IV.Оқулықпен жұмыс
66- жаттығу: Сөздерді оқып,олардың құрамын ажыратыңдар, ауызша талдаңдар.
Күзет+ші+лік- күзет түбірі, күзетші-кісі мағынасында, күзетші+лік –қызмет түрін білдіреді.
Адамшылық: адам түбірі, адам+шылық – қасиетті білдіріп түр
Сән+қой: сән түбірі, зат есім, сән-қой –кісі мағынасында.
Аспаз-ас түбірі, з.е. ас+паз –қызмет түрін білдіреді.
Бақташы-бақ түбірі, з.е.-бақ-та-жалғау, сөзді байланыстырады, бақта+шы-қызмет түрін білдіреді /Оқушылар жаттығуды аяғына дейін орындайды/
V. Сабақты бекіту:
Семантикалық картамен жұмыс:
№.
|
Мысалдар
|
Түбір сөз
|
Туынды сөз
|
Қос сөз
|
Біріккен сөз
|
Қысқарған сөз
|
Тіркескен сөз
|
1.
|
Жаздыгүні
|
|
|
|
+
|
|
|
2.
|
Су-су
|
|
|
+
|
|
|
|
3.
|
Оқулық
|
|
+
|
|
|
|
|
4.
|
Оқта-текте
|
|
|
+
|
|
|
|
5.
|
Отыр
|
+
|
|
|
|
|
|
6.
|
Сулы
|
|
+
|
|
|
|
|
7.
|
Ақ құба
|
|
|
|
|
|
+
|
8.
|
Он екі
|
|
|
|
|
|
+
|
9.
|
Шекара
|
|
|
|
+
|
|
|
10
|
Бала-шаға
|
|
|
+
|
|
|
|
11.
|
ҚарМУ
|
|
|
|
|
+
|
|
12
|
Жаңбыр
|
+
|
|
|
|
|
|
13
|
АҚШ
|
|
|
|
|
+
|
|
14.
|
Еңбеккүн
|
|
|
|
+
|
|
|
15
|
Көре-көре
|
|
|
+
|
|
|
|
16.
|
Орманды
|
|
+
|
|
|
|
|
17
|
Қалалық
|
|
+
|
|
|
|
|
18
|
Бала
|
+
|
|
|
|
|
|
19
|
Балалық
|
|
+
|
|
|
|
|
20
|
ТМД
|
|
|
|
|
+
|
|
V. Үйге: 67 жаттығу: Жапырағы сарғайған ағашқа қарап, күз көрінісін бейнелеп жазыңдар. Мәтіндегі туынды сөздердің жасалу жолдарын түсндіріңдер.
68-жаттығу: Мақал-мәтелдердегі қосымшалардың түрлерін ажыратыңдар.
VІ. Бағалау
Сақтап
Сөздің мағына беретін бөлшектенбейтін ең түпкі бөлшегі түбір деп аталады.
Түбірдің ерекшеліктері:
1.Сөздің мағына беретін бөлшегі.
2.Қосымша жалғанбай — ақ дербестігі болады.
3.Қосымшасыз да дербес қызмет атқарады
4.Түбір морферма дара түрде де, қосымша морфеманы жалғап та, қайталанып та басқа морфермалармен қосарланып та, бірігіп те , тіркесіп те жұмсала алады.
5.Түбірге бір немесе бірнеше қосымша жалғанса да, тұлғасын сақтайды
Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін түбір дейді. Мысалы: жолдастық, сауыншылар, мектептердің, көрінген т. б. сөздердің түбірлері — жол, сау, мектеп, көр. Себебі бұлар қосымшасыз тұрып та белгілі бір мағынаны білдіреді: жол — із немесе сапар, сау — сүт алу, мектеп — оқитын орын, көр — көзбен байқау.
Осы түбірлерге жалғанған -дас, -тық (жолдастық деген сөзде) -ын, -шы (сауыншы деген сөзде), -тер, -діқ (мектептердің деген сөзде) -ін, -ген (көрінген деген сөзде) бөлшектері қосымша деп аталады.
Қосымша жеке тұрғанда ешбір мағына білдіре алмайды. Жоғарыдағы -дас, -тық, -ын т. б. дегендерде ешбір мән жоқ. Түбірге қосылғанда, оған бүтіндей жаңа мағына қосады, мысалы, жол — із я сапар болса, жолдас — жолға бірге шығатын адам я серік; не қосымша мән үстейді: мектеп — оқу оқитын орын болса, -тер деген қосымша сол мектептің біреу емес көп екенін ғана білдіреді. Сөйтіп, қосымша түбірсіз қолданылмайды және оның мәні тек түбір арқылы айқындалады.
Қосымша екі түрлі: жұрнақ және жалғау. Жұрнақ өзі жалғанған сөздің мағынасын езгертеді немесе жаңа мағына тудырады. Жалғау өзі жалғанған сөздің мағынасын өзгертпейді, ол сөзді басқа сөзбен байланыстырады.
Жұрнақтын өзі екі түрге бөлінеді: сөз тудырушы жұрнақтар және сөз түрлендіруші жұрнақтар. Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, жаңа мағына үстейтін жұрнақты сөз тудырушы жұрнақтар дейді. -ын және -шы жұрнақтары жаңа сөз тудырып тұр.
Жол деген із немесе сапар мәнін беретін сөз болса, оған -дас қосылып, жолдас — серік мәніндегі адам, оған -тық қосылып, жолдастық — адамдар арасында болатын қарым-қатынас, сау деген сүт алу мәнін беретін, қимылды білдіретін сөз болса, оған -ын қосылып, саууға байланысты жаңа мағынадағы заттық ұғым, оған -шы қосылып саууды іске асыратын адам, сондай мамандықтың иесі сияқты жаңа мағыналарды беріп тұр.
Осындай жұрнақтар арқылы жасалған сөздер туынды түбір немесе туынды сөз деп аталады. Сөйтіп, жол, сау деген сөздер — негізгі түбірлер де, жолдас, жолдастық, сауын, сауыншы деген сөздер — туынды түбірлер.
Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Бір түбірден жасалған әр түрлі сөздер түбірлес сөздер деп аталады. Мысалы: өнім, өндіріс, өніс, өнгіш сияқты сөздердің негізгі түбірі — өн.
Redactor Изменён статус на опубликованный 07.05.2020
Қазақ тілі пәнінен 6 сыныпқа арналған тест сұрақтары.
1. Біреудің шығармасының не оның үзіндісінің қағазға түскен немесе ауызша айтылған түрі.
А) әңгіме; В) мәтін; С) диалог; D) мазмұндама
2.Заттың, түрлі құбылыстың, қимыл-әрекеттердің атауы:
А) сөз тіркесі; В) сөйлем; С) сөз; D) етістік
3.Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегі
А)жұрнақ; В) сөз; С) қосымша; D) түбір
4.Біріккен сөздер қатарын белгіле
А) арқар,арқан; В) бүгін, жаздыгүні; С)АҚШ, БҰҰ;
D) аяқ-табақ, үлкен-кіші
5.Тіркесті сөздер қатарын белгіле
А) сөз таптары, үш жүз; В) ГАЗ-51,АН-24; С) көре-көре;
D) үгіт-насихат
6.Адамның көңіл-күйін білдіретін, жан-жануарды шақыру мәнінде қолданылатын сөздер
А) атауыш сөздер; В) одағай сөздер; С) көмекші сөздер; D)тіркесті сөздер
7.Туынды зат есімдер қатарын көрсет
А)кітап, дәптер; В)газет-журнал; С) жақсылық, айлық;
D) см, дм
8.Дерексіз зат есімдер қатарын көрсет
А) мектеп, қағаз; В)адамгершілік, қуаныш; С)азық түлік, ағаш;
D) 5-6 алма
9.Заттың, құбылыстың сын-сипатын, көлемін, түр-түсін, сапасын білдіретін сөз табы
А)сан есім; В)етістік; С) одағай; D) сын есім
10.Туынды сын есім қатарын көрсет
А) көк, биік; В)әдемі, нәзік; С)аудандық, өнерлі ;
D) жап-жасыл, қып-қызыл
11.Қатыстық сын есімдер қатарын көрсет
А) ақшыл, ащы; В) өнерлі, орманды; С) тұп-тұщы, қызғылт; D) жақсы, жақсырақ
12.Күрделі сан есімдер қатарын белгіле
А) қырық-елу, екі жүз; В) мың, миллион; С) он, екі;
D) жүздеген, мыңдаған
13.Есептік сан есімдер қатарын көрсет
А) он-он бес, бес-бестен; В)бесінші, екінші; С)1998, 500; D) жүзге жуық, елуге тарта
14.Жинақтық сан есім
А)елулеп, жетпістей; В) бірінші, жетінші;
С) жүз-жүзден, екі-екіден; D) жетеу,бесеу
15.Тыныс белгі қате қойлған нұсқаны белгіле
А)6-сынып; В)8-қатар; С)ІІ-том; D) бес-бестен
16.Буынға дұрыс бөлінбеген сөз А)қа-йық; В) мә-тін;
С) ди-а-лог; D) дау-ыс
17. Дауысты дыбыстар тілдің қатысына қарай қалай жіктеледі?
А)еріндік, езулік; В)ашық, қысаң; С) жуан, жіңішке;
D) ұяң, қатаң
18. Дауысты дыбыстар жақтың қатысына қарай қалай жіктеледі?
А)еріндік, езулік; В)ашық, қысаң; С) жуан, жіңішке;
D) үнді, қатаң
19. Дауысты дыбыстар еріннің қатысына қарай қалай жіктеледі?
А)ерін алды, ерін арты; В)ерін үсті, ерін асты;
С)еріндік, езулік; D) езу алды, езу арты
20.Тұйық буыннан басталған сөз
А)қызғалдақ; В) қалампыр; С) үтіктеу; D) әңгіме
21.Ашық буындардан тұратын сөз
А)көше; В) бәйтерек; С) Астана; D) Президент
22.Бітеу буындардан тұратын сөз
А)бәйшешек; В)раушан; С)емен; D) шырша
23.Жатыс септігінде тұрған сөз
А)дүкеннен; В) мектепке; С) үйде; D) қаланың
24.Қазақ тілінде жалғаудың неше түрі бар?
А)2; В) 6; С) 3; D) 4
25.Тәуелденген сөз
А)балалардың; В)оқуыңды; С)жазу; D) гүрілдейді
Қазақ тілі пәнінен 6 сыныпқа арналған тест сұрақтары.
1. Біреудің шығармасының не оның үзіндісінің қағазға түскен немесе ауызша айтылған түрі.
А) әңгіме; В) мәтін; С) диалог; D) мазмұндама
2.Заттың, түрлі құбылыстың, қимыл-әрекеттердің атауы:
А) сөз тіркесі; В) сөйлем; С) сөз; D) етістік
3.Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегі
А)жұрнақ; В) сөз; С) қосымша; D) түбір
4.Біріккен сөздер қатарын белгіле
А) арқар,арқан; В) бүгін, жаздыгүні; С)АҚШ, БҰҰ;
D) аяқ-табақ, үлкен-кіші
5.Тіркесті сөздер қатарын белгіле
А) сөз таптары, үш жүз; В) ГАЗ-51,АН-24; С) көре-көре;
D) үгіт-насихат
6.Адамның көңіл-күйін білдіретін, жан-жануарды шақыру мәнінде қолданылатын сөздер
А) атауыш сөздер; В) одағай сөздер; С) көмекші сөздер; D)тіркесті сөздер
7.Туынды зат есімдер қатарын көрсет
А)кітап, дәптер; В)газет-журнал; С) жақсылық, айлық;
D) см, дм
8.Дерексіз зат есімдер қатарын көрсет
А) мектеп, қағаз; В)адамгершілік, қуаныш; С)азық түлік, ағаш;
D) 5-6 алма
9.Заттың, құбылыстың сын-сипатын, көлемін, түр-түсін, сапасын білдіретін сөз табы
А)сан есім; В)етістік; С) одағай; D) сын есім
10.Туынды сын есім қатарын көрсет
А) көк, биік; В)әдемі, нәзік; С)аудандық, өнерлі ;
D) жап-жасыл, қып-қызыл
11.Қатыстық сын есімдер қатарын көрсет
А) ақшыл, ащы; В) өнерлі, орманды; С) тұп-тұщы, қызғылт; D) жақсы, жақсырақ
12.Күрделі сан есімдер қатарын белгіле
А) қырық-елу, екі жүз; В) мың, миллион; С) он, екі;
D) жүздеген, мыңдаған
13.Есептік сан есімдер қатарын көрсет
А) он-он бес, бес-бестен; В)бесінші, екінші; С)1998, 500; D) жүзге жуық, елуге тарта
14.Жинақтық сан есім
А)елулеп, жетпістей; В) бірінші, жетінші;
С) жүз-жүзден, екі-екіден; D) жетеу,бесеу
15.Тыныс белгі қате қойлған нұсқаны белгіле
А)6-сынып; В)8-қатар; С)ІІ-том; D) бес-бестен
16.Буынға дұрыс бөлінбеген сөз А)қа-йық; В) мә-тін;
С) ди-а-лог; D) дау-ыс
17. Дауысты дыбыстар тілдің қатысына қарай қалай жіктеледі?
А)еріндік, езулік; В)ашық, қысаң; С) жуан, жіңішке;
D) ұяң, қатаң
18. Дауысты дыбыстар жақтың қатысына қарай қалай жіктеледі?
А)еріндік, езулік; В)ашық, қысаң; С) жуан, жіңішке;
D) үнді, қатаң
19. Дауысты дыбыстар еріннің қатысына қарай қалай жіктеледі?
А)ерін алды, ерін арты; В)ерін үсті, ерін асты;
С)еріндік, езулік; D) езу алды, езу арты
20.Тұйық буыннан басталған сөз
А)қызғалдақ; В) қалампыр; С) үтіктеу; D) әңгіме
21.Ашық буындардан тұратын сөз
А)көше; В) бәйтерек; С) Астана; D) Президент
22.Бітеу буындардан тұратын сөз
А)бәйшешек; В)раушан; С)емен; D) шырша
23.Жатыс септігінде тұрған сөз
А)дүкеннен; В) мектепке; С) үйде; D) қаланың
24.Қазақ тілінде жалғаудың неше түрі бар?
А)2; В) 6; С) 3; D) 4
25.Тәуелденген сөз
А)балалардың; В)оқуыңды; С)жазу; D) гүрілдейді
Тест кілті.
1)В
2)С
3) D
4)В
5)А
6)В
7)С
8)В
9) D
10)С
11)В
12)А
13)В
14) D
15)С
16) D
17)С
18)В
19)С
20) D
21)А
22)В
23)С
24) D
25)В
|
Достарыңызбен бөлісу: |
