§57. V. 1.Биоценоз қандай құрымдардан тұрады?

V. 1.Биоценоз қандай құрымдардан тұрады?

Ч.Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің Маңызды өрі жоғары формасы ретінде бағалаған. Бүл көрініс өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байкдлады. Мысалға, Көдімгі шыршалардың өздігінен сиреуін немесе кұмырскалардың Қырылып, өз популяциясын реттеуін келтіруге болады.

Түрарадық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айкын байкалса, кейде анык көрінбейді. Сондык-тан орыс биологі Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша екі түрге жататын популяциялар еш уакытта бір жерде тіршілік ете алмайды. Оньщ біреуі белсенді түр ретінде басымдылык көрсетіп, екшпгісін ығыстырады немесе жойьт жібереді. Бұл, әрине, коректік ресурсқа төуелді болған жағдайда іске асады.

Кейбір жагдайда қоректік факторларға ғана емес, баска да (мінез-кұлык, мекен ететін ортасы ушін күрес, т.б.) ресурстарга байланысты бөсекелестік тууы мүмкін.

Жыртқыштық. Жырткьіштык — түрлер арасындағы байла-ныстың кең таралған, ең жоғары формасы. Ол кейде корек, мекен ететін орта, т.б. ресурстар үшін даралардың бірін-бірі өлтіруі, кууы, жеуі аркылы керініс береді.

Жыртқыштык тіршілік ету организмдер үшін оңайға түспейді. Ол үпгін — жырткыш алдымен жемтігін іздеп табуы кажет. Ал жемтік ез кезегінде жауынан корғану бейімше немесе жоғары бейімделупшгік касиетке ие болады. Бүл күбылыстар ғасырлар бойы дамып, организмде морфологиялык, физиологияльщ, биохи-миялык, т.б. өзгерістер пайда болуы мүмкін. Олар өсімдіктерде тікен, кабық, жағымсыз иіс түрінде білінсе, ал жануарларда улы т бездер, сауыттар, корғаныс түстер, мінез-[ кылығы мен түрін өзгерту, денесінің кейбір ( мүшесін бөліп тастау, кашып кету, жасырыну, j т.б. құбылыстар аркылы жүзеге асады. Тіпті I күстар, түз тағылары сес корсету, карсы ! шабу, қатты дыбыс шығаруға дейін бейім-I делген. Эволюция барысында кейбір жырт-I кыштар жемтігін тандап жеуге, екіншілері ! талғамсыз коректілерге айналған. Мысалы, I каскыр талғамсыз коректі болса, кейбір күстар » тек балыкпен коректенуге бейімделген. Тіпті ' кейбір ірі жырткыпітар корегін таңдаумен

1 — шаншардың өрмекшіні кармауы; 2 — бұғыларға

шапқан қаскырлар

172

Адам әр кезендерде жырткыш аң мен күстарды зиян келтіреді деп кьгрып-жойып отырған. XIX ғасырдың басында жырткыш-тарды (каскыр, жырткыш қүстар, т.б.)жойьт,күтпегенэкологиялық апаттарға үшыраған. Мысалы, каскырларды кьірғанда — түз тағы-ларының арасында жүкпалы аурулардың тез таралып, аңдардың жаппай кырылуы; жырткыш қүстарды шектен тыс өлтіргенде — ауру тараткыш кемргіштердің каптал кетуі; Қытай жерінде кос канатты күстарды көп жойып жібергенде — егін түсімінің темендеуі, т.б. бай-қалды. Шьш мөнінде жыртқыш жануарлар ете пайдалы екені белгілі. Олар дала санитары ретінде биоценоздағы түрлер арасындағы тепе-теңдікті сақтап, оның даму ырғағын реттеп отырады. Яғни жырткьіштьщ — табиғи сү/рыпталудағы негізгі жетекші фактор. Сонын нәтижесіндр популяциялардың сапалык кұрамы реттеліп отырады. Ал жемтік өз кезегінде жырткышқа тікелей эсер ете отырып,' оның дамуына ыкпал жасайды. Осылайша карама-қарсы-лыктың әсері эволюцияның қозғаушы күшіне айналып, жырткыш пен жемтіктің ара салмағын теңсіздік жағдайында реттеп отыра-тыны анық.

Паразитизм. Паразитизм — бір түр әкілішң екінші бір түр өкілін тіршілік ортасы немесе корегі ретінде пайдалану аркьілы тіршілік етуі.

Паразиттік күбылыс организмдер арасында корек үшін тікелей жанасу аркылы бірте-бірте пайда болтан. Бүл процесс, әсіресе, вирус, бактерия, саңыраукүлак, карапайымдылар, күрттар арасында жиі кездеседі. Сол сиякты осімдік пен өсімдік, жануар мен жануар жене өсімдік пен жануар арасындағы паразиттік күбылыс та жаксы дамыған. Паразиттер коректі тандауына, бейімделуіне карай: монопаразиттер, олигополипаразиттер болып жіктеледі. Кейбіреу-лері сырткы (эктопаразиттер) және ішкі (эндопаразиттер) паразиттер болып бейімделген. Олардьщ ішінде пайдалы да немесе өте кауіпті ауру тарататын түрлері де баршылык. Бірак олардың кай түрінің болсын, табиғатта орны толмас рөлі бар. Мысалы, біздің жерімізде кездесетін зиянкес жануарлардың паразиттері олардың табиғаттағы санын реттел, ауыл щаруашылығына мол пайда әкеледі. Бір ғана күмтыпгқаннан паразиттердің 19 түрі табылған. Адамның ішек-карын, өкпе, бауырларында кездесетін аскарида, эхинококк, т.б. паразиттер қатарына жатады.

Паразиттердің көптеген түрлері (жиі кездесетін маса, сона, күмыты, бүрге, кенелер) жүкпалы аурулар (сүзек, тырыскак, безгек, энцефалит, оба, т.б.) таратады.

Көптеген жануарлар (түлкі, коян, жырткыш күстар, карсак, т.б.) паразиттерді таратушылар ретінде рөл аткарады. Мысалы, Алматы, Шығыс Қазакстан облыстарының таулы алкаптарында жапон энцефалитінің кауіпті паразиті кең таралуда.

Мутуализм. Эр түрге жататьш организмдердің бір-бірінен бөлек тіріігілік ете алмай, өзара долайлы жағдай туғыза отырып, селбесіп тіршілік етуі мутуализм деп аталады. Мысал ретінде, термиттер мен олардың ішегінде тіршілік ететін, сүрек целлюлозасының корытылуына ыклал ететін микроорганизмдерді келтіруге болады. Зоохория. Жануарлардың орын ауыстыруы аркылы өсімдік түқымдарын кеңістікке тарату құбылысы зоохория деп аталады. Зоохория — өсімдіктер өлемі мен жануарлар дүниесінін бір тобыньщ ұзак жылдар бойы бірлестікте тіршілік етуінін жемісі. Соның нәтижесінде өсімдік түкымында жабысқыш ілгектер, қылшьщтар пайда болып, олар кұстардың, сүткоректілердің, баска да жануарлардың денесіне жабысу аркылы алыс аймактарға таралып отырған. Өсімдік түқымдарының осындай жолмен таралуын эктозоохория дейді. Ал кейбір өсімдіктердщ тұкымдары жануар­лардьщ нәжістері арқылы таралады. Оларды эндозоохориялық таралу жолы деп атайды.

Өсімдіктерден болінетін заттар жануарларға еліктіргіш (аттрак-танты) немесе үркіткіш (репелленты) түрінде эсер етеді. Бүл касиеттер, өсіресе біртекті коректілер және паразиттер үшін өте

мацызды.

Жануарлар да ездерінен жағымды, кейде жағымсыз өр түрлі активті заттар бөліп, өзінің жауына карсы немесе еліктіргіш белгі беру сипатына ие бола алады.

Организмдерге кері ықпалын тигізу аркылы карым-қатынас жасаудың тағы бір түрін аменсализм деп атайды. 174

Кейбір организмдер екіншілері үшін піектен тыс агрессивті болып келеді. Мысалы, кейбір күмырсқалар коршілес құмырска илеулерінен жүмыртқа мен дернөсілдерді тартьш өкеліл, иелік жасайды. Бұл кұбылыс — организмдерде болатын инстинктің жоғары деңгейдегі корінісі.

f Биотикалық карым-катынастар. Бөсекелестік. ЭКырткыштық. Парази­тизм. Зиянкес жөндіктер. Пайдалы жәндіктер. Ауру таратушылар. Сим­биоз. Комменсализм. Мутуализм. Зоохория. Аллелопатия. Аменсализм.

? 1. Биотикалык карым-қатынастар дегеніміз не? 2. Организмдердің арасындағы карым-катынастар не себептен болады? 3. Организмдер денесінен жағымсыз немесе жағымды заттарды не үшін бөледі? 4. Организмдерлін агрессивті өрекеті неге байланысты?

j^ Әздерің тұратын жерлердегі биотикалык байланыстарды байңап, экологиялык түрғыда сипаттап жазыңдар. Қарым-қатынас түрлерін атап, мысал* келтіріндер.

§58. Экожүйелер құрылымы жөне қызметі

Биоценоз жене экожүйе күрылымдарьшьщ бірыңрай қүрам-боліктерден тұратыны белгілі. Енді олардың кейбір үк.састыктары мен айырмашылыктарьша тоқталамыз.

Биосфера шегінде калыптаскан екі жүйе де күрылымы мен аткаратьш кызметі түргысынан алғанда бірдей сиякты. Мысал ретінде, күрлык экожүйесін алайык. Қүрлық экожүйесіндегі авто-трофтар кәдімгі тамыры, сабағы, гүлі бар өсімдіктер болыл келсе, ал су экожүйесіндегі олардың орнын микрофлора өкілдері басады. Ал жануарлар дүниесін қүрлыкта омырткасыздар, ірі сүтқорек-тілер және т.б. күраса, су экожүйесі бальщтар мен үсақ фитопланктоннан, зоопланктоннан түрады. Екі жүйеде де бактериялар кездеседі.

Құрлык экожүйесі мен су экожүйесішң күрылымын, аткара-тын кызметін жан-жақты зерттеген орыс ботанигі В.Н.Сукачев олардың салыстырмалы түрдегі моделін сызбанұска түрінде көрсеткен болатын (71-сурет).