродячий образ жизни и занимались собирательством, то есть вели присваивающую хозяйственную деятельность. Науке не так много известно о мировоззрении и о верованиях данного периода. Но известно одно: этому мировоззрению был присущ антропо- и социо-морфизм. Человек воспринимал окружающую его природную действительность по образу и подобию индивида и социума. Это значит, во-первых, что в отдельных явлениях он усматривал живые и одушевлённые существа: как отмечает А. Н. Афанасьев, «древний человек почти не знал неодушевлённых предметов; всюду находил он и разум, и чувство, и волю» [11]. Во-вторых, он воспринимал отдельные явления природы как организованные в общность, аналогичную человеческой, но превышающую её по силе и возможностям. В силу этого вся жизнедеятельность первобытного человека разделялась на две сферы – на 1) сферу профанного, или мирского, и 2) сферу сакрального. М. Элиаде отмечает, что «священное и мирское – это два образа бытия в мире, две ситуации существования, принимаемые человеком в ходе истории. […] Ведь священный и мирской способы существования свидетельствуют о различии положения, занимаемого человеком в Космосе» [12]. Соответственно этому, у первобытного человека существовало два вида практики: профанная и сакральная. Первая распространялась на всю хозяйственную и прочую сферу жизни, вторая охватывала культы, ритуалы и родственные им феномены. В первобытной культуре, когда ещё не набрала мощь религия, господствовала мифология. Сюжеты мифов разыгрывались в ритуалах. Ритуал был священнодействием. Хотя с нашей современной точки зрения ритуал (особенно такой, как космогонический) протекал в обычном естественном времени, т.е. в том же времени, в котором осуществлялись хозяйственные работы, для первобытного человека ритуал осуществлялся в совершенно ином – а именно сакральном – пространстве и времени. Но к этому надо добавить, что и мирская жизнь не была свободна от сакрального. Так, например, приступая к той или иной деятельности, к примеру, к рыбной ловле, человек предварительно обращался к различным духам, якобы населяющим данное место, и сопровождал свои действия заклинаниями, заговорами и т.д. Но тем не менее, профанная жизнь противостояла сакральной.

В этой связи можно говорить о том, что в первобытной культуре с сáмого её начала формируется и функционирует два рода семиотических средств: 1) те, которые обслуживают профанную, мирскую сторону жизнедеятельности, и 2) те, которые обслуживают сакральную сферу жизнедеятельности. Но прежде всего следует сказать о феномене знака как обобщённой семиотической единицы. М. К. Петров пишет (по смыслу это примыкает к тому, что было процитировано выше): «Если знак действительно выполняет функцию социальной наследственной сущности и минующая знак передача социальности как наличной суммы обстоятельств столь же невозможна, как и минующая ген передача биологических видовых признаков, то знак приобретает тот же статус условия существования общества, что и деятельность. Без деятельности общество и живущее поколение гибнут незамедлительно по равносильным для всего живого причинам. Без знака общество гибнет как общество, предоставляя живущему поколению, если оно сможет, существовать по правилам животного мира. Но тогда всё в составе социальности, что передаётся от поколения к поколению, но не может быть передано средствами биокода, должно оставаться фиксированным в знаке или хотя бы проходить стадию фиксации в знаке, поскольку ничто не может быть передано в каналы социальной наследственности без предварительного кодирования в знаке» [13].

М. К. Петрову приходится возразить следующим образом. Во-первых, в первой цитате из его работы следует, что он различает знак и язык. Но язык – это тоже знаковая система, как это и отмечает Ф. де Соссюр. Ведь знак предполагает то, чтó он собою означивает. Он – десигнат, или сигнификат, а то, что он собою означивает, определяется как денотат, или референт. Слово языка не есть тот предмет, с которым оно соотнесено. Предмет в слове представлен не реально, а идеально (ideell). Поэтому противопоставлять язык как знаковую систему другим видам знаков (о которых также упоминает де Соссюр) мировоззренчески и методологически неуместно (нерелевантно). Во-вторых, М. К. Петров чрезмерно преувеличивает статус знака. Без знаков-де общество погибнет. Если иметь в виду языковые знаки, то, возможно, он и прав. Без языка как средства общения и идеального (ideelle) накопления опыта общество может скатиться на уровень, близкий к животному, стадному существованию. Но человеческие опыт, включая и знания, передаётся отнюдь не только посредством языка. Этот опыт опредмечивается в произведениях культуры – орудиях деятельности, предметах обихода, в продуктах труда и т.д. И через них он в первую очередь. а не через язык, он передается последующим поколениям. Более того, язык и прочие знаковые комплексы не являются единственными средствами общения. Предметы культуры также являются такими средствами. К. Маркс ещё в 1845 г. писал, что «предмет, как бытие для человека, как предметное бытие человека, есть в то же время наличное бытие человека для другого человека, его человеческое отношение к другому человеку, общественное отношение человека к человеку» [14]. Следовательно, язык и неязыковые знаки, являясь важным достоянием культуры, играют всё же не основную, а вторичную в ней роль.

Теперь обратимся к вопросу о генезисе неязыковых знаков (язык как знаковую систему мы определим, как нулевую степень знаковости в том смысле, что без языка вообще невозможны человек, его культура и общество. Выше было отмечено, что в первобытной культуре можно выделить два уровня – профанный и сакральный и соответствующие им формы практической жизнедеятельности. В профанной жизнедеятельности (а это деятельность, связанная прежде всего с поддержанием жизни посредством ведения хозяйственной деятельности) формируются и функционируют различные знаковые комплексы, вырабатываемые в процессе осуществления этой жизнедеятельности. В условиях бродячего образа жизни эта деятельность носит весьма примитивный характер: собирательство, примитивная охота и примитивная рыбная ловля и т.д. При этом бродячий образ жизни не следует понимать так, будто первобытные люди бродили где попало, не придерживаясь какого-либо определённого места своей дислокации. Когда они ещё не научились сами строить жилища, они дислоцировались в природных убежищах (пещерах и т.п.). Поэтому, отправляясь на поиски пищи (прежде всего), они снова возвращались на место обитания. И уже здесь возникала необходимость помимо языка изобретать дополнительные знаковые средства.

Отправляясь на добывание средств, группа людей или же отдельные индивиды должны были удерживать в памяти маршрут туда и обратно. Но память у первобытного человека, как и у человека современного, не всегда надёжная опора. Т. Гоббс в своё время отмечал, что для удержания своих мыслей индивид использует метки, а для их передачи другим – знаки. Те и другие, согласно ему, охватываются понятием имени, а имена объединяются в речь [15]. Но, конечно, метки – это тоже знаки. Первобытный человек делал метки, исходя из условий ландшафта того ареала, в котором он занимался собирательством и т.д. В лесу он мог делать насечки на деревьях, обламывать ветки и т.п., в степной местности изобретал другие знаки, и т.д. Эти же знаки, ориентированные не только для собственного запоминания, но и для сообщения другим членам сообщества. Во втором случае знаки имели конвенциональный характер и к ним предъявлялись требования унифицированности, дабы обеспечить их общезначимость в пределах группы или племени в целом.

Постепенно знаковая деятельность (семиозис) совершенствовалась. Появлялись стабильные знаки, допускавшие однозначное толкование. Сфера знаковых средств расширялась. Наряду с искусственными знаками в разряд знаков попадали сугубо естественные феномены (прежде всего так называемые приметы). Развивалось количественное мышление и здесь без знаковых средств обойтись было нельзя. Умение вести счёт – свидетельство способности к выработке абстракций и в то же время – это умение опиралось на семиозис. Индивид между собой и подвергаемым счёту предметом помещал посредника – знак. Им мог быть загнутый палец руки, камешек, палочка и т.д. Палец, камешек и т.п. в этой ситуации представляли не себя, а нечто не имеющее с ними ничего общего – подвергаемый счёту предмет. Данный предмет для индивида в данном акте (акте счёта) фигурирует в виде пальца и т.д. не реально, а идеально. И чтобы запомнить и сообщить другим о числе тех предметов, которые он сосчитал, он не будет доставлять эти предметы другим, а предъявит им число загнутых пальцев, камешек, палочек и т.п. С развитием форм деятельности и усложнением общественных отношений (в особенности с переходом на оседлый образ жизни) усложняется, разветвляется и система знаковых средств культуры. В частности, возникает письменность, благодаря которой человеческая культура стала стремительно прогрессировать.

В сфере сакрального формируется и функционирует своя собственная система семиотических средств. Сфера сакрального, как бы она ни трактовалась, для первобытного человека, да и для людей всех последующих эпох, включая и нашу современную, считалась (и продолжает считаться) более подлинной, чем сфера профанного, мирского, секулярного. «Не случайно, что смысл жизни и её цель человек космологической эпохи (так цитируемый автор именует архаическую эпоху. – Э. С.) полнее всего переживал именно в ритуале» [16]. А также в культе (хотя, конечно, культ как более объёмный феномен включал в себя ритуал; но существовали и обособленные от культа ритуалы). Культ и ритуал выработали не просто знаковые средства своего обеспечения, но и такую форму семиозиса, как символ. В отличие от обычного знака, который по преимуществу лишь информативен, а потому и ценностно нейтрален, символ содержит в себе ценностные (в контексте культу и ритуала – сакральные) смыслы. Так, например, в культах плодородия имели место более специальные – фаллические и ктеические – культы. В этом случае изображение соответствующего детородного органа символизировало плодородную (зачинающую и рождающую) силу и энергию природы и человека.

Когда религия потеснила мифологию и заняла ведущее место в составе культуры, она выработала свою сакральную символику. Вместе с тем с возникновением государства и политической власти появилась секулярная символика. В различного рода тайных союзах (например, в масонских ложах) были выработаны свои символы, смысл которых был доступен лишь посвящённым в эти союзы. Таким образом, семиозис, зародившийся в глубокой древности, можно сказать вместе с человеком, продолжал свою эволюции. на протяжении многих тысячелетий и продолжает эволюционировать в нашу эпоху.

Литературы
1.Маркс К. Экономическо-философские рукописи 1844 года //Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Изд. 2-е. Т. 42. М., 1974. С. 94.

2. Рубинштейн С. Л. Человек и мир. М., 1997. С. 4.

3. Батищев Г. С. Деятельностная сущность человека как философский принцип //Проблема человека в современной философии. М., 1969. С. 95.

4. Бахтин М. М. <К философии поступка> //Он же. Собрание сочинений. В 7-ми т. Т. 1. М., 2003. С. 49.

5. Батищев Г. С. Деятельностная сущность человека как философский принцип. С. 86.

6. Петров М. К. Язык, знак, культура. М., 1991. С. 29.

7. Соссюр Ф. де. Курс общей лингвистики //Он же. Труды по языкознанию. М., 1977. С. 47 – 48.

8. Там же. С. 49.

9. Там же. С. 52 – 53.

10. Там же. С. 54.

11. Афанасьев А. Н. Древо жизни и лесные духи //Он же. Древо жизни. Избранные статьи. М., 1982. С. 220. «В шуме лесов, в шелесте листьев ему слышались те загадочные разговоры, которые ведут между собою деревья; в треске сломленной ветки, в скрипе расколотого дерева он узнавал болезненные стоны, в увядании – иссушающее горе и так далее» (Там же. С. 220 – 221).

12. Элиаде М. Священное и мирское. М., 1994. С. 19.

13. Петров М. К. Язык, знак, культура. С. 29 – 30.

14. Маркс К., Энгельс Ф. Святое семейство, или Критика критической критики. Против Бруно Бауэра и компании //Они же. Сочинения. Изд. 2-е. т. 2. М., 1955. С. 47.

15. См.: Гоббс Т. Основ философии. Часть первая. О теле //Он же. Сочинения. В 2-х т. Т. 1. М., 1989. С. 82.

16. Топоров В. Н. О ритуале. введение в проблематику //Архаический ритуал в фольклорных и раннелитературных памятниках. М., 1988. С. 16.

1.Marx K. Economic and philosophical manuscripts of 1844 //marks K., Engels F. Compositions. Ed. 2-E. T. 42. M., 1974. S. 94.

2. Rubinstein S. L. Man and the world. M., 1997. P.4.

3. Batishchev G. S. Activity essence of man as a philosophical principle //the Problem of man in modern philosophy. M., 1969. S. 95.

4. Bakhtin M. M. To the philosophy of the act> //. Works. In 7 t. T. 1. M., 2003. P. 49.

5. Batishchev G. S. Activity essence of man as a philosophical principle. P. 86.

6. Petrov M. K. Language, sign, culture. M., 1991. P. 29.

7. Saussure, F. de. Course in General linguistics //. Works on linguistics. M., 1977. P. 47 – 48.

8. Ibid. P. 49.

9. Ibid. P. 52 – 53.

10. Ibid. P. 54.

11. Afanasiev A. N. The tree of life and forest spirits //. The tree of life. Featured articles. M., 1982. S. 220. "The noise of the forest, the rustle of leaves he heard those mysterious conversations that lead between them the trees in cod are broken branches, the creaking of broken wood he heard painful moans, withering – withering grief and so on" (ibid. P. 220 – 221).

12. Eliade M. the Sacred and the secular. M., 1994. C. 19.

13. Petrov M. K. Language, sign, culture. Pp. 29 – 30.

14. K. Marx and F. Engels the Holy family, or critique of critical Criticism. Against Bruno Bauer and company //They are the same. Works. Ed. 2-E. T. 2. M., 1955. P. 47.

15. See: Thomas Hobbes the basics of the philosophy. Part one. About the body //. Works. In 2 t. T. 1. M., 1989. P. 82.

16. Toporov V. N. About the ritual. introduction //Archaic ritual in folklore and randalierer monuments. M., 1988. C. 16.

ӘОЖ 398:801.6

Murathan Shokan is one of the last stage writers of Kazakh poetry. The truth in his writings about the life you can see and even feel. Especially he describes natural phenomenas exactly. he tries to explain to the reader about the peculiar mystery of the lunar night as well. He is looking for agreement in the blue sky, white snow, in the autumn rain and in the garden. He especially likes to portray the lunar night-rays and all the beauty in the moonlight. Many world writers who wrote their works on only one topic. Shokan was one of those who was inspired by only the moon. And really want to believe that not only writers such as Shokan are inspired by the moonlight.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан Республикасы, Алматы қ.

E-mail:
Шокан шығармашылығындағы шындық пен шешім

Саусағымды созамын бір балғынға,

Сағынамын, құлы болам алдында,

Мен қолымды созбас едім тәңірім

Гүл шоқтарын қадамаса шалғынға!

Ақынның аңсағаны – балғын, балғын емес-ау, шалғын, шалғынның шекесіндегі шоқтар, гүл шоқтары, қып-қызыл гүл шоқтары, сап-сары сарғалдақтар ма, жаутаң-жаутаң қаққан жауқазындар ма, ақын қолын созады, ақын қолын созбас та еді, тәңірі жарылқап, шалғынның шалғайына шоқтай маздатып қоймаса, ақын да – шоқ, гүл де – шоқ, екі шоқ, егіз шоқ бір-біріне қолын созып, саусағын созып жатуы – жарастық, көркемдік, келісім.

Тұманбай ақынның:

Көктем келді көкірегімнің құстары,

Қиқуламай неге тыныш жатсыңдар,-

деп жазғаны бар еді. Ал ақын Мұратхан Шоқан болса:

Алатаудың бір шыңына шығып ап,

Саған қарай кетейін бе қарғып мен ,-

деп шамырқанады, ия, Алатаудың ар жағындағы айдай аруға арнаған назы болар, әйтпесе Мұратхан сықылды мінсіз, тілсіз табиғатты тігісін жатқыза жырлайтын жыршыларымыз толып тұр ма?!

Әдірә ғып қылтың менен сылтыңды,

Түсінер ме ең менің мінез-құлқымды.

Ауылымды шексіз сүйем, ал онан

Шекара астым, артық сүйіп ұлтымды.

Ия, ауыл-аймағын сүю – анаңды сүю, анаңды сүю – ұлтыңды сүю емес пе?! Адамзаттың алыбы Лев Толстойды – Ясная полянасыз, Пушкинді Болейно күзінсіз, Тарасты – Днепрсіз, елестету мүмкін бе, әлбетте, мүмкін емес. Ал Мұратханның маңдайына жазылған мәңгілік ауыл – Ақбелдеу екенін екінің бірі біле бермеуі де мүмкін –ау:

Алай-дүлей ақ дауылы бұрқаған,

Ақбелдеуге сосын қыста апарсам,-

деп армандайды. Сәкеннің Көкшетауы, Ақын Жәркеннің Жайыртауы, Ілиястың Жетісуы, Мұқағалидың Қарасазы қазақ оқырмандарының көңілінен қоныс тапқан, ал Ақбелдеудің авторы қазақ поэзиясының жыр белдеуіне атын байлап үлгерген ақын. Эрнест Хеменгуйдің: «Жазушының міндеті – айту емес, жазу» деген қанатты сөзі бар. Ақбелдеудің атын да, өзінің атын да төрге шығару үшін – жазу керек, әрине, «жазу айтқаныңды айнытпай жазу керек жазғаныңды айнытпай айту мақсат емес, әрине!» депті француз жазушысы Жюль Ренар.

Ұйысқақ кеш толтырып ап уысын,

Маған берген сезім қалай суысын.

Сонан бері кештер менің жақыным,

Сонан бері түндер менің туысым.

«Екі ұзын сөздің ең қысқасын таңда, - депті француз ақыны Поль Валери». Біз бұрын ұйысқақ шаш, ұйысқақ жал, ұйысқақ жүн, ұйысқақ жел туралы жиі еститінбіз. Ал ұйысқақ кеш туралы естімеген де шығармыз. Ия, образбен ойлау, кештің образын жасау керек қой, кештің үстіне немесе бұрыннан бар киімдерді іле салуға болар еді, бірақ пейзаж – образ сырын ашады, Ал образ – адам! (З.Қабдолов) Бәрінен бұрын неге ұйысқақ кеш деп сұрауыңыз да мүмкін-ау, ал бұл Айбергеновтен «неге көгілдір махаббат» деп сұраумен пара-пар ғой, сонымен кеш ұйыса ма, неге ұйыспасын, кеш дегеніміз – қараңғылық, қоюлық, күн мен түннің ұйысуы екі кештің арасында өтеді. Сүт ұйып айранға айналса, кеш ұйып қараңғыға айналады, яғни, түнге айналады. Ұйысқақ кеш – образ, образ емес-ау, адамға айналған табиғат. Абайдың қысы басқан жері сықырлап келіп қалмай ма? Сол сияқты адам, адам болмаса уысын толтырып ала ала ма, адам емес-ау, сезім. Адамның салқар сезімі уысын толтырып бергеннің бәсекелесі бола ма?! Ол оның үстіне сендей соғылысқан сезім болса, жаттың өзін жақындастырмай, тастың өзін туыстастырмай қоя ма?!

Немесе:

Сол қара күз түріп алып балағын,

Жаздың жалғасы балағын түріп алып, түнеріп келе жатыр, қара суды қара тастай етіп суытыпты. Қара күз бен қара суда үндестік бар ма? Неге болмасын, күздің қимыл-әрекетінің қауырттығын көрсетіп тұрған жоқ па, қазақтың халық әні «Сәулем-айдағы» жақсы болсаң – келерсің судан өтіп, жаман болсаң кетерсің суға кетіп» деген жолдарды бәріміз де білеміз. Олай болса, қара мұздай суды қара күзден басқа кім кеше алады, олай болса қара күз де, қара су да – қажетті детальдар. Неміс жазушысы Эдуард Бернштейннің болжауы бойынша, «Қауырт қимылдың қасында мақсат мағынасыз көрінеді». Қайықпен, кемемен жүзіп келе жатқан жоқ, қара суды қасқайып кешіп келе жатыр. Сөйтпесе қара күз бола ма?! Образ ба, образ, ойнақы образ, тоғайдан өтіп, таудан түсіп келе жатқан жоқ, «Өмір-өзенді» (Мұқағали) кешіп өтіп келе жатыр, өмір ме, өмір мен, сен, олар сүріп жатқан өмір, мен, сен, олар кешіп өтіп жатқан өзен, бұл жолы біз емес, күз кешіп өтіп келе жатыр. Олай болса, біз деген күз, күз деген біз емес, ең бастысы адам араласпаған табиғат, табиғаттың бір өзі. Американ ақыны Блис Карман: «Табиғаттың ең тамашасы – адам араласпаған табиғат» депті. Карманның қағидасына сүйенсек, табиғаттың төрешісі - табиғат қана.

Маңайыма назарымды салғанда,

Үлгі көрем өскен шөптен, талдан да.

Тұр ғой олар кеңістікке таласпай,

Біздер неге сыйыспаймыз жалғанға.

Міне, мәңгіліктің мұраты кешенің де, бүгіннің де, ертеңнің де еншісі – табиғатқа табыну ғана емес, табиғатыңа бағыну. Адам да – табиғат, табиғат та – адам, бір-бірінен айырмасы – ақылы мен айласында. Адамзат баласының ықылым заманнан бергі мәйекті мәселесі де сол баяғы:

Адам боп оңай туғанмен,

Адам боп қалу көп қиын. (Қадыр)

Екеуі де шындық. Шөптен, талдан үлгі көру – өмірдің мағынасын өзіңше түсіну, тұшыну ғой. Ақын жырларының арқауы - табиғат, табиғат болғанда да түнгі табиғат, әсіресе, ай, айлы түн, айлы аспан. Әлбетте Абайдың «Желсіз түнде жарық айынан» бастап, Сәкеннің «Тау ішінде түнделетіп» келе жатуы да айлы түнгі ән болып саналды. Ал қазіргі қазақ ақындарының, әсіресе, жас ақындардың екеуінің бірінде Ай туралы жырлар жетерлік.

Тұман болып қарадай гүл кірпігін сулаймын,

Түн, аспанда жаралы ай, сандықтағы тудаймын.

Немесе:

Сен келмедің көңілсіз ымырт маған,

Әйтпесе:

Жарты ай ұқсап жалғыз тілім қауынға.

«Ақын – үндестік ұлы» деп Блок бекерге айтпаған. Ай мен адам. Ай мен ару. Ай мен ақын. Ал Мұратханның айлары бастан кешкен жайларымен үзеңгілес, үндес. Әркімнің қиялынан құйып алған өз Айы бар, мың адам болса, мың түрлі айы бар, қиялының көрінісі. Бір кездері ағылшын драматургі Джордж Бернард Шоу «Егер әрбір адамға 978, 307, 246, 569, 967 жұлдыз бар десеңіз түк түйір де иланбас еді. Ал жаңа ғана сырланған деген жарнаманы жапсырып қойсаңыз міндетті түрде қолымен ұстап көрер еді» депті. Сол сықылды әркімнің қиялындағы айының қанша екенін есептей алмас та еді, әрі-беріден кейін, «Геометрияға да шабыт керек» деп Пушкин айтпақшы, ақынның айлағы – шабыт, ал шабыт болса жарты айды да, толықсыған айды да, толған айды да жасап алу қиындық келтірмейді. «Жаралы ай да, мұң ұрттаған ай да, бозарған ерін сықылды ай да, жалғыз тілім қауын секілді. Ай да ақын қиялының көріністері, көңіл-күйінің көшірмелері, көшірмелері көңілсіз бе, көнтері ме оған көңілдің қандай да кінәсі жоқ, барлық пәлі түпнұсқада, ал түпнұсқаға жүгіну – біздің борышымыз. Түпнұсқа – әрине адам, адам болғанда аяулы адам. Таудан түсіп келе жатқан Диогеннен жұрт: «Халық көп пе деп сұраса, халық көп те, адамдар аз » деп жауап берген екен. Сол сықылды: Айдың ақынның көңіл-күйіне сәйкес құбылып отыруы психологиялық параллелизмнің кәдуілгі көріністері. Бір кездері ақын Әбділдә Тәжібаев:

Маған жарты керек емес уақыт та,

Маған жарты керек емес бақыт та.

Мен жартылай ала алмаймын Айды да,

Маған жарты керек емес қайғы да,-

деп жазып еді. Сол сықылды «Жарты ай ұқсап жалғыз тілім қауынға» депті Мұратхан. Жалғыз тілім қауынның ар жағында жүрегі тілім-тілім лирикалық кейіпкер тұрған жоқ па, болмаса ақын «Ай туады аздан соң мұң ұрттаған» деп айтпас та еді ғой.

Бұл – Мұратхан шындығы. Мұратхан шындығы емес-ау, айдай әлем ақиқаты, сенбесеңіз ағылшын философы Герберт Спенсерді тыңдап көріңіз: «Бүкіл адамзат баласы азат болмайынша, ешкім ерікті бола алмайды, барлық адам баласы бір-біріне сүйіспеншілікпен қарамайынша ешкім де толыққанды сүйікті бола алмайды. Жер бетінде бақытсыздар байрағы желбіреп тұрғанда ешкім де ерекше бақытты бола алмады». Олай болса Мұратхан Шоқанның «Ай жоқ қазір жалғыз өзім отырмына» сенгің келеді. «Әй, өмір-ай, өтіп жатқан тайғанап» депті оның үстіне, өйткені өмір ортақ қой, ақын қара басының қамын күйттеп отырған жоқ, керсінше, Спенсердің байламына бас ұрып отырғандай. Суретші Жеңіс Кәкенұлы құйрық-жалы сәйгүліктерді салады, ал ақын Мұратхан Шоқан ай астындағы аруларды әпсанаға айналдырады екен. Ал енді осы екеуінде ұқсастық бар ма, әлбетте ұйқасу бар, үндесу бар, келісім бар, жарасым бар. Олай болса, ай астындағы арғымақтар мен ай астындағы арулар арасында да біз білмейтін, бізге білінбейтін байланыс бар. Ол өрмекшінің өрмегіндегі көзге көрінбейтін құпия келісім, жанды жарасым. Жеңіс Кәкенұлының ай астындағы арғымақтар мен сүліктей сәйгүліктері Мұратханның мұнтаздай таза, мінсіз, тілсіз, албырт аруларының келісім кестесін төгіп тұр. Сенбесеңіз әр алуан арғымақтар мен айдай арулардың айға қарай ұшып бара жатқандағы қимыл-қозғалысына көз салып қараңызшы:

Жұлдыздардан тамады сап-сары ніл,

Өзіңдей сағынбаппын мүлде ешкімді.

Поэзияның міндеті де, мақсаты да – жан біткенді жалт қарату ғана емес, жан біткеннің жанын тебіренту, толқыту, толғандыру, тіпті тас емшектен сап-сары ніл тамызу дер едім. Көрдіңіз бе, жұлдыздардың жанарынан сап-сары ніл ағызу анау-мынау ақынның қолынан келе бермейді.

Мөлдір көлден мөлтек-мөлтек сыр аулап,

Менімен бір мұңға батып тұр аумақ.

Иа, ол үшін сезімің де, көзің де, өзің де мөп-мөлдір болуың қажет, сонда деймін-ау, сонда, мұңның өзі мөп-мөлдір, таза, тіпті шыныдай таза болуы ықтимал.

Мұратхан Шоқан – өзі көзімен көріп, қолымен ұстаған тақырыптарды ғана тілге тиек етеді. Оның жырларында саясаттың сойылына жығылу, қиянаттың қолтығына тығылу , шындықтың шырағынан шығыну атымен жоқ. Не сезінсе соны жазады, нені сезінбесе, соны жазбайды. Әсердің ақыны, әсершіл ақын, әсер ете алатын ақын, көзбен көргенін көңіліне тоқып, көңіліне тоқығанын өлең етіп оқып бере алатын ақын.

Бақыт жайлы бөлектеу түсінгенім,

Бақыттымын, жанып тұр ішімде күн.

Ішінде күн жанып тұрған ақынның жырларының қызуы жоқ, қызығы жоқ деп қалай айтасыз, ең бастысы, ақын ойындағысын ойнақтатпай, көңілдегісін қипақтатпай қаз қалпында қағазға түсіріп, қиялымен қиялатады, арманымен әуелетеді де, мінсіз, тілсіз мұңға батырады, сырға батырады, шымға батырады. Себебі поэзия – шыңырау, шыңыраудың түбіне үңілгенмен, түкті де көре алмайсың.

Мені әлі таңғалдырған жоқ ешкім,

Таңғалмаса айыптама көк өскін.

Бәрін биік көретін тау белестің,

Біреулердің қатарынан емеспін.

Таңғалмағанын таңдамайды, таңдағанын құр қызықтау, қысыр

қылымсу емес, құныға қызықтау, қызыға құнығу, құнығу болғанда да қызылға құнығу емес, қиялға құнығу, қиялдың қызығын қызықтау ғана емес, қиялдың құрығын ұлықтау. Сондықтан да ақын жырларындағы қарапайым қағидаларға иланасыз, имандай ұйисыз. Вольфган Гете: «Поэзия дегеніміз – өзіңді де, өмірді де ұйыту немес ұлық ұйытқы» деген екен. Мұратхан Шоқан өзін ұйытқан жайлардың ғана ұйытқысы.

Гүлдің бәрі шөпке қонған көбелек,

Көбелектер ұшып жүрген гүл сынды.

Рахманның аппақ нұры себелеп,

Оятып тұр кеудемдегі тылсымды.

Расында да тылсым тілін түсінбеген ақынның кеудесіндегі көбелектер, көңіл-күй көбелектері кенеттен ұшып-қонған гүлге айналып, ал гүлдерге де қанат бітіп ақ қанатты көбелектерге айналар ма еді, әрине айналмас еді?!

Осының бәрі ақын кеудесіндегі жасырынып жатқан тылсымның өмірге өріс ашуы ғана емес, өз өрісін таба білуі, тиянақ таппауы, себебі нағыз поэзия тиянақ таптырмайды. Кеудеңізде күн болып күркірейді, жасын болып жарқырайды, сарқырама болып сарқырайды, Нағыз поэзия – ояну ғана емес, ояту, оянған ой, оқыс ой ғана ақынды асқақтатады.
Әдебиеттер

1. 
   Абай. Таңдамалы шығармалары, 2 томдық, - Алматы, - 236 б.
   
2. 
   Поль В. Собрание сочинений,- М.: 1976, - 333 с .
   
3. 
   Герберт С. Избранное. -М.: 1977, - 387 с.
   
4. 
   Мақатаев М. Өмір-өзен. – Алматы: Жазушы, 1976, - 232 б.
   
5. 
   Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы, -Алматы: 1977. - 318 б.
   
6. 
   Шоқан М. Түнгі лирика. – Алматы: - 2016. - 323 б.
   

Мақалада телевизвялық телетехнологияның көмегімен әзірленген бейнематериалдарды мәтіндеу негізінде телеарна және оның ерекшелігі, мәтіннің түрлері, компьютерлік бейнеөңдеудің әдіс-тәсілдері айтылады. Телехабар әзірлеуде дауыс пен дыбыстың психологиялық аспектісі және тілі мен мазмұндық стилі, сондай-ақ энциклопедиялық танымдық артықшылығы талданады. Айташы, яғни телехабар жүргізушісінің прйнципті ұстамдылығы мен шеберлігі және телеөнерге деген ептілігі сараланады. Телеарна халықтық маңызы зор орасан жоспарлардың, идеялық тұрақтылық пен белсенділіктің, білім мен рухани интеллектуалдылықтың, өрлеу мен өрістеудің, жалпы медиякеңістіктің ақпараттық жарнама мен бәсекелестіктің аренасы. Сондықтан да бүгінгі күнде әлем ойшылдары, медиакеңістіктің төрінен орын алған телевизиялық құдіретке қоғамдық таным тұрғысынан әртүрлі қырынан зерттеу мәселесі тұрғысында әңгімеленеді.

The article examine the importance of creating special effects and computer video editing. Also as the creation of the video – the releationship between partners. To make TV programs are creative work. Theoretically hand-writing the script, prepare texts, decorate the melody – is concept of the products. The Advantage of the fact that today the industrial-innovative development has proved to be a new way of world competition act and science. On this side to make TV programs. TV shows, TV movies are cognitive improvement. Specialists who are partici parting in the process, set a goal that exolic quality of TV programs rouse on the global level. TV project activity of Euro Median culture, creative ability, free technology tendency progressively expand science and knowledge gave conceptiative solutions. Including methods of TV design talks about the importance of convergent journalist.

Әдеби көркем дүниенің тілі шұрайлы, мағыналық сипаты терең. Алайда бейнеөңдеуде әрбір динамикалық көрініс пен әр бейнекадр сөйлеп тұрады. Оның көреремен қатынасын танытатын идеялық көркем тілі де сол бір-бірімен байланысып жатқан бейнекөріністік тақырыппен ұштастығында. Ой мен мәтіндік баяндаудың ұтымдылығын танытатын көрініс айғақты дәлел болып табылады. Сондықтан:

• 
  Бірінші; бейнеөңдеуде бейнекадр мен мәтіннің иллюзиялық тартымдылығы арнайы эффектілермен айшықталады.
  
• 
  Екіншіден; режиссерлық тіл мен экран тілінің көркемділігін арттыруда өңдеудің классикалық бағдарламаларын табу.
  

– Төртіншіден; әрбір элементтің құндылығын көркемдеу тәсілін пайдалана отырып, көрерменмен тікелей ақпараттық қатынасқа түсу. Демек, бейнекадрдың әрекеттестігін баяндайтын әлеуметтік құрылымы болады. Ол – телетұжырымның конфигурациясы, бейнеобьектімен етене байланысты, түрлі мәліметтерді қамтитын, телебөлшектің мәнді айқындаушы құралы болып есептелетін тірегі – бейнемәтін.

–Бірінші; ақпараттық мәтін – күнделікті әлеуметтік өмір ағымындағы экономикалық, саяси, мәдени, жалпы коммуникациялық кеңістіктегі қоғамдық ахуалдың бейнесөз графикасы.

– Екінші; прогмматикалық мәтін – жасырын, құпия ойлардың сипатын дәуірлеу, кезеңдеу арқылы дауыс ырғағымен мінездеу көркемдеу, суреттеу тәсілімен жүзеге асырылады.

– Үшінші; мәтін – жазу үлгісіндегі ақпараттық сөз тіркестері. Жазу деген – өнер,тәрбие, үлгі өнеге, үгіт-насихат,тәжірибесі мен тәлімгерлігі тең жарасқан тамаша ою-өрнек. Жазу сөз өнерінен туындайды.

– Бірінші; Телеарна шығармашылығының ажырамас айқын бөлігі – бейнеқозғалыс пен бейнекөрініс.

–Екінші; әлеуметтік ақпараттылығы: мәтінді оқу, сөйлеу образымен деректі иллюстрациялау.

–Үшінші; қоғамдық интеллектуалдылығы: Телевизия қазіргі күнде әлемдік саяси интеграциялық мүмкіндікке айналды. Адамдардың ойлау эстетикасы мен мәдени сана эстетикасының тұтастығын диалектикалық байланысқа тарту. Бұл адамзат үшін телешығармашылықтың классикалық үлгісі. Демек, телеөнердің қоғамдық құндылығы мен атқарар қызметі өмір, құбылыс нақтылығы мен бейбіт бірлестіктің өркендеуінде кез келген түйткілдің төркінін тап баса алатындығында.

• 
  Төртінші; эстетикалық талғамдылығы: телевизиялық мәтіннің қолданысы – телесөзгердің тұлғалық үнін, эстеттік келбет бітімін танытады.
  
• 
  Бесінші; Бейнекөріністегі көркемдік эстетикасы – бейнетүстің мультимедиялық визуалды сабақтастығы мен бейнетіл және бейнеграфикалық құрылымы.
  

Телевизияның психологиялық құпия тылсым қырлары сан-салалы бейнесипат. Өйткені,ол – техника әрі әдіс- тәсіл технологиясы. Адам ресурстарына қатысты – тілдесу,сөйлесу, қатысу,баяндау, талдау, саралау, ақпараттау, зертеу, болжау,тек аудиториялық, яғни, көрермендік – көпшіліктік мінез-құлыққа, рәсімді ой тұжырымына, сана үрдісіне дербес түсінік орнықтырып, ойлау кеңістігіне прогрессивті медиақабылдау, медиаықпал, медиабілім медиатүсінік, сияқты интегративті ұғымдар әкеледі. Демек, даму диалектикасының заңдылығы телевизиялық телеөнімдердің танымдылық сипатында да көпшіліктің назарынан тыс қалмайды. Сондықтан да бүгінгі күнде әлем ойшылдары, медиакеңістіктің төрінен орын алған телевизиялық құдіретке қоғамдық таным тұрғысынан үңіле түсуде.

Осы тұрғыда телетанушы ғалым Аязби Бейсенқұлов «Қазіргі заманғы телевизияны зерттеген еңбектер де өз алдына бір төбе. Шетелдік ғалымдардан П.Бурдье, С.Томас, Дж.Фиске, Г.Шаттенберг, Д.Гербнер және басқалар оның қызметтерін талдаса, оның аудиториясын И.Анг, Р.Уикса, Н.Аберкромби, Б., Лонгхёрст және басқалар қарастырады.

Телевизиялық шығармашылық табиғатын зерттеген орыс зерттеушілері Г.П.Бакулев, Э.Г.Багиров, В.М.Березин, И.К.Беляев, Р.А.Борецкий, Н.А.Голядкин, В.В.Егоров, Я.Н.Засурский, Г.В.Кузнецов, И.В.Михалкович, С.А.Муратов, Б.М.Сапунов, В.Саппак, В.Л. Цвик, А.Я.Юровский,... және басқалардың, журналистік шығармашылық туралы С.Г.Корконосенко, Г.В.Лазутина, Л.Г.Свитич, А.А.Ширяева тұжырымдары құнды»,- дейді. «Телешығармашылық табиғаты: журналист – телетуынды – көрермен байланыстары ». А. Бейсенқұлов. ( Алматы- 2010).

Дыбыс ертеден келе жатқан құбылыс. Жаратылыс әлемінде дыбыссыз дүние жоқ. Тіпті тылсым тыныштықта адам құлағында дыбыс тұрады. Бірақ, оның естілуі әрқилы. Күнделікті тіршіліктегі шудың өзін біз дыбыс арқылы ажыратамыз,танимыз. Сонда дауыс пен дыбыстың айырмашылығы неде?-деген сұрақ туындайды.

Дыбыс болмаған жерде тіршілік жоқ, дүние беймәлім. Ол қозғалыс белгісі. Ал дауыс әріптерден құрастырылып, сөз бен сөйлемнің сапалық сипатына енері анық. Дыбыс пен дауыс түсінісу, тілдесу құралы. Сондықтан:

Демек, дауыс пен дыбыс, ой мен сөз біркелкі жұптасып, жұмырланып, сөйлеу мәдениетінің тұтастығын құрайды. Дыбыс пен дауыстың белсенділігінен ауқымды көркем образ толғанысының туындау жолдары пайда болып, (аудиотрек) психологиялық тербеліс категориясы пайымдалады. Яғни, осы дискурстық элементтерді саралай отырып, мынандай қорытындыға тоқталамыз.

Сөз адамның ұлттық рухани қазынасы болғандықтан тыңдарман мен көрерменнің, оқырманның ішкі әлеміне әсері мол. Яғни, дауысталып оқылатын мәтін мен айтылатын сөзді қабылдау психологиялық механизм. Бұл үздіксіз процесс. Оқу мен айтудың, сөйлеу мен баяндаудың барысында көпшілік тарапынан сауалдар пайда болады. Мұны рухани үндестік, айтаман мен тыңдаушы арасындағы дыбыстық қатынас дейміз. Демек, бұдан ойлау қызметі туындап, болжамдар мен ұсыныстар түседі. Айту мен сөйлеу, сөйлесім мен тыңдалым бірте-бірте өрбіп,қоғамдық деңгейге, әлеуметтік мәселеге көтеріледі. Сондықтан да сөйлемнің ырғақты дауысталуынан,әсерлі дыбысталуынан эстетикалық, сезімдік,интеллектуалдылық,рухани, мәдени пікірлер пайда болады. Демек, әр сөйлемнің құрамындағы сөздердің дыбыстық өлшемнен шығып, дауысталу гипотезасы қоршаған ортаны тануға, қабылдауға, білуге, анықтауға деген құштарлықты оятады. Сол себепті дыбыс пен дауыс егіз компонетті. Ал, оны компьютерде өңдеу мен әрлеу экпрессивті реакция тудырып, тыңдарман мен көрерменге тез ықпал жасап, құмарын арттырады. Кейбір жағдайда эстетикалық сезім тудыратын дауыстың эмоциональдығы нысанаға ( обьект) тікелей жылдамдығынан үнсіздік әкелуі мүмкін. Бұл қалыпты жағдай. Сөйлеушінің тосылуы заңдылық. Демек, үнсіздік дегеніміз – ой мен уақыттың бірлігін құрайтын сюжет болып есептеледі. Себебі, дыбыстық, бейнелік сипаттар күшейіп, адмның көз алдына жанды сурет пен қймыл іс-әрекет елестейді. Содан барып нақты деректерді, шынайылықты көркем обьектіге, образдарға жақындатады да сендіруге тырыса сөйлейді. Дауысында ерекшелік, ұмтылыс ырғағы аңғарылып, жаңғырыққа айналады. Сөйтіп, күрделі тығырықтан шығып, еркін байланысқа жол ашылады. Бұны дауыс пен дыбыстың, ой мен сөйлемнің дискурсы деуімізге болады. Нәтижесінде біз құбылысты қиялдан бөліп алып, шынайылыққа әкелеміз. Бұл радиохабар дайындауда, телеөнім шығармашылығында кездесетін үлкен католог, яғни, үйлесім болып табылады. Алайда, кез келген телерадиохабар компьютермен жазылып өңделеді. Мұны техникалық көркем басқарылым дейміз. Бірақ, компьютер құрал болып есптеледі. Ол мотивтік сызықтардан тұрады. Эпизодтардың тіркесін жасайды. Ал, шынайылық пен шындық өмір құбылыстарынан, дауыс пен дыбыстың қатынасынан өрбиді. Мәселен, дыбысты есту арқылы елеңдейсің, құлақ түресің, ал адамның дауысына мән беріп, оның биологиялық гармондығына назар аударасың. Себебі, сөйлегенде дауыс бөгетке ұшырап, құбылып шығады. Бұл кезде адамның ауыз қуысында химиялық зат алмасулар процесі жүреді. Және әріптердің қосындысынан сөйлем дыбыстық температураға ұшырайды. Айталық:

- адам тоңғанда қалтырап;

- қорыққанда дірілдеп;

- ұялғанда естілер - естілмес шығады. Демек, дауыстың сұйықтық моллекуласы ауыз қуысындағы химиялық элементпен де тікелей байланысты. Мысалы адамның:

- түкүрігі шашырап;

Сөйлем мен сөз, дауыс пен дыбыс қайтуы жоқ процесс. Сондықтан да орынсыз сөз қадірін қашырып, көп сөйлеген телерадиохабар айташысының даусы булығып,өзгелерге өзық үлгі бола алмайды. Ойын орнықты, нақты, сөйлемге сәуле түсіріп, ерекше дем беріп сөйлегенде дауыс ырғағы мен сөз тіркестері мөлдіреп түседі. Демді толық ішке тартқанда дауыс өкпе қысымымен ауыз қуыстарынан өтеді Бұл мезетте айташы сөйлемнің дыбыстық қатынасын диафрагммалық ретке келтіріп, реңді дауыс орнықтырады, яғни, жағымды үн, жайлы отырыс,жылы ықылас қалыптасады. Техникалық үдісте диафрагмма түр мен түстің, жарық пен сәуленің теңдік анықтауышы. Айталық, бейнетүсірілімде бейнекамераның бейнеіздеушісі ретінде нысананың дәлдік сипатын ашады. Ал, сөйлеу дағдысында диафрагмма тыныс жолдарының қызметін оңтайлап, дауыстық фонның құбылысын автоматты басшылыққа алады. Мұнда адамның кеуде қуысындағы ағзаларды пайдаланудың механикалық формасын меңгеруге икемделеміз. Себебі, дауыс, сөз бен сөйлем – дем алу мен дем шығару механизмдерінен пайда болады. Ал, тыныс алу тыныс ағзалары арқылы өтетін атмосфералық ауа. Телехабар немесе радиохабар әзірлеуде айташы, яғни, хабардың жүргізушісі сөйлегенде дыбыс пен ауа қосарланып шығады. Демек, ойдың айшықтылығын, дауыс пен дыбыстың табиғилығын – еріндік пен езуліктен пайда болған әріптердің жұптастығынан, сәулетті дауыстың фонынан табамыз. Бұл мәселеге қатысты ғалым Сағатбек Медеубекұлы өзінің «шешенсөз» атты еңбегінде «Дыбыстың ең жоғары қызметі – адамға танымдық ықпал ету. Мұндай қызметті ақпараттық дыбыс қана атқарады. Ақпараттық дыбыс – өзіндік мәні мен маңызы, ерекшелігі бар дыбыс. Мәні – адамның рухани қажетін, сана сұранысын, қуанышы мен күйінішін, өмір құбылыстарын сан алуан сиқырлы иірімдер арқылы санаңа жеткізіп,жүрегіңе құйып беретіндігінде. Маңызы – ырғақтарымен, тербелістерімен адамды дүние сырын түсінуге жетелейтіндігінде », - деген құнды пікірлер айтқан. (91 бет.). (Медеубекұлы С. Шешенсөз оқу құралы, Алматы: ) Қазақ университеті, 2015.- 152 б.) Демек, телерадиохабар дайындауда кәсіби қалыптасудың үздік үлгісі – машықтану мен тәжірибе жинақтаумен қатар күнделікті ізденіс пен жаттығу тәсілдері ғана біліктілікке жол ашады.

Мәселен, «Қазақстан» телеарнасының журналист қызметкері Дана Нұржігіттің «Дара жол» телехабарының студиялық бір шығарылымына тоқталайық. 2016 жыл, 15 қазан, сағат 21.05. уақыт аралығы 21.05 – 22.35. хр. 30 минут.

Хабардың негізгі кейіпкері – Жүрсін Ерман « айтыс халықтың жүрегінен орын алды» дегенде журналист – Дана Нұржігіт іле -шала «олай болса экранға назар аударайық»,- деп көрермен көпшіліктің назарын Нұртілеу Иманғалиевтің бейнесұхбатына аударады. «Күнделікті бір әңгімемізде Жүрсін, Бақытжамал екеуіміз бала - шағамызды тәрбиелейміз деп жүріп, бір - бірімізді тәрбиелеппіз деген сөзі бар еді, рас па Жүрсін!», дегенде кейіпкеріміз күліп, басын изеді. Әлбетте, телесөзгердің өзін еркін ұстауы, сөз саптауы сұрақ қоюмен ғана емес әңгімелесе білу кәсібилігімен ұштасып жатты. «жетпісінші жылдардағы қоңыр үнді сағындық», - деп зайыбы Бақытжамалды да студиялық сахнаға әдеппен көтерді. Тамаша эстетикалық көрініс,тартымды сипатымен өріле береді. «Жүрсін Ерман десе көрерменнің есіне айтыс түседі», - дейді хабардың жүргізушісі Дана Нұржігіт. Демек, қалың жұртшылықтың қалауын тапқан Жүрсіннің дара жолын Дана да тап басып отыр. Міне, кәнігі журналистің кәсіби биігі халықтың қызығушылығын тудырды.

1.Медеубекұлы С. Шешенсөз оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2015.- 152 б.

2.Интеллектуальная нация в фокусе гуманитарных технологий: монография/ Г.С.Сұлтанбаева, С.Н.Велитченко, О.П.Ложникова; –Алматы: Қазақ университеті 2014, 160 стр.

3.Лаптев В.В. Изобразительная статистика. Введение в инфографику \СПБ,; Эйдос,2012.

4.Никляев С.Э. Инфографика: принципы визуальной журналистики вестник Московского университета. Серия 10. Журналистика,  № 4, 2010, C. 53-66.

5.Интернет көзі: kabar.kz/kz/telehobalar/zheti – k–n

kaztv.kaztrk.kz/ru/projects/dara-zhol/
References

1.S. Medeubekuly Oral journalism textbook, Almaty: Kazakh university, 2015. – 152b.

2.The intellectual nation in focus of humanitarian technologies: monograph/ G.S. Sultanbayeva, S.N. Velitchenko, O.P. Lozhnikova; - Almaty: Kazakh university 2014, p.160

3.Laptev V.V. Graphic statistics. Introduction to informatics\ SPB,; Eydos, 2012.

4.Niklyaev S.E. Infographic: principles of visual journalism, bulletin of the Moscow university. Series 10. Journalism, № 4, 2010, S. 53-66.

5. Source: kabar.kz/kz/telehobalar/zheti – k–n

kaztv.kaztrk.kz/ru/projects/dara-zhol/


УДК 316.77:002

Ложникова О.П.

Факультет журналистики Казахского национального университета

им.аль-Фараби, Казахстан, г.Алматы

E-mail ol_loj@mail.ru

В статье говорится о том, что Интернет-радио является одним из новейших видов средств массовых коммуникаций, дающее возможность получить информацию в новoм формате. Данный вид СМИ является дополнительным источником новостей, музыки для современного человека и во многом отличается от традиционных СМИ, так как имеет свои особенности вещания, свою определенную аудиторию и территорию, но, тем не менeе, является полноценным средством массовой информации. Традиционные СМИ при всей их привычности и наглядности уже не могут обеспечить надлежащий уровень оперативности, требуемый современному человеку. Поэтому все большее количество людей обращаются в Интернет, чтобы получить актуальную и самую свежую информацию.

Faculty of Journalism of the Kazakh National University

Интернет-радио в последнее время становится все более востребованным и популярным. На сегодняшний день можно заметить, что многие популярныe FM-радиостанции имеют свое вещание в Интернете, так как постепенно исчезает граница между аналоговым и цифровым радиовещанием. Причины рoста популярности Интернет-радио:

- с каждым годом количество пользователей и точек доступа в сети Интернет становится больше;

- скорость Интернета увеличивается, в связи с этим растет популярность медиаресурсов;