Сабақтың мақсаты: а Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал ету. Ойлау шеберлігін сөйлеу мәденеиетін арттыру

а) Оқушыларға ұлттық тіліміздің өркендеп оянуына ана тілімізді сүюге,ана тілін аяққабаспай мәртебесін биік ұстау жөнінде түсіндіру,соған дәріптеу ;

б) Ақыл – ойларын,іскерлік белсенділіктерін арттыру,өз ойын дұрыс айта білу негізінде әдемі сөйлеуге баулу,адмгершілік тәрбиесін бойына сіңіру.

2.Диалект сөздер дегеніміз не?

3.Кәсіби сөздер дегеніміз не?
б) Жаңа сабақты түсіндіру:
«Кім сөз табар екен?» ойыны.
1 деңгей: Қосар дауыссызға аяқталған бірнеше термин сөз тауып жазыңдар.

2 деңгей: Г әрпіне аяқталған бірнеше термин сөздер тауып жазыңдар.

3 деңгей: Құрамында ф,ң,э әріптері бар әр түрлі термин сөздер тауып жазыңдар.
Әрқайсысына алты мысал жазу.
1 деңгей: Ауыл шаруашылығына байланысты кәсіби алты сөз жаз.

2 деңгей:Мал бағу кәсібімен байланысты алты сөз

3 деңгей: Аңшылық кәсібімен байланыстыалты сөз
«Не игі?» ойыны.Игі сөзімен аяқталатын алты мақал тауып айтыңдар.
Білімді бағалау : Оқушылардың ынтасына,жауаптарына қарай білімдері бағаланады.
Үйге тапсырма . Құрамында мынадай екі дауыссыз дыбыс қатар келген сөздер жазу.

кк, ққ, тт, сш, зш.

а) Түрлі әдістерді пайдалана отырып балалардың тапқырлық,жылдамдық,есте сақтау қабілеттерін артыру.Сөйлеу тілін жетілдіріп,шешендік өнерге баулу. ;

б) Ой еркіндігіне,ізденімпаздыққа баулу,сөйлеу мәдениетін жетілдіру,өз бетімен әрекеттенуге дағдыландыру.

1.Дауысты дыбыс дегеніміз не?

2.Дауысты дыбыстар тілдің қатысына қарай нешеге бөлінеді?

3.Қазақ тілінде неше дыбыс бар?

Б... р жарлы шал есг ... не м .. н .. п келе жатыр ед ... Олар шалды ... жуалап, мазақ етк ... пе ...р ... кел ... п :

- Ата, неге есег ..ң..зд ... өлең айтуға үйретт ... ң ... з? депті. –Есег..м ...лең айтпайды.Сендердей жақсы жолдасын к...рген соң қуанғаннан бақырады,-депт...
Топпен жұмыс : Мына сөздермен сөз тіркестерін құрыңдар.

бала

әдепті әдепсіз

ізетті ізгілік

а) Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал ету.Ойлау шеберлігін сөйлеу мәдениетін арттыру

ә) Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіре отырып,логикалық ойын дамыту жолдастық көмекке қашанда әзір болу қасиетіне,ұлттық дәстүрді қатерлеуге үйрету.

б) Оқушыларды тілдерін бұрмаламай ашық, таза сөйлеуге дағдыландыру.

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру,сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

1.Шылау дегеніміз не? 2. Шылау нешеге бөлінеді?

3.Септеулік шылау дегеніміз не? 4. Жалғаулық шылау дегеніміз не

5.Тіл мәдениеті дегеніміз не? 6.Тіл қанша түрде қызмет етеді?

Жұрт алдында сөйлеуге адам бірте-бірте дағдыланады.Сондықтан сөйлеуге үйренудің жолдарын меңгеру әр адамға қажет нәрсе.Ол үшін,біріншіден,адам сөйлеуге өзін-өзі психологиялық жағынан дайындауы тиіс.Өз бойындағы қорқынышты,сенімсіздікті жоюдың бірден-бір жолы – сол сөздің айтылу қажеттігіне деген сенім,не айтатынды және не үшін айтатыныңды анық түсіну,өз ойыңды қалай жеткізетініңді жоспарлап алу.Екіншіден,жұрт алдында сөйлейтін сөздің мағыналы,жүйелі шығуы үшін,әрине,күнделікті оқып,жинайтын ақпараттардың мәні зор.Атап айтқанда,түрлі ғылыми-көпшілік әдебиеттер,баспасөз материалдары,көркем әдебиеттер саған үлкен көмек береді.Оларды жай оқып қана қоймай,олардан қажетіңді іріктеп жазып алып отыруға,дәйек сөздерді арнайы қойын кітапшаңа түсіріп алуға дағдыланасың,ол қашан да саған сүйеніш болады.Оның үстіне қаламмен қағазға жазғаның ойыңа жазғаның емес пе?! Өзіңнің жеке папкіңде газет-журнал қиындыларын,өзіңе ерекше әсер еткен сұрақтарды,үлкен оқымыстылардан естіген сөздеріңді жинақтаудың да көмегі үлкен.Үшіншіден,сөйлеу техниакасына төселуің қажет.Оңашада айнаға қарап,өзіңнің бет құбылысыңды байқап,дене,қол қимылдарыңды басқаруға үйренуге тырыс.Даусыңды айтатын сөзіңе қарай құбылту – тыңдаушыны еліктірудің бір тәсілі.Сөзің қанша мәнді болса да,оны соған лайық әуенмен,әуезбен айта білмесең,еңбегің еш болатынын жадыңда ұста! Төртіншіден,ауызша сөйлейтін сөзіңді ең әуелі жазбаша құрып ал.Сонда сөзің әрі жүйелі,әрі көркем болып шығады.Бірақ,мүмкіндігінше,қағазға қарамай сөйлеуге дағдылан.Қағаздан оқып сөйлеу сөздің әсерлілігін төмендетеді.Бесіншіден,шешендердің сөзіне үнемі құлақ түріп жүр.Өзің үлгі тұтатын достарыңның,мұғалімдеріңнің,ата-аналарыңның сөзін мұқият бақылап,жақсысын үйренуден,жаманнан жиренуден жалықпа! Егер осы кеңеске құлақ асып,үнемі есте ұстасаң,сен де өзіңнен кейінгілер үлгі алатын шешен боларың анық.Саған табыс тілейміз,оқушым!

а) Оқушылардың ойын кеңейтіп,тілді байытатын мазмұнды да көркем сөз үлгілері мол мақал-мәтелдер,нақыл сөздер үйрету.

ә) Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіре отырып, логикалық ойын дамыту,оқу материалына сын көзбен қарап жолдасының көмекке қашанда әзір болу қасиетіне,ұллтық дәстүрді қастерлеуге үйрету.

б) Оқушыларды сауаттылыққа баулу

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру,сыныптың тазалығына назар аудару. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген жаттығуды тексеремін. Оқушыларға кеспе қағаздарды үлестіріп, жауап талап етемін.

1.Сөзөжасам дегеніміз не? 2.Түбір дегеніміз не? 3.Қосымша дегеніміз не?

4.Дара сөздер дегеніміз не? 5.Күрделі сөздер дегеніміз не? 6.Қосымша қанша түрге бөлінеді?

7.Жұрнақ қанша түрге бөлінеді?

б) Жаңа сабақты түсіндіру.

Екі я одан да көп түбірден бірігіп,тұтас бір ұғымды білдіретін күрделі сөздер біріккен сөздер деп аталады.Мысалы, белбеу,баспасөз,ашудас,өнеркәсіп,тоқсан деген сөздер екі сөзден құралып (бел және бау,баспа және сөз,ашу немесе ащы және тас (кейінді ықпал заңы бойынша т дыбысы т-ға айналып,тас сөзі дас болған),өнер және кәсіп,тоғыз-тоқс және он-ан),бір ұғымның ғана атауы болып тұр.

Қазақтілінде біріккен сөз екі түрліболады.Бірінде құрамына енген түбірлердің тұлғалары сақталып отырады.Мысалы: түйеқұс(түйе+құс),бұзаубас(бұзау+бас),қарақұрт(қара+құрт),басмақала(бас+мақала) т.б.

Екіншісінде құрамына енген түбірлердің тұлғалары сақталмай,кейбір дыбыстық өзгерістерге ұшырайды.Мсыалы: биыл(бұл және жыл: бірінші сөздегі л дыбысы түсіп қалған,екінші сөздің басындағы ж дыбысы и-ға айналған),жаздыгүні(жаздың және күні:бірінші сөздегі сорңғы ң дыбысы түсіп қалған,екінші сөзің басындағы к дыбысы ілгерінді ықпал заңы бойынша г-ге айналған), Бұлар ғылым тілінде кіріккен сөздер деп аталады.

Біріккен сөздерге көбіне мынадай атаулар жатады:

1)аң,құс,жәндік,өсімдік атаулары:қосаяқ,тасбақа,егеуқұйрық,жолбарыс,көкқұтан,текесақал,алабота,аққу,қарақұрт,итмұрын,саңырауқұлақ,бәйтерек,бәйшешек т.б. ;

2)Географиялық атаулар (жер,су,планета аттары): Жетіқарақшы,Темірқазық,ақбозат,Көкбозат,Сарысу,Қызылорда,Әулиеата,Алакөл т.б.

3) Кісі аттары: Орынбасар,Сейілбек,Мұхаметжан,Қойбағар,Жаңбырбай,Есенәлі,Бейсенбай т.б.

Үлгі: Қаптесер – қап және тесер сөздерінен біріккен,тышқанның бір түрі.

3.Кіріккен сөздер дегеніміз не? т.б.

4.Дара сөздер дегеніміз не? 5.Күрделі сөздер дегеніміз не? 6.Қосымша қанша түрге бөлінеді?

7.Жұрнақ қанша түрге бөлінеді 8.Біріккен сөздер дегеніміз не? 9.Кіріккен сөздер дегеніміз не?

б) Жаңа сабақ

1.Біріккен сөздер әрқашан бірге жазылады.Мысалы: баспасөз,қарақұс,әлденеше,әркім,Ақтөбе,

2. Біріккен сөздердің әрбір тұлғасы дыбстық өзгеріске түскен қалыпта жазылады.Мысалы: ашудас(ашутас немесе ащы тас емес),ендігәрі(ендігіден әрі емес),сөйтіп(солай етіп емес),Бегәлі(бекәлі емес), бүгін(бұлкін емес).

3.Еш,бір,әр,кей,әлде деген сөздер есімдіктермен (мысалы, еш сөзі кім,бір,қандай,қайда,қашан,

Теңе Сөздерімен, бір сөзі неше,талай,аз,ыңғай,келкі,жола,жолата,қыдыру сөздерімен,кей, сөзі бір,біреу сөздерімен,әлде сөзі кім,қашан,қалай,қайда сөздерімен) бірігіп жазылады.Ал жеке тұрып зат есімдердің анықтауышы ретінде жұмсалғанда,бұл сөздер олардан бөлек жазылады. Мысалы;еш бала,еш жерде,бір мектепте,әр оқушы, кей адам т.б.

Кітаппен жұмыс: 82-жаттығу. Берілген БАҚ беттеріндегі біріккен сөздердің жазылуына назар аудару.Қандай түбірлерден тұрғанын анықтаңдар.

Дәптермен жұмыс : 83-жаттығу.

85- жаттығу.Мәтіннен Күрделі сөздерді /біріккен сөздерді/ теріп жазыңдар.

Білімді бекіту : Оқушылардың түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.Өздеріне бірнеше сұрақтар қоямын.

Білімді бағалау: Оқушылардың сұраққа жауап бергеніне қарай білімдері бағаланады.

Үйге тапсырма: 87-жаттығу.

Үлгі: Беташар - әдет-ғұрыпқа байланысты туған жыр.

Қос сөздер.Қосарлама қос сөздер туралы

ұғым қалыптастыру

Оқушылардың ойлау қабілетін,сабаққа деген

қызығушылығын арттыру және негізгі мәселелерге

аса көңіл бөлуге үйрету.

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген жаттығуды тексеремін. Кеспе қағаздарды үлестіріп жауап талап етемін.

1.Сөзөжасам дегеніміз не? 2.Түбір дегеніміз не? 3.Қосымша дегеніміз не?

4.Дара сөздер дегеніміз не? 5.Күрделі сөздер дегеніміз не? 6.Қосымша қанша түрге бөлінеді?

7.Жұрнақ қанша түрге бөлінеді 8.Біріккен сөздер дегеніміз не? 9.Кіріккен сөздер дегеніміз не?

10.Қос сөздер дегеніміз не? 11.Қайталама қос сөздер дегеніміз не? 12Қос сөздер қаншаға бөлінеді

Екітүбірден қосарланып жасалған қос сөзді қосарлама қос сөз дейді.Әдетте мағыналары бір-біріне жақын синоним немесе мағыналары бір-біріне қарама-қарсы келетін антоним сөздер қосарланады.Мысалы:аяқ-табақ,құрт-құмырсқа,құрбы-құрдас,әке-шешет.б. Мұнда аяқ та ,табақ та – ыдыстар,құрт та,құмырсқа да – жәндіктер,құрбы да, құрдас та – замандастар, әке де,шеше де – ата-аналар.Ал кәрі-жас,үлкен-кіші,ұзынды-қысқалы,қысы-жазы деген қос сөздердің бірінші сыңары екіншісінің мағынасына қайшы келіп тұр.Осы қасиеті жағынан қосарлама қос сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшелеріне ұқсас,жақын болып келеді,олардың сыңарлары тұлғалас болып отырады.Бұл тәрізді қос сөздерді кейде арасына жалғаулық шылауларды келтіріп,бірыңғай мүше етіп қолдануға болады.Мысалы: кәрі-жас түгел жиналды – кәрі мен жас түгел жиналды, айқай-шу тыйылды – айқай да,шу да тыйылды т.б.

Қосарлама қос сөздердің құрамы мынадый болады.

1.Мағынасы бір-біріне жақын(синоним)я қарама-қайшы(антоним)сөздер қосарланадыМыс:аға-іні.

2.Бір сыңары мағыналы,екінші сыңары мағынасыз сөздер қолданылады.Мсыалы: бала-шаға

3.Екі сыңары да мағынасыз сөздер қолданылады.Мыс:ығы-жығы,оқта-текте,некен-саяқ

4.Кейінгі кезде ғана қалыптаса бастаған бір топ қосарланған сөздер бар.Олардың сыңарлары кейде бір тұлғада бола береді.Мысалы: үгіт-насихат бөлімі,оқу-ағарту саласы,саяси-экономикалық жағдай,қоғамдық-саяси әдебиет,саяси-көпшілік әдебиет, т.б.

Қос сөздердің қайталама түрі де,қосарлама түрі де әрқашан дефис арқылы жазылады