§48. Табиғаттағы адамның іс-әрекеттері

Қазіргі заманда жер шарындағы халық санының артуы заңды құбылыс. Ғылыми-техникалык, прогрестін дамуы адамзат қауымының тез көбеюіне қолайлы жағдайлар туғызуда.

Әлемдік экологиялык проблемалар

Уытты заттармен ластану	Радиоактивті заттармен ластану
Жылу эффектісі	Озон кабатының жүқаруы
Қышқыл жауындар	Фотохимиялык у түтін
Топырактың тозуы	Қокыс, калдыктар
Орманның кесІлуі	Шөлге айналу
Мұхиттардың ластануы	Биосфера қүрылымының
Климаттың өзгеруі	өзгеруі
Адам экологиясы
Биокөптүрліліктіц азаюы

Қоршаған ортага қауіпті заттарға: уытты заттар, ауыр металдар, нитраттар, нитриттер, пестицидтер, т.б. жатады. Бұл заттар Шыгыс Қазакстан аймағында (Өскемен, Риддер, Зырян) шекті рауалы мөлшерден асып кетуде.

Кең таралған химиялык заттардың ішінде канцерогендердің өте қауіптісі — бензапирен. Бұл заттармен ластану, әсіресе Алматы, Атырау, Теміртау, Жезказған, Тараз,Шымкент, Қаратау қалаларында байқалып отыр. Бұл заттар адам организміне ауаның кұрамы, су ж\е азық-түлік арқылы түседі.

Мұндай улы заттар көбіне тыныс мүшелерінің — өкпе мен колқаның кызметін бұзады. Егер біз өкпе арқылы тәулігіне 2000 л ауа өткізсек, онда ауаның құрамындағы зиянды газдарды қоса кабылдайтынымыз белгілі. Сондыктан болар Арал, Атырау, Орталык Қазақстан, ОңтүстІк Қазакстан, Шығыс Казакстан аймактарында түрғындардың өкпе-тыныс жолдарыньщ кабынуы, өкпе ісіктері, ентікпе ауруларына шалдықкандары басым.

. Әсіресе минералды тынайтқыштар мен зиянкестерге қарсы қолданылатын пестицидтер жеміс-жидек арқылы адам организміне нитрат түрінде түседі. Мерзімінен ерте піскен көкеністерде (карбыз, кауын, картоп, пияз, сөбіз, орамжапырак, т.б.) нитраттар көп болады. Мысалы, мамыр айларында піскен көкөністерде кейде зиянды заттардың шекті рауалы мөлшері 2—3 есеге артып кетеді. Сондыктан ерте піскен көкәністерді пайдаланганда сақ болған жөн. Нитраттардың мөлшері базарларда санэпидемиялык зертханаларда тексеріледі. Экологияльщ таза енімдерге мемлекеттік сапа сертификаты беріледі. Соңғы жылдары азык-түлік күрамында химиялық бояғыш заттардың мөлшері көбейіп, адамдардьң уланып қалуы жиі байқалуда.

Адамдардың ауыр металдардан зардап шегуі дүниежүзілік проблема деңгейінде қальш отыр, Сынап, кадмий, корғасын, мырыш, т.б. металдар азык-түлікпен адам организміне түсіп, түрлі аурулар туғызады. Мысалы, организмде кадмий мөлшері кебейген жағдайда Жапонияда кең таралған итай-итай ауруы пайда болтан. Оның негізгі белгілері — бүйрек қызметітң бүзылып, сүйектің майысуы. Бұл аурумен бір жылдары Жапонияда 3000 адам ауырғаны тіркелген.

Жапонияның Минамата өзені бойындағы тұрғындардың 1956 жылы сынаппен уланғаны белгілі. Соның салдарынан пайда болған ауру түрі жергілікті жердің атымен минамата деп аталған. Аурудьщ белгілері — есту, көру жөне сөйлеу мүшелері қызметінід бұзылып, адамдардың халінің нашарлап, тіпті өлімге душар болуы. Оның пайда болу себебі — өндіріс шығарындысы арқылы сынаптың өзенге көп мөлшерде түсуінен екендігі анықталған.

Этилендірілген бензинді пайдалану кезінде адам организміне түсетін қорғасын да өте кауіпті.Қазақстан жағдайында ластағыш заттармен қатар радиация-лык ластану жиі байқалады.
Радиациялык ластану, әсіресе уран шикізатын өндіретін орындарда болады. Мысалы, ОңтүстікҚазакстан облысындағы Қызылқұм ж\е Созақ аудандарында су құрамында торий шекті рауалы мөлшерден 2—400 есе, радий 3( есе артық екендігі тіркелген. Батыс Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазакстан, Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан облыстарынд: уран кенін өндіргенде белінетін радиоактивті қалдықтардың жинакталуынан радионуклидтердің мөлшері көбейген.Экологиялык жағдайы нашар аумақтардағы халық денсаулығы туралы дер.

Аймақтар	Ауру түрлері
1. Арал өңірі (Қызылорда, Оңтүс-тік Қазаңстан облыстары)	Жұқпалы аурулар, жүрек, қан қысымы, жүйке аурулары, тері аурулары
2. Семей ядролық полигоны аймағы (Шығыс Қазакстан, Павлодар, Қарағранды облыстары)	Қатерлі ісік, каназдык, сөулелік ауру, жүйке, сезім мүшелері, өкпе-тыныс жолдары аурулары
3. Солтүстік Қазақстан	Жұкпалы аурулар, жүйке аурула­ры, кан қысымы, өкпе-тыныс жолдары аурулары
4. Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан облыстары	Жұқпалы аурулар, жүйке, сүйек, бұлшык ет аурулары, түсік тастау, туа біткен кемістік
5. Атырау, Маңғыстау облыстары	Жұқпалы аурулар, өкпе-тыныс жолдары аурулары, тері жара-лары, кемтар балалардың туылуы

Арал теңізінің экологиялык жағдайы мен Каспий теңіэ деңгейшің көтерілуі осы аймактарда қатерлі ісік, жұкпалы аурулаі жүйке және тері ауруларын, т.б. ауруларды өршіте түсуде. А. полигондар болған жердегі халық қаназдық, сәулелік аурулардаі және қатерлі ісіктен зардап шегіп отыр.

ІІІ.Өндірістік жөне тұрмыстык калдықтардын бір-бірінен айырмашы-лығы неде? 2. Нағыз түрмыстык қалдықтарға нелер жатады? 3. Өндірістік калдыктарды жоюдын кандай жолдары бар? 4. Біздің республикамызда өндірістік калдыктарды өңдеу жолдары бар ма? 5. Калдыктардың пайдасы бар ма?

9-сынып 15.03. 2008ж

Сабақтың тақырыбы: . Организмдердің тіршілік ортасы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің тіршілік ортасымен.

тан.ы стыру.

2. Оқушылардың организмдердің тіршілік ортасын біле отырып, олалдың сол ортаға сай морфологиялық ерекшеліктерін білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Шығармащшылық.

Сабақтың әдісі: көррненекі баяндау., рефератты қорғау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Кез келген организмнін еніп-өсіп, көбеюіне, ұрпактарьш жал-ғастыруына қолайлы табиғи-тарихи қалыптаскан ортаны тіршілік ортасы дейміз. Қазіргі кезде жер шарында су, құрлық-ауа, топырақ және организмдердін өзі.

Су тіршілік ортасы. Гидросфера ғаламшарымыздың ең үлкен көлемін алып жатыр. Су — жер шарының барлық көлемінің 71%-ынқамтиды. Судың негізгі қорын, яғни 98%-ын мұхиттар мен теңіздер құрайды. қалған 2%-ы мәңгі мүздықтар, езендер мен көлдердін үлесіне тиеді. Суда жануарлардын 150 мың, өсімдіктердің 10 мыңнан астам түрі тіршілік етеді.

Судың, өзіне тән ерекшеліктері: Оған судың тұтқырлығы, тұз концентрациясы, қысым, оттек мөлшері, су қабатының Теңіздер мен мұхиттардағы организмдердін дене формасының ерекшеліктері: қозғалыстары мен ағыстары, айналымдар, қорек қоры, судың тұщылығы жатады.

Судағы барлық организмдерге тән қасиет — жүзу. көптеген балдырлар, кейбір организмдер бекініп тіршілік етуге бейімделген. Жүзуге немесе баяу козғалуға байланысты гидробионттарда құрлык организмдерінде болмайтын ерекше морфологиялык ескіншелер, жүзу немесе ескек аяктары мен жүзбе-қанаттары, су жұқтырмайтын заттар, т.б.Мыс, тау өзендерінде тіршілік ететін балықтардың денесі жұмыр әрі ықшамды, ағыска карсы жүзуге бейімді болса, жазык жердегі көлдердегі балықтар, керісінше, ірі әрі жалпақ болып

1 — танкы дельфин; 2 — скат; 3 — теніз тасбакасы;

4 — ала жолақты итбальщ; 5 — арула келеді.

Ал мүхиттардың әр түрлі тереңдіктеріндегі организмдердің морфологиялық құрылысы, дене пішіні мен қозғалуы мүлдем баскаша болады.Жануарлардың суға бейімделуі де әр түрлі. Олардың анато-мияльщ, морфологиялык, физиологиялык, мінез-күлыктык, т.б. бейімділіктерін байкауға болады- Мысалы, судың терең кабатында тіршілік ететін организмдердің денесіндегі жүзбеканаттары жаксы жетілген өрі жүзуге икемді болса, бентос топтарында, керісінше, жүзуге икемсіз жөне су түбіндегі заттарға жабысып калуға бейімді мүшелері жаксы жетілген.

Су организмдерінің ітттінде медузалар, қосжактаулы былқыл-дакденелілер өз денесінен аткылаған су кысымы күшімен тез жүзуге бейімделген. Бүл күбылыс, өсіресе басаякты былкыл-дақденелілерде жаксы байкалады. Ал осы әдіспен козғалатын кальмардың жылдамдығы сағатына 40—50 інакъірымға жуьщ. Ірі киттердің жаксы жетілген әрі куатты жүзбеканаттары мен ескек аяқтары болады.

Тұщы су гидробионттарының кейбіреулері су бетінде кәдімгі құрлыктағыдай сырғанап та жүреді.. Олар — көдімгі су кандалалары мен су коңыздарының өкілдері.Құрлық-ауа тіршілік ортасы. Құрлык-ауа — организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табиғат орта. Мұнда атмосфераның газдық кұрамы, ылғалдылық, тығыздық, қысым, т.б. факторлар жиынтығы литосфера қабатымен байланысып жатады. Жануарлар мен өсімдіктер құрлык-ауа кеңіс-тігінде тірпшгік етуге бейімделіл, оны толықтыра түседі. Тіршілік ортасына тен көптеген ерекшіліктерді (жарықтың мол түсуі, температура ауытңуының күшті байкалуы, ауа райының маусым мен тәулік бойынша өзгеруі, т.б.) байқауға болады. Аталған факторлардың күрделілігіне байла-нысты организмдер дүниесі эволюциялык даму жолында анато-миялык- морфологиялык, фи­зиологиялык, экологиялык, т.б. тұрғыда бейімдеді.

Топырақ тіршілік ортасына бейімделген организмдер:

Топырақтың құнарлы қабатын түзудегі микроорганизмдердің, өсімдік пен жануарлардың рөлі ерекше Микроорганизмдер әр түрлі өсімдіктер мен жануарлардың калдықтарымен қоректене отырып, топырақты оттекпен және органикалық заттармен байытады. Олардың ітттінде топырақта көп кездесетіні — микрофлора өкілдері — саңырауқұлақтар, актиномицеттер мен бактериялар . Ал топырақ микрофау-насының өкілдері — амеба, талшықтылар мен кірпікшелі кара-пайымдылар жырткыш немесе паразит ретінде зат және энергия алмасуды жүзеге асырады.

Организмдердің өзі тіршілік ортасы. Мұндай организмдерді паразиттер деп атайды. Барлық паразиттерді эктопаразиттер және эндопаразиттер (екішыі бір организмнің ішкі мүшелерінде кездесетіндер) деп жіктейді.

Эктонаразиттерге — кәдімгі кан сорғыш масалар, соналар, кене, бүрге, сүліктер, т.б., ал эндопаразиттерге — аскаридалар, карапайымдылар, бактериялар, қүрттар, т.б. жатады.

Тірі организмдердің өзі тіршілік ортасы: 1 — шаншардын

көбелек жүлдызқүртына жүмыртқа салып жатқан кезі; 2 — көбелек

жұлдызкұртыныи денесінен шаншар дернәсілдерінің өсіп шығуы.

ІІІ. 1. Тіршілік ортасы туралы не білесіңдер? 2. Су мен топыракта тіршілік ететін организмдердің ерекшеліктері неде? 3. Организмдердің өзі қалай-ша тіршілік ортасы бола алады?.

ІV. Үйге 1.§48 оқу.

V.

1- Қоршаған ортаның сапасы кандай болуы керек?

3. Қазақстанға кандай әлемдік экология-лык проблемалар төн?

4. Ауру түрлерінің көбеюі неге байланысты болып отыр?

5. Қатерлі ауру түрлерін атап, себебін айтып беріндер.

Биология.9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Организмдерге әсер етуші факторлар

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдерге әсер етуші факторлар

таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: .

Сабақтың әдісі: көррненекі баяндау., рефератты қорғау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Экологиялык факторлар алуан турлі болғанымен, олар организмдерге бірдей әсер етпейді. Жарық — тірі организмдер үшін негізгі фактордың бірі. Күн сәулесінің жер бетіне келіп жететін барлық мөлшерінің 50%-ы ғана бізге көрінеді. Ал көрінбейтін бөлігі инфрақызыл және ультракүлгін сәулелерден тұрады. Жарық, әсіресе жасыл өсімдіктер үшін өте қажет. Өйткені фотосинтез процесі Күн сөулесі энергиясының әсерінен жүреді.Көптеген организмдердің тіршілігі үшін (көбею, орын ауыстыру, қореқ іздеу, т.б.) жарық міндетті түрде болуы керек.жарық сүйгіиітер (фототрофы) және жарық сүймейтіндер (фотобобы) деп те беледі.