Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Биология және оған тығыз байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру

Бүкіл жер шарын мекендейтін, екі жарым мыңнан артык тілде сөйлейтін 6,2 млрд адамньщ барлығы бір гана саналы адам (Homo sapiens) түріне жатады. Барлық адамдардың анатомияльщ жөне физиологияльщ ерекшеліктері бірдей, олардың тіршілік ерекеттері жалпы биологиялық завдыльщтарға бағынады. Соған карамастан, тіршілік еткен табири орта жагдайларына бейімделудің нөтижесінде оларда алуан түрлі морфологияльщ айырмашылыктар калыптаскдн. Атап айтқанда: дене бітімі, бет ішпіні, терісінің түсі, шаітіының түсі мен бұйралығы жөне т.б. Міне, осы аталған ерекшеліктерше байланысты адамдар негізгі 3 нөсілге бөлінеді: негроидтік (қара нөсіл), еуропеоидтік (ак нөсіл) жөне монголоидтік (коңырқай нөсіл)

94

Негроидтік пәсілге тән белгілер: терісінің түсі кара кошқыл, шаштары толкынды немесе бұйра, мұрындары жалпақ, танаулары кең, еріндері калың, сақал-мұрттары өте сирек. Бұл аталғандардын бөрі ыстык климат жагдайларына бейімділікті сипаттайтын белгілер. Мысалы, терінің қара коңыркдй түсті болуы ультракүлгін сәулелердің зиянды өсерінен қоргайды. Шаштың калын, бұйра болуы оньщ арасына ауа кіріп ыстық өтуден сақтайды. Негроидтік нөсілдің кеңінен таралған аймағы — Африка.

Монголоидтік нәсілдер, негізінен, Орталық Азияда, Индонезия мен Сібірде таралған. Әр нөсілдің өз ініінде кішігірім нөсілдер немесе насіл тармактары болады. Мүндай кішігірім нөсілдер де баскаларынан өздеріне төн накты бір белгілерімен ажыратылады.

95оқшаулануы мен олардын арасындағы морфологиялык айырма-шылықтардың азаюына себеп болуда.

Бірқатар елдерде кейбір ғалымдар нөсілдерді "жоғары" және "төмен" дәрежедегі деп бөліп карастырады.

Еуропалык және америкалык нөсілшілдер өздерін "жоғары" нөсілге жатқызып, калғандары "төмен" нәсілдін адамдары дегенді уағыздайды. Олар кейбір халықтардың әлеуметтІк дамуының төмен болуын олардың ақыл-ойының жеткіліксіздігі, яғни биологиялык "сапасыздығы" деп көрсеткісі келеді. Мұның себебі, нөсілдердщ шығу тегі бір емес: еуропеоидтік нәсіл неандертальдык, адамдардан, монголоидтік нәсіл синантроптардан, ал негроидтік қара нөсіл тіпті ертеректегі австралогштектерден шыккан дейді. Сондықтан олардың дамуы да біркелкі болмаған, "қара нәсіл ең артта калган төменгі топты қүрайды" деп көп уақыт оларды күлшылықта ұстаған.

Шын мәнісінде, адам баласының қазіргі жағдайы, оның экономикалық және мәдениет саласынддғы жетістіктері кандай да бір жеке нәсілдің енбегі емес, ол көптеген ғасырларга созылған бүкіл адамзаттың іс-әрекетінің нәтижесі деп танылады.

Т Нөсілдер: негроидтік, еуропеоидтік, монголоидтік. Нөсілшілдік.

*> 1. Нөсілдердін шығу тегі туралы не білесіндер? 2. Адам нәсілдерінің морфологиялык ерекшеліктеріне сипаттама беріңдер. 3- Нәсілшілдік деген не? 4. Адам нөсілдерінің бірлігін калай дәлелдеуге болады?

э(с Адам нәсілдерін атап, олардын тіршілік ортасына байланысты калып-таскан ерекшеліктерін еске түсіріп, берілген кестені толтырындар.

III бөлім. ГЕНЕТИКА ЖӘНЕ СЕЛЕКЦИЯ НЕГІЗДЕРІ

VI тарау. ГЕНЕТИКА НЕПЗДЕРІ. ТҮҚЫМ ҚУАЛАУШЫЛЫҚТЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ

§32. Генетикаға кіріспе. Мендельдің гибридологиялық әдісі

Генетика ғылымы. Адамды өте ерте кезден-ак бидай дәнінен бидай өсімдігі өсетіні, ақ койдан ак козы туатыны, тауьщ жұ-мыртқасынан балапан шыгатыны таңғалдырыл келді. Өсімдіктер мен жануарлар өз ата-аналарынын көптеген белгілерін қайта-лайды. Бір үйдегі балалар да өз өке-шешелеріне, аға-інілеріне, апа-қарындастарына үксайды. Үқсастыктарымен катар кейбір өзгешеліктері де байкалады. Мүның себебі неде? Бүл сүрактардың шешімі генетикалык зерттеулер нөтижесшде табылды.

''Генетика ғылымы казіргі заманғы биологияның негізі. Ол тірі организмдерге тән бір-біріне байланысты екі касиетті — тұкым куалаушылық пен өзгергіштікті зерттейді.

„ Өзгергіштік, керісінше, организмдердін жаңа белгілер мен касиеттерге ие болуы. Кез келген организмдегі жаңа белгілер езгергіштікке байланысты қалыптасады, ал түкым куалаушылык сол белгілердің үрпактан-үрпакка берілуін камтамасыз етеді. Әсімдіктер мен жануарлардын сан алуан түрлері және олардың өр қилы тіршілік орталарына бейімделуі осы тұқым куалау­шылык пен өзгергіштіктің нәтижесі. Тіпті жер бетінде бір жүмырткалык егіздерден басқа бір-біріне айны катесіз ұқсас екі адамды кездестіру мүмкін емес. Адамдардағы көздің, терінін, шаштың түсі, кұлактың, мұрынның пішіні, окуга зеректік, спорт пен музыкаға қабілеттілік, т.б. көптеген белгілер де тұкым куалаушылык пен өзгергіштікке байланысты калыптаскан. Ерте-дегі адамдар үй хайуанаттары мен мәдени есімдіктердің өнімділігін жаксарту ушін тірі организмдерге тон осы касиеттерді пайда-ланған. Бірак оларға түкым куалау заңдылыктары мен езгер-гіштіктід себептері көпке дейін белгісіз, түсініксіз болды.

Мендельдің гибридологияльщ әдісі. Чех ғалымы Грегор Мендель белгілердің түкым куалау занлылыктарьгл ашып, генетика ғылы-мының негізін калады. Ол 1822 жылы Чехияның Гинчица дегеп елді мекенінде кедей шаруанын отбасында дүниеге келді. 184d жылы Брюнне (казіргі Брно) каласындагы Августин монастрына тындаушы болып орналасты. Оны бітірген соң Вена университетше түсіп, екі жылдай жаратылыстану мен математиканы окып үирендь Мендель 1856 жылы монастырьға кайтып келіп, өмірінін соңына дейін монах кызметін атқарды. Венада окьш жүрген кезден-ак

97

9-сынып .

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушылар генетика ғылымы туралы түсініктр беру.

Мендельдің гибридологиялық әдісімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен

байланыстыру арқылы білім-біліктігін дамыту.

3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,

адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: Ұжымдық

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика. Тарих

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, Мендельдің портреті,

электронды оқулық.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру жоспары,

1. 
   Генетика ғылымы нені зерттейді?
   
2. 
   Григор Мендельдің қысқаша өмірбаяны.
   
3. 
   Зерттеу жұмысына Г. Мендельдің гибридологиялық әдісі.
   

Грегор Мендельдің өсіаддіктер буданы белгілерінің тұкым қуалау заңын екінші рет растығын дәлелдеп, кайта ашуы әсер еткен. Кейін генетика өзінше ғылым болып бөлінді. Тұқым қуалайтын өзгергіштік, мутация, тұқым қуалаудың хромосома теориясы анықталды.

1920 жылдары рентген сәулелері мутацияның пайда болуына әсер ететіндігі белгілі болды. 1940 жылы тұқым қуалау ақпаратының материалдық тасушысы (негізі) ДНК.

ІІІ. Тест

1. Баламалы белгілер:

а - әр түрлі,ә - қарама-карсы, б - тәуелсіз; в - бірдей.

2. Диплоидты:

а - сперматозоидтар, ө - зиготалар, б - жұмыртқажасушалар, в - аталық жасушалар.

3. Таза тармақ – бұл: а - гомозиготалар,ө - ғетерозиготалар,

б - ұрықсыз,в — оңшауланған.

4. Басымдылык, заңының мәні:

а - бір ағза екіншісіне басымдык жасайды, а - будандарында тек бір ғана белгі пайда болады, б - будандарында қажетті белгі пайда болады, в - будандарында басым белгі пайда болады.

5. Фенотип - бұл:

а - аяға (фонға) байланысты,

ә - гендердің жиыытығы,

б - сырткы белгілер жиынтығы,

в - сыртқы және ішкі белгілерге байланысты.
ІV. Үйге 1.§32 0қу.
2. Реферат жазу 1-оқушы

«Григор Мендельдің өмір баяны және еңбектері»

9-сынып 15.01. ж

Сабақтың тақырыбы. Мендельдің біріншіжәне екінші заңдары.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға моногибритті будандастырутуралы түсініктер

беру, Мендельдің біріншіжәне екінші заңдарымен танысу.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын оқи

отырып, генетика есептерін шығару және ойлау қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі:

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у, есептер шығару.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

VІ Бағалау. .

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру жоспары,

4. 
   Генетика ғылымы нені зерттейді?
   
5. 
   Григор Мендельдің қысқаша өмірбаяны.
   
6. 
   Зерттеу жұмысына Г. Мендельдің гибридологиялық әдісі.
   

. Моногибридті деп бір ғана белгілерімен ажыра-

гатын формаларды будандастыруды айтады. Ғ₁ алынған буданды талдау барысында Г.Мендель буданға ата-анасыньщ тек бір ғана белгісі берілетін-е

көз жеткізді. Мысалы, тегіс қабықты тұкымды бұршакты,бұдыр тұкымды

бұршақпен будандастырғанда, бірінші ұрпакта алынған тқымдар түгелімен тегіс кабыкты болған. Ғ_} буданда белгіні доминантты (басым) деп, көрінбей қалған белгіні рецессивті (басылынкы) дейді. Бұл заңдылықты, басымдылық заңы немесе біріншг црпацтыц біркелкілігі деп атайды. Бүл — Г.

Менделъдің біріниіі зацы. Басым болған «А», рецессивті «а» , будан «Ғ», ата-анасы «Р», будандастыру «х» , ♀ ,♂ белгілеулер бар.

Аллелбді ген- қарама –қарсы ген.

ІІ. Заңы. Белгілердің ажырау заңы. 8023 тұқымның 6022 сары, 2001 жасыл тұқым 3:1 қатынасында. Дигибридті ... три., полигибрид.

ІV.Тест

1. Бұршақ түйірінің түсі мыналарды аныктайды:

б - ата-енелері пигменттерінің араласуын,в - кездейсок.тықты.

аллелді гендер, Гомозиготалы, Гетерозиготалы,Басымдық белгі(доминантты), Басылыңқы белгі(рецессивті), Дидиплоидттық(гетерозиготалы)

2. Екінші ұрпақтың будандары қандай тозаңдану жолымен алынған?

а — айкас, ө - өздігінен, б - қолдан, в - желмен.

3. Өсімдіктермен шағылыстырған кезде арақатынасы 3:1 екені байкдлады:

а - сары және жасыл тұқымды, ә - сары тұкымды,б - жасыл тұкымды,

в - орта жағдайларына байланысты.

3. Гомозиготалы: а - Аа, аа, ө - АА, Аа, б - АА, аа, й - аа, Аа.

6. Шағылысу кезінде біркелкілік пайда болады: а — гомозиготалар,

ә - гетерозиготалармен бірге гомозиготалар,б - гетерозиготалар,

в - басылыңқы гомозиготамен бірге басым гомозигота.

V. Үйге 1.§331-кесте

Мендельдің бүршақ іріктемелерін будандастыруға жүргізген тәжірибелерінің нәтижесі

Сабақтың тақырыбы: Аллельді гендер. Фенотип және генотип.

Сабақтың мақсаты: Моногибритті будандастыруға түсініктерді одан

әрі жалғастыра отырып, Мендельдің біріншіжәне екінші

заңдарымен танысу.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

оқи отырып, генетика есептерін шығару және

ойлау қабілетін .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: Зерттеу

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у, Зертханалық жұмыс.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

математика,шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Организмнід өз ата-аналарынан гаметалар аркылы қабылдаған гендердің толық жиынтығын генотип деп атайды. Генотипіне карай организм гомозиготалы немесе гетерозиготалы болуы тиіс. Гомо-зиготалы деп аллельді гендердің екеуі де доминантты — АА не екеуі де рецессивті — аа болатын организм. Олардан түзілетін гаметалар да бір типті болады. Гетерозиготалы организмнін аллельді гендері екі түрлі — Аа . Сондықтан түзілетін гаметалар да екі түрлі: біреуінде доминантты А гені, екіншісінде — рецессивті а гені болады.

ІІІ. Бекіту. 2-зертханалық жұмыс

1. Асбұршақтың 8 іріктемесінің ерекше белгілері кандай?

2. F₁ будандарынын көрінісіне карап, белгілердің қайсысы доминантты және қайсысы рецессивті екенін атап көрсетіндер.

3.Ғ₂ будандарының сандық арақатынасы нені көрсетеді?

4. Кестедегі будандастыру нәтижелеріне қарап, Мендель тұжырымдаған тұқым қуалаушылыктың заңдылықтарын айтып беріндер (Мендельдің 1- және 2-заңдары).

ІV. Үйге 1.§34

V. 1. Моногибридті будандастыру дегеніміз не? 2. Бірінші ұрпак будандарының біркелкілік ерсжесінің мәні неде? 3. Қандай белгілерді доминантты және рецессивті деп атайды? 4. Екінші ұрпақта байқалған белгілерді: ажырауын қалай түсінуге болады?

9-сынып 22.01. ж

Сабақтың тақырыбы: Гендердің тіркесіп тұқым қуалауы

Жыныс генетикасы.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Т.Морганның тіркесіп тұқым қуалау

заңымен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

генетика заңдылықтарын еске ала отырып,есептерін

шығара отырып, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: дәріс

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

математика,шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру. Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналаскан гендердің тұқым куалау ерекшелігін америкалык генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сүр шыбьшды жетілмеген канатты кара шыбынмен будандастырғанда — бірішні ұрпактағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сүр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер — басымдылық қасиеті бар доминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ₁- сұр денелі жетілген қанатты ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀ шыбынмен кері будандастырғанда — Ғ₂ тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.

Бұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтыі гендердін бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздык беліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырал кетеді. әр ] хромосомада орналаскан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметага түседі. Сол себепті, Ғ₁- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі. Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тщым қуалау деп аталады. Морган заңы деп те атайды. Толық тіркесу

♂ х ♀

қара денелі жетіл-ген қанатты — 50%

Сұр денелі жетіл меген қанатты — 50%

Бір хромосоманың бойында орналаскан және тіркесіп тұқым қуалайтын

гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды. ІІІ. Бекіту. Тест сұрақтары.

1. Хромосомада тендер біріне-бірі жақын болса, соғүрлым:

а - олардың арасында айкасу сирек болады;

ә - олардың арасында айкасу жиірек болады; б - айқасу болмайды.

2. Гетерогаметалы:а - гаметаның бір типін түзеді; ә - гаметаның екі типін түзеді; б - гаметаның үш типін түзеді.

3. Түкым куалаудың хромосомалык теориясын ең алғаш калыптастырған:

а - Г. Мендель; ә - Т. Морган; б - Г. де Фриз; в - Н. Вавилов.

4. Егер диплоидты жиынтык 8-ге тең болса, дрозофилада жыныс-тың тұкым қуалауына хромосомалардың неше жұбы жауап береді?

а - 4 жұп ә - 2 жұп, б -1 жұп

ІV. Үйге 1.§35. оқөушыға жеке тапсырма беру.

реферат «Т.Морган еңбегі және өмір».
9-сынып

Сабақтың тақырыбы:Жыныс генетикасы.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды жыныс генетикасын анықтау

әдістерімен таныстыру. Аутосом туралы түсінік беру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

генетика заңдылықтарын еске ала отырып,есептерін

шығара отырып, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: аралас.

Сабақтың әдісі: көрнекі баяндау.СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика,

шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Жыныстың хромосомалық анықталуы. Табиғатта кездесетін барлық дара жынысты организмдерде аталық жөне аналық даралардың арақатынасы, шамамен, 1:1-ге тен болады.

Мысалы, дрозофила шыбынының дене клеткаларында 4 жұп хромосома болады. Олардың үш жұбы аталық және аналықтарында ұқсас келеді, оларды аутасомалар деп, ал екі жыныста екітүрлі болатын соңғы жұбы жыныстық хромосомалар деп атайды. Осы жыныстық хромосомаларына байланысты организмнің жынысы анықталады. Аналық. шыбынның жыныстык, хромосомалары өзара ұксас келеді, оларды XX деп белгілейді. Аталық шыбында бұл хромосомалар екі түрлі, олардын біреуін X, екішпісін У деп белгілейді аталық. шыбында екі түрлі сперматозоид түзіледі, оның бірінде X, екіншісінде У хромосома болады. Егер жұмыртка клеткасы X хромосомасы бар сперматозоидпен ұрықтанса, аналык организм (XX), ал У хромосомасы бар спермато­зоидпен ұрықтанса, аталық организм (ХУ) дамып жетіледі.

Адамның дене клеткаларындагы 46 хромосома — 23 жұп құрайды. Мұны диплоидті жиынтық деп атай-ды. Ал гаметаларда диплоидті жиын-тыктың тең жартысы — 23 хромо­сома ғана болады. Мұны гаплоидті жиынтық деп атайды. Оның 22-сі аутосома, біреуі жыныстық хромо­сома болады.

44+ХХ (аналык жыныс) 44+ХУ (аталық жьшыс)

ІІІ. Мына сөздерге түсініктеме бер.Тіркесіп тұкым куалау.

Аутосомалар. Жыныстыкқ хромосомалар.

1. Егер хромосомалардың диплоидты жиынтыгын 2п деп белгілесе,

онда қалыпты аутосома: a - 2n-2; ә — 2п; б - 2п+2 болады.

2. Аутосомалар - бұлар мынадаи хромосомалар:

а - еркектер мен әйелдерде біркелкі болады;

ә - еркектер мен әйелдерде ерекшеленеді;

б - әйелдерде біркелкі, еркектерде әр түрлі болады.

3. Адам қоғамындағы X және У хромосомалардың арақатынасы

қандай?

а - 50% X жөне 50% У; ә- 75%Хжәне25%У; б- 25%Хжәне 75% У.

♀ Г 44+ХХ ♂ Г44+ХУ ♀ 6+ХХ ♂6+ХУ

қандай гамета түзіледі?
V. І. Рефератты тыңдау.

2.Карточкамен жұмыс.

3. Есептер шығару.

ІІ. Сұраққа жауап беру.

1. Тіркесіп тұкым куалау дегеніміз не?

2. Не себепті тіркесу бұзылады?

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Модификациялық өзгергіштік.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды модификациялық өзгергіштіктің биологиялық ерекшеліктерімен және оның түрлерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

меңгеру, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика, Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба, кесте.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІІ. Зертханалық жұмыс №3. «Модификациялық өзгергіштік,вариациялық қатар сызбасын түзу»

ІV. Үйге 1.§36

V. 1.Аутосомдар деген не ?

2. Аталық жыныс хромосомдары қалай білгіленеді ?

3. Аналық жыныс хромосомдары қалай білгіленеді ?

4. Тіркесіп тұкым куалау дегеніміз не, Не себепті тіркесу бұзылады?

9-сынып

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды мутациялық өзгергіштіктің биологиялық ерекшеліктерімен және оның түрлерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

меңгеру, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: . аралас

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,топтастыру

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

Мутациялық өзгергіштік дегеніміз- кездейсок пайда болған тұқым қуалайтын өзгерістер. Хромосомдар саны мен құрылысының және гендегі өзгерістерне байланысты.

. Хромосомдар саны өзгеруіне байланысты полиплиодия ж\е гетероплоидия. Мәдени өсімдіктердің полиплоидті формаларында клетка көлемі ұлғаяды,ядролары ірі болады,цитоплазмадағы нәруыздың, көмірсулардың,май мөлшері артады.

Гендік мутация кезінде геннің құрылысы,нуклеотидтердің орналасу реті бұзылады. Басқа нәруыз синтезделеді.

Мутагендік факторлар – қоршаған ортаның жағдайына байланысты болатын мутациялық өзгеріс. Оның түрлері: физикалық,химиялық,биологиялық. Н.И. Вавилов «Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі гомологтік қатар заңы» деп аталады.
ІІІ. 152. Дұрыс жауабын таңдаңдар.

1. Өзгергіштік - бұл:

a - ағза қоректенуінің өзгеруі,

ө - ұрпақтардың ататектерден айырмашылығы,

б - генотиптің фенотиптен айырмашылығы.

2. Модификациялы өзгергіштік: а - тұкым куалауга беріледі,

ә - орта жағдайларына байланысты тұқым қуалау бойы

ө ~ жакын туысты түрлер әркашан мутациялаиды, б - жакьш туысты түрлердің генотиптері біркелкі болады, в - жақын туысты түрлердің фенотиптері біркелкі болады.

2. Бидайдың мына үдерісіне ұқсас қай өсімдіктердің мутация­ны күтуге болады? а - сұлы, ө - күнбағыс, б - асбұршак, в - қызан.

б - генотипке байланысты,

в - түкым куалау бойынша берілмейді.

3. Генотиптін фенотиптік көрінісі мыналарга байланысты: а - әрқашан нактылы генге, ә - нақтылы геннің ортамен өзара әрекетіне,

б - нактылы геннің ортамен және өзге гендерімен өзара әрекетіне,

в - ортаға байланысты еместігіне.

4. Модификациялык өзгергіштік: а — кездейсоқ сипаты бар,

ә - бейімделгіштік сипаты бар,б - дәл осы популяциядагы тек бір дараға ғана тән, в - тұқым қуалау сипаты бар.

5. Өзгергіштігі тұқым қуалау болып табылады: а - модификациялык,

ө - мутациялык және үйлесімділік, б -модификациялык ж\е мутациялык,

в - үйлесімділік және модификациялык

6. Үйлесімді өзгергіштік мыналарга байланысты: а - мутацияға,

ә - орта жағдайына,

б - тендер өзара әрекетіне,

в - жыныстык көбеюге.

7. Мутация елшем бірлігі: а - ген,

ә - хромосома, б - мутон.

8. Мутация жиілігі мыналарға байланысты: а - нактылы тенге,

ө - дарактың биологиялык түріне, б - хромосомадағы тендер санына, в - дүрыс жауабы жок.

а - жакын туысты түрлердің үксас түкым куалау өзгерг тігі болады,

9-сынып

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды адам генетикасын зерттеу әдістерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын

меңгеру, ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: . аралас

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,топтастыру

Сабақтың пән аралық байланысы:жануартану, математика,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,эврикалық сұбхат.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

Генеалогиялык әдіс аркылы гемофилия, қант диабеті,туа біткен кереңдік, шезофрения,катаракта ауруының бірнеше ұрпақ бойы тұқым тұқым қуалайтын ауруларды ғана емес, адамның басқа да қасиеттеріді анықтайды.

хромосомалар саны мен оның құрылысының өзгеруіне байланысты қалыптасатыны айтылды. Адам-ның барлық хромосомалык аурулары осы цитогенетикалык әдіс аркылы зерттеліп ашылған. Зерттеу үшін көп жағдайда адамнын қан лейкоциттерін бөліл алып, арнайы қоректік ортада өсіріп, олардан микроскоппен препаратты зерттеу барысында хромосомалар жиынтығының толык екендігі, артық немесе кем болуы анықталады. Мысалы, дені сау адамнын калыпты жағдайдағы кариотипі (хромосомалардын толык диплоидті жиынтығы) 46 ХУ (ер адамда) және 46 XX (әйелде) деп белгіленсе, хромосомалык аурулар кезінде кариотип 47 ХХУ, 45 ХО, 47 (21+), т.б. болып өзгереді

. Бұл әдісті пайдалану арқылы Вгіздер — бір жүмырткалык және екі жүмыртқалык деп екі топка бөлінеді. БЖЕ-ұрыктанған бір жұмыртка клеткасынан түзілген зиготаның екіге бөлініп дамиды. Олардың генотиптері ұксас (100%), екеуі де ұл немесе екеуі де қыз болады.кейбір айырмашылықтар тек сырткы ортаға байланысты қалыптасады.ЕЖЕ жеке-жеке ұрыктанған екі жүмыртқадан дамып жетіледі. Генотиптерінің ұқсастығы 50% шамасында. Бұл егіздерде байкалатын айырмашылық белгілер генотиптің әр түрлілігімен қатар сыртқы ортаға да байланысты түзілуі мүмкін..Қандай да бір белгі бойынша егіздердін ұқсастығын конко-данттылық, ал белгі олардың тек біреуінде болып екіншісінде болмаса — дискорданттылыц деп атайды. БЖЕ көзге көрінетін көптеген белгілері бойынша конкорданттылык жоғары болады. Қан топтары, Қас-қабақтын пішіні,Көздің түсі, Шаштың түсі,

ІІІ. Бекіту. Көз түсі бойынша шежірелік сызба нұсқаны талдау. 118 бет.

5. 
   1. Мутациялар деген не ?
   
6. 
   2. Мутацичлардың себебі неде
   

1. Мутация елшем бірлігі: а - ген,ә - хромосома, б - мутон.

2. Мутация жиілігі мыналарға байланысты:

а - нактылы тенге,ә - дарактың биологиялык түріне,

б - хромосомадағы тендер санына, в - дұрыс жауабы жок.

а - жакын туысты түрлердің ұқсас тұқым куалау өзгергіштігі болады,

9-сынып

Сабақтың тақырыбы:Адамның тұқым қуалайтын аурулары.Генотип.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды адамда тұқым қуалайтын аурулар неден пайда болатынын және олардың қандайц түрлері бар екендігін түсіндіру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: проблемелық

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,шығармашылық жұмыстар.

Сабақтың пән аралық байланысы:тәнтану, медицина,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,эврикалық сұбхат.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІ. Хромосомның ауытқуына байланысты аурулар.

1. Даун

3. Шерешевский-Тернер

Гендік аурулар

4. Фенилкетонурия.

5. Алақан мен табан терісінің жұқаруы

6. Құрғақ терінің бетінде дақтардың пайда болуы. Оқушылар өздері әзірлеген материалдарын қорғап айтады.

ІІІ. Тұқым қуалайтын ауруларға ассосация құру.

ІV. Үйге 1.§39 оқу.

V. 1. Адам генетикасын зеттеудің қандай әідістердің бар,бұл әдістің маңызы неде?

2. Генеалогиялық әдістің ерекшелігі қандай ?

3. Генеалогиялық әдістің ерекшелігі қандай ?

4. Егіздерді салыстыру әдістің ерекшелігі қандай ?

5. Биохимиялык әдістің ерекшелігі қандай ?

9-сынып

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды селекцияның қандай ғылым екенін оның генетика

ғылымынан айырмашылығын түсіндіру.

Вавиловтың өмірбаянымен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. .

Сабақтың түрі: семинар.

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,шығармашылық жұмыстар.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: кеппешөп,карта, Вавилов портері.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІ. 1. Селекция ғылымы.

2. Н.И.Вавиловтың өмірбаяны.

3. Мәдени өсімдіктердің шығу орталығы.

Селекция «сұрыптау» деген сөз. –үй жануарларының жаңа тұқымдарын және мәдени өсімдіктердің іріктемелерін,өндіріске қажтті микроорганизмдердің штамптарын шығыру туралы ғылым.
1887-1943 ботаник,генетик,саяхатшы

Вавилов 300 мың

М.орталық

Қазіргі кезде мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен систематикалық орнын салыстырмалы морфологияльщ жөне биохимиялык зерттеулердің негізінде, сол сиякты генетикалық ерекшеліктеріне, яғни хромосомаларынын кұрылымы мен гендердің кұрамына карай анықтайды. Үй жануарларын да мәдени есімдіктер сияқты шығу орталыктарынан таратура болады. Жануарлардың колга үйретілуі туралы зоологиялык және археологиялык зерттеулердін негізінде мәдени өсімдіктердін шығу орталыктарымен байланыстыра отырыл пікір айтуға болады. Мысалы, индонезиялык-үндакытайльш, орталықта алғашқыда ұсак жануарлар — ит, шошка тауық, каз, үйректер қолға үйретілген деген болжам бар.

Сол сиякты Алдыңгы Азияда кой, Кіттті Азияда ешкі үй жануарларына айналдырылған. Ірі караның арғы тегі — күдір (тур) ең алғаш Еуропаның біраз елдерінде қолга үйретілген. Жылкы Еуразия даласынан шыккан деген болжам бар. Орталык Америкада таутайлак (лама) жөне күркетауыктар колга үйретілген.

Үй жануарларының шығу тегі жайлы көптеген даулы пікірлер де бар. Мысалы, иттің шығу тегі туралы пікірталастар болған. Зерттей келе олардьщ каскырдан шыккандығы дөлелденді. Көдімгі койдың шыккан тегі жабайы аркарлар болып есептеледі. Олар біздің Қазакстанда кең тараған, сондай-ак ертеде оңтүстік Еуропа мен Алыңғы Азия тауларында тіршілік еткен. Кудір (тур) Еуразия мен Оңтүстік Африкада тараған, бірак бірте-бірте жойылған. Қазіргі колда өсірілетін жылкының арғы тегі Орта Азиядан табылған жабайы керқұлан (Пржевальский жылқысы) болып табылады.

ІV. Үйге 1.§40 оқу 37

V. 1. Даун ауруының пайда болу себебі қандай?

2. Клайнфельтер пайда болу себебі қандай?

3. Шерешевский-Тернер пайда болу себебі қандай?

4. Гендік аурулар пайда болу себебі қандай?

5.Фенилкетонурия пайда болу себебі қандай?

6.Алақан мен табан терісінің жұқаруы

. Құрғақ терінің бетінде дақтардың пайда болуы.

9-сынып

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды өсімдіктер селекцияның әдістерімен,мақсатымен

таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларды экологиялық тәрбие беру. .

Сабақтың түрі:проблемалық

Сабақтың әдісі: жоба құру, топтастыру .

Сабақтың пән аралық байланысы:, өсімдіктану,экология,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,карта, Вавилов портері.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІ, Мақсаты: Өсімдіктердің жаңа іріктемелерін алу. 1. Жаппай сұрыптау-айқас тозаңданатын өсімдіктерге қолданады. Бұл кезде қажетті белгілерді таңдап алады да, сол белгісі бар ұрпақты бірнеше қайтара егеді.

2. жеке сұрыптау –бір жағымды белгісі бар дараны бөліп алады, егіп осы белгіні сақтаған ұрпақты таңдайды.

Будандастыру. 1. Туыстық будан.-туыстық қатытынасы бар,генотиптері ұқсас дараларды шағылыстыру.жағымды белгіні алу.

2. Туыстық емес будандастыру- бір-бірімен туыстық қатынасы жоқ гинотиптері әр түрлі даралар. Мақсаты –тіршілік қабілеті жоғары,өнімділігі жоғары,қолайсыз жағдайға төзімді будан алу.

3. Аутбридинг- будандастырудың жағымды жолы. өзгергіштік қабілеті жоғары гетерозиготалы будан.

4. әріден будандастыру.- нәтижесінде гетерозис алынады. Бұл ұрпақ ата-аналарымен салыстырғанда тіршілік қабілеті жоғары,өнімділігі мол, сапасы жақсы.

ІІІ. «Қазақстандағы сұрыптаушылардың жетістіктері» реферат тыңдау.

ІV. Үйге 1.§41 оқу.кесте толтыру. 125 бет.

5. 
   Өсімдіктер орталығына тоқталу.
   

9-сынып Сабақтың тақырыбы: Жануарлар селекциясы.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды жануарлар селекцияның әдістерімен,мақсатымен

таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушылар еңбекке тәрбиелеу. .

Сабақтың түрі:проблемалық

Сабақтың әдісі: жоба құру, топтастыру .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ 1. жаппай сұрыптау-қажетті бірнеше белгілері бойынша дараларды бөліп алып, ұрпақтан-ұрпаққа тұқым қуалауын бақылау.Осы жалмен Қазақтың ақбас сиыры –етті ж\е қырдың қызыл сиыры.

Жеке сұрыптау тиімді бір белгісі бар дараларды бөліп алып,туыстық шағылыстыру қолданады.бүдан гомозигаталы күйге көшті. Мол өнім алғанмен сытқы ортаға төзімсіз болып шықты.

2. туыстық емес шығ-у әр түрлі қолтұқым алынады. Қажетті белгінің ұрпаққа берілуін қадағалайды.бұл әдіспен Иванов жергілікті мегежінді ағылшын ұқабанымен шағ-п,далалық ақ шошқаны алды.

3. Әріден шағылыстыру. Түраралық шағылыстыру нәтижесінде будан ұрпақ бермейді. Бие мен есекті шағылыстыру кезінде алынған қашыр өте төзімді. Осы жолмен Есенжолов,Бутарин,Жандеркин арқар мери нос қойын, арқар х биязы жүнді қоймен.

. Академик В.А.Бальмонттың басшылығымен етті-жүнді бағыттағы казактың биязы жүнді қойы, Дегерес және кұйрыкты Еділбай қойлары шығарылды. Ғалымдар Б.М.Мусин, Н.З.Ғалиакбаров өз әріптестерімен бірігіп, етті бағыттағы қазақтың ақбас сиырын, ал Д.Н.Пак баскарған ғалымдар тобы сүтті бағыттағы Алатау сиырын шығарды. Сонымен қатар Ю.Н.Барминцев, С.С.Рзабаев бастаған топ жылкыныңетті-сүтті бағыттағы Көшім және Мұғалжар қол тұқымдарын шығарды.

ІV. Үйге 1.§42 оқу.

V. ІІ 1. жаппай сұрыптаудегеніміз не ?

2. туыстық емес сұрыптау түрлері қандай?

3.кестені тексеру.

4. Өсімдік селекциясын дамытуға еңбегі сіңген ғалымдар.

Сабақтың тақырыбы: Микроорганизмдер селекциясы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды микроорганизмдер селекцияның әдістерімен,мақсатымен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушылады мамандықтаңдауға, еңбекке тәрбиелеу. .

Сабақтың түрі:дәріс

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

Тамақ өнеркөсібінде нан пісіру, спирт алу жөне сүт ашыту, одан өр түрлі тагамдар даярлау, шарап жасау жұмыстары микроорганизмдердің тіршілік әрекетіне негізделген. Мұндай штамдар мал шаруашылығы үшін азықтық нәруызды, тамақ өнеркәсібі мен медицинада қолданылатын ферменттер мен витаминдік препараттарды өндіруде маңызды рөл атқарады.

Микроорганизмдер штамдарын алуда тәжірибелік мутагенез бен сұрыптау әдістерін қолданады. Түрлі радиоактивті сәулелермен және химиялық мутагендік заттармен әсер ету арқылы қажетті өнімдерді көп мөлшерде бөліп шығаратын мутантты штамдар алады.осы әдісті пайдалану арқылы . Мысалы, пенициллиум зең саңырауқүлағынан пенициллин, актиномицеттерден стрептомицин мен биомицин антибиотиктері алынып, адамның түрлі жұқпалы ауруларын емдеуге кеңінен қолданылады. Мутантты формалардан алынатын антибиотиктердің мөлшері кәдімгі штамдарға қарағанда 10—12 есе жоғары келеді. Сонымен қатар организмге кажетті аминқыш-қылдар мен витаминдер бөліп шығаратын жаңа мутанттар да шығарылды. Осындай бір бактериялык мутантты штамм кәдімгі штаммен салыстырғанда жануарлардың дұрыс өсіп жетілуін қамтамасыз ететін лизин ам.қыш 500 есе артық бөледі. Біздің елімізде микроорганизмдердің антибиотиктерді көп бөліп шығаратын мутантты формаларын алуға М.Х.Шығаева, Н.Б.Ахматуллина, К.А.Төлемісова, т.б. ғалымдар зор үлес қосты. Биотехнология және гендік инженерия. Биотехнология дегеніміз — тірі организмдер мен биологиялык процестерді адамның мақсатына сай өндірісте колдану. Биотехнологияның басты міндеті — халықты азық-түлікпен камтамасыз ету үшін мал шаруашылығы өнімдері мен мәдени өсімдіктерд. өнімін арттыру, микроорганизмдерден азыктық, нәруыз алуды жоғарылату, адам өміріне қажетті ам.қыш-ы, витамиңдерді, ферменттер мен антибиотиктерді мол ендіру. Биотехнологияньщ осы максатта жұмыс істейтін бағыты — өндірістік микробиология.

Автокөліктер шығаратын улы газдарды, ауыл шаруашылығы ж\е өндіріс қалдыктарын, ірі калалардан шығарылатын лас суларды микроорганизмдердің, көмегімен тазартады, Егістіктер мен бау-бакшалардағы арамшөптерге, түрлі зиянкес жәндіктерге қарсы күресуге колданылатын адам денсаулығы үшін зиянды пестиц-ң орнына экологиялық таза препараттар алу да биотехнлогиялык жолмен іске асырылуда.

Соңғы кезде мұнай мен газ қорының азайып, қымбаттауына байланысты кейбір мемлекеттерде фотосинтез нетижесінде түзілген органикалық заттарды микроорганизмдердің көмегімен спиртке айналдырып, жанармай ретінде пайдалану мүмкіндігі ашылды.

Өндірістік микробиологияны металлургияда пайдалану да жаксы нөтиже көрсетуде. Бактериялардың көмегімен уран, алтын және күмісті бөліп алу да жолға койылған. Кейбір бактериялар минералдарды тотықтырып, оларды жақсы еритін қосындыларга айналдыру. Бактериялардың осы қасиетін пайдаланып, бүкіл дүние жүзінде жылына мыстың жүздеген мың тоннасын өндіруге мүмкіндік туды. Бұған жұмсалатын шығын байырғы қарапайым әдіспен ендіруден 2—3 есе арзанға түседі. Осы аталған және баска да көптеген мөселелерді шешуде биотехнология молекулалық биологияның жаңа саласы — гендік инженериямен тығыз байланыс жасайды.

Аус. ғалымдар гендер құрамына өсу гормонының генін енгізіп, шошкадан екі еседей жылдам өсетін шошқаның жаңа қолтұқымын шығарды.кәдімгі

Ағылшын ғалымдары геномына қанның ұюын тездететін ген енгізілген қой алды. арзанға түсетін препаратты гемофилия ауруын емдеуге колданады.

Геном — гаплоидті хромосомаларда орналасқан гендердің толық жиын-ғы.

ІІІ.Мынадай кестені толтырып, оған түсінік берікдер.

Микроорганизмдер селекциясынын бағыттары	Бағытт-ң мәні	Мысалдары	Практикалық мацызы

ІV. Үйге 1.§43 оқу.

V. Тест сұрақтары

1. Тарының әр гектарынан 201 ц өнім алып дүниежүзілік рекорд жасаған кім? а) М. Муратов; ә) Ы. Жақаев; б) Ц. Әбуғалиев;в) Ш. Берсиев.

2. Тамақ өнсркәсібінде қодданылатын микроорганизмдер қалай аталады?

а) патогенді бактерияяар; б) ашытқы бактерияпары; ә) сапрофитті бактерияяар; в) зең саңырауқүлақтары.

3. Мезозой заманынан бері сақталып келе жаткан тұмсықбастылар отрядына жататын гаттерия қандай сұрыптауға мысал болып табылады?

a) мутациялық; 6) қорғаушы; ә) тұрақтандырушы; в) жеке сүрыптау.

4. Сұрыптаудың теориялық негізі қай ғылым?

а) селекция; ә) эволюция; б) мутация; в) биология.

5. Алынған будандастыру нәтижесінде бие мен есектің арасынан қандай будан алынады?а) арқар-меринос э) алатау сиыры; б) қашыр; в) ақбас сиыр.

6. Гетерозис туралы ұғымды алғаш қай ғалым енгізді?

а) К. Шееле; э) П. Лукьяненко; б) Г.Карпеченко; в) М. Иванов.

7. Сұрыптаудың қандай түрін пайдаланып гетерозиготалы топтар алуға болады? а) жеке сурыптау; б) жаппаи сұрыптау;

ә) табиғи сүрыптау; в) қолдан сурыптау.

8. Жануарлардан асыл қолтұқамдар алу үшін сұрыптаудың қандай тұрін пайдалану қажет?

а) жаппай; ә) жекелей; б) инбридинг; в) аутбридинг.

9. Органикалық заттардың қалдықгарын шірітіп ыдырататын бактериялар.

а) ашыткы бактерияяар; б) патогенді бактериялар;

ә) сапрофитті бактерияяар; в) сүт қышкыяы.

10. Ірі караның сүтгі тұқымы алатау сиырын алған кім?

а) Д. Пак; ә) А. Жандеркин; б) Н. Бутарин; в) Б. Мусин.

11. Украинаның далалық ақ шошкя крлтұкдомын алған кім ?

а) М. Иванов; ә) И. Мичурин; б) Г. Карпеченко; в) И. Әбуғалиев.

12. Мүйізді ірі караның етті тұқымы қазақгың ақ бас сиырын шығар-ған ғалымдар?

а) Б. Мусин, Н. Галиакбаров; б) Ф. Мухаметкалиев, М. Иванов; о) В. Бальмонт, Б. Мусин; в) А. Жандеркин, Ә. Есенжолов.

13. Жаппай сұрыптауда ірі қараның қандай тұқымдары алынды?

а) қазақтың ақбас сиыры; б) даланың сүтті сиыры;

ә) қырдың қызыя сиыры; в) даланың етті сиыры.

14. Трансплантация әдісімен дүние жүзінде алғаш қозы алған ғалым?а) Б. Мусин б) Н. Галиакбаров;ә) М. Мухамбетқалиев;в) Ә. Есенжолов.

15. Инженерия сөзі кдндай мағына береді ?

а) араластыру; ө) қурастыру; б) қосу; в) ажырату.

16) Түраралық будандастыруды пайдаланып арқар меринос тұқымын қаңдай ғалым алды?

а) Н. Бутарин; ә) И. Мичурин; б) Ә. Есенжолов; в) М. Иванов.

17. Сұрыптаудың қандай түрінен гомозиготалы топтар бөліп алуға болады? а) қолдан сұрыптау; б) жеке сұрыптау;

19. Дүние жүзіндегі мәдени өсіңдіктердің шығу тегін зерттеп, мәдени орталықгарын ашқан ғалым:

20. Қай жылы, кай жерде геномында қан ұйыту гені бар трансгенді қой алынды?

1-в; 2-б; 3-ә; 4-а; 5-6; 6-а; 7-6; 8-в; 9-ә; 10-а; 11-г 14-ә;

15-ә; 16-а , б; 17-6; 18-6; 19-ә; 20-б.

8. Тұрып пен орамжапырақ түраралық буданын қандай ғалым алды?

21. Күріштің эр гектарынан 171 ц өнім алып дүмиежүзілік рекорд жасаған кім ?

22. И. Мичурин Антоновка мен ананас Ранетінің онтүстік іріктемелерін гибридтендіру архмлы кдндай алма ағашын алды?

23. Бидайды карабидаймен будандастыру аркылы тритикале деп аталатын мәдени осімдіктің жаңа іріктемесін алған академик ғалым .

24. Бельфлер-китайка алма ағашын И. Мичурин кдндай одісті пайда­ланып алды?

25. Кдй жылы кдй елдің ғалымдары геномында осу гормонының гені енгізілген трансгенді шошқа алды?

Тест жауаптары

1-в; 2-б; 3-ә; 4-а; 5-6; 6-а; 7-6; 8-в; 9-ә; 10-а; 11-г 14-ә;

15-ә; 16-а , б; 17-6; 18-6; 19-ә; 20-б; 21-б; 22-б; 23-б 24-б,25-ә

1. Микроорганизмдер селекциясынын шаруашылық салаларындағы ма-нызы кандай? 2. Өнеркөсіптік микробиологияға мысалдар келтіріңдер.

3. Биотехнология деген не? Оның кандай жетістіктерін білесіңдер?

.

Соңғыжылдары дүние жүзінде экологиялык жағдайлар шиеле-нісе түсуде. Оның көптеген себептері бар. Негізгі факторлар көбінесе адамның іс-әрекетінен туындап отыр. Ең басты мөселенін бірі — жер шарындағы халык санының артуы. Жер шарындағы халыкты азык-түлікпен, жылу энергиясымен, киім-кешекпен, т.б. материалдык жағдайлармен қамтамасыз ету үшін каншама табигат ресурстары кажет. Оның үстіне, XX ғасырда адам гылым мен техниканы игеру жагынан да бұрын-соңды болмаған жетістіктерге жетіп отыр. Өсіресе ғылыми-техникалык прогрестің дамуы коршаган орта жағдайын нашарлатьш, адамдардың денсаулығына орасан зор зиян келтіруде

Сабақтың тақырыбы: Дүние жүзі және Қазақстан экологсы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды дүние жүзі және Қазақстан экологсы жағдайларымен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Пікірталас.

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Дүние жүзіндегі жөне Қазакстандағы қазіргі экологиялық мәселелер

Әлемдік экологиялык мөселелердің ішіндегі ең қауштілер-ң бірі — биосфераның ластануы. Ластану — жер шарының физиқалық, химиялық, биологиялық сапасының төмендеуі мен экожүйелердегі күрделі өзгерістер арқылы көрініс беруде. Жер бетіндегі мүндай өзгерістер ірі дауылдар, су тасқындары, жанартауатқылауы,теңіздермен мұхиттардың көтерілуі немесе төмендеуі, қуаңшылық, өрт сияқты апаттарға апарып соғуда. Адамның табиғатты өзгертуге байланысты іс-әрекеттері ғаламшардағы тіршілік үшін қауіп тудыратын өзгерістерді тудыратын денгейге жакындады.

Табиғат шектен тыс еркіндік пен кездейсоқтыкты көтермейді. Өз кезегінде табигат та адамның жіберген қателіктеріне жауап ретінде экологиялык апаттарды "сыйға" тартады. Мысалы, коршаған ортаның химиялык ластануьшан жер шарында "жылу эффектісі", "озон тесігі", "қыгшқыл жаңбырлар", "фотохимиялык у түтін" сиякты дүниежүзілік экологиялық мәселелер жиі байкалып отыр. Аталған апатты құбылыстар бүкіл ғаламшардың ырғақты тепе-теңдігін бұзып, дүниежүзілік климаттың өзгеру каупін туғызуда. Мысалы, адам Қарабүғазкөлді Каспий тенізінен топырак қамалы арқылы бөліп, теңіз денгейшің төмендеуін тоқтаткысы келді, Алайда құрғап калған шығанактық айдаладағы ортаға, жалпы шаруашылык салаларынан зиян келтіретіні ескерілмеді. Кейіннен, 25—30 жыл еткен соң Каспий теңізі деңгейінщ төмендеуі шығанақпен байланысты еместігі, оның жердің эволюциялық даму заңына тәуелді екені айкындалды. Ал кұрғап калган шығанақ түбінен атмосфераға жыл сайын 120—140 млн т натрий сульфатының тозаңы көтеріліп, тек Түрікменстан мен Қазақстан ғана емес, сондай-ак Ресей, Кавказ, Орта Азия, Түркия, Иран, Қытай, Монголия мен Еуропанын біркатар елдері химиялық ластанып отыр. Әсіресе Қазакстанға үлкен экономикалық зиян келтіруде. Соның салдарынан егіннің түсімділігі мен м/ш-ң өшмділігі төмендеп, халық арасында түрлі аурулар көбейіп кетті. Каспий теңізінің деңгейі қайта көтеріліп, жағалауды су баса бастады. Кейін топырақ камал алынып, теңіз суы шығанакқа жіберілді.

Арал апаты ғаламшарлық сипат алуда. Оның зиянды әсерін қазірдің өзінде көптеген мемлекеттер сезінуде. Сондыктан да Арал мәселесіне Германия, АҚШ, Жапония, т.б. елдердін араласуы тегін емес.

Қазакстанда соңғы жылдары Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі жөне Арал теңізі мен Балкаш көлі деңгейішн төмендеуі жалпы ауа райына, фауна мен флоранын калыпты тіршілігіне зиян келтіруде. Аталган су алаптарынын өңірінде мыңдаған гектар орман-тоғай, жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлемі азайып, бұрынғы тамаша табити жайылымдар мен шалғындыктардың

орнына тіршілігі бұзылган немесе жойылуға жақын құмдар мен шөлейтті, сортан тақырлар пайда болды. Арал теңізінің тартылуына байланысты көптеген мәселелер туындады.

Балқаш өңірі де күрделі өзгерістерге ұшырады. 1970 жылы Балқаш көліне қүятын Іле өзенінщ орта ағысы тұсынан Қапшағай су электр станциясының салынуы Іле — Балкаш су алабының экологиялык жағдайын шиеленістіріп жіберді. Ғасырлар бойы калыптасқан табиғат кешені бұзылды. Қалшағай сукоймасы өзінін аукымын кенейте түсіп, мыңдаған гектар табиғи жайылымдар мен тоғайлар су астында қалды. күріш, бау-бакша дақылдарын өсіру жоспарланып, Іле суыньщ Балкашқа кұю мүмкіндігі азая түсті. Оның үстіне, Шарын өзенінің бойында Бестөбе бөгенінің, Үлкен Алматы тоғанының салынуы ол жерлерде табиғаттын тепе-теңдік калпьш бұзып, соньщ нәтижесінде "Қызыл кіталка" енген тораңғы, үйеңкі ағаштарынан тұратын жиделі нутоғайлары жойыла бастады. Іле өзенінің тоғайындағы елік, доңыз, мәлін, камыс мысығы, қырғауыл, т.б. көптеген аңдар мен күстардың саны азайып кетті. "Әнші қүм", "Таңбалы тастар", "Шарьш саябағы" сиякты белгілі табиғат ескерткіштеріне толы Іле бойы экологиялық апатты аймаққа айналды.

Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле, Шу, Нүра, Тобыл, Көксу өзендері өндіріс қалдықтары мен тұрмыстық лас сулар, ауыр металдар, химиялык зиянды заттармен ластануда. Ал Каспий тенізінің мұнай өнімдерінен ластанғаны сонша, судағы балықтар мен жағалаудағы құстардың, итбалықтардың жаппай қырылып қалу фактілері жиі кездеседі.

Елімізде топырақтың қүнарсыздануы, шөлейттену, жайылымдардын, табиғат ландшафтыларынъщ өзгеруі табири ортаға кері ықпалын тигізуде.

Қазакстанның экологиялык жағдайы табигатты тиімді пай-далану, көркейту және корғау мен кайта қалпына келтіру жүмыстарын жүйелі әрі ғылыми негізде, кешенді тұрғыда жүргізуді кажет етеді.

ІV. §45. оқу.

V. ? 1. Экология ғылымы нені зерттейді?

2. Экологияның басқа ғылымдармен кандай байланысы бар?

3. Экология ғылымының калыптасу кезеңдері туралы не білесіңдер?

4. Экология ғылымының қандай салалары бар?

5.Экология ғылымының негізін қалаушы және дамытушы ғалымдарды атандар.

? 1. Дүниежүзілік әкологиялық мөселелерге не жатады? 2. Экологиялык

меселелердің туындау себебі неде? 3. Каспий, Арал теңіздерінің мәсеяелері туралы не білесіндер? 4. Экологиялык мөселелерді шешудін кандай жолда-ры бар?

^ Өздерің түратын жердегі экологиялык мәселелер туралы реферат жазыңдар.

136

Сабақтың тақырыбы: Қала экологсы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды қала экологиясы туралы ғылыми түсініктер қалыптастыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Пікірталас.

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.. Қала экологиясы Ірі калаларда халызқ санының артуы тұрмыстық-коммуналдық құрылыстар мен өнеркәсіп орындары, зауыт, фабрикалардың салыну қажеттігін тудырады. Осыған байланысты мұндай қалаларда техникалык және ақпа сулар көптеп жинакталуда. Қазакстанда жыл сайын шығарылатын ақпаба судын мөлшері, шамамен, 6 млрд м³ деп есептеледі. . Осындай каланың бірі — оңтүстік астана атанған Алматы каласы.Алматы қаласының халкы жыл сайьш артып, білім, ғылым ж\е мәдениет ошағына айналуда. Осы уакытка дейін Алматы каласының пайдаланылған тұрмыстык-коммуналдык суы 70 км жердегі Жаманқұм және Сорбұлақ жасанды көлдеріне жинақталып, ірі жасанды көлдерге айналған болатын.

Қалылты экологиялық жағдай 1986 жылы бұзылды, Жылдар бойы жинақталған ақпа су Жаманқұм жағалауын бұзып-жарып, Қапшағай сукоймасына қарай ақты. Бұл апатты жағдай көптеген құрылыстарды қиратып, шығынға ұшыратты. Қалшағай суқоймасы ластанып, демалыс орындары уакытша қызметін тоқтаткан болатын. Жаманқұм су жинактау орнының жойылуы Сорбүлаққа үлкен салмақ түсірді. Казір Сорбүлак суы шамадан тыс көбейіп, кауіпті деңгейге жетті. Суды азайтатын каналдар калылты жүмыс істемейді. Осының салдарынан Сорбүлактары су айдыны 60 км²-ге артып, ұзындығы — 15 км, ені — 8 км, терендігі — 18 метр, ал жинақталған судын көлемі 1 млрд м³-ка жетіп отыр.

Жасанды көлдің жиегін бүзып кету каупі күн өткен сайын өсе түсуде. Кейбір болжамдар бойынша Сорбүлак апаты болған жағдайда Іле — Балкаш алабы бүрын-сонды болмаган апатңа үшырап, шамамен 50000 түрғыны бар Балкаш өңірі зардап шекпек. Іле бойындағы гидромелиорациялык станциялар, елді мекендер, егіс алкаптары мен өзен бойындағы тоғайлардың ақаба су астьшда қалу қаупі төнуде.Сорбұлақ апаты әкелетін зардаптар қандай болмақ? Сорбұлақ жасанды келінің су сапасы өте кауіпті. Су құрамында көп мөлшерде уыттар (токсин), фенолдар, мұнай енімдері, нитриттер, ауыр металдар, т.б. зиянды химиялык заттар жинақталған. Зиянды заттардьщ шекті рауалы мөлшері (ШРМ) есепке алынбаған. Су күрамындағы химиялык кослалар тіршіліккө өте кауіпті диоксин тәрізді заттарды түзуі мүмкін. Ал диоксинді екінші дүниежүзілік соғыста улағыш қару ретінде колданган. Әрине Сорбүлақ көлінде судың өздігінен тазалану процесі журіл жатыр. Бірак оның түракты тазалану механизміне үздіксіз ағьш келіп косыльш жатқан лас сулар мүмкіддік бермей отыр.Тағы бір қауіпті мәселе — көлдегі органикальщ заттардың есебінен жәндіктердін кебейе түсуі. Нәтижесінде Сорбүлак

ІІІ. Пікірталас ұйымдастыру үшін сұрақтар беру.

ІV. Үйге 1.§46 оқу.

V. 1. Каспи,Арал теңізінің мәселері туралы ойларын ортаға салу.

2. Нарынның экологиясына тоқталу.

9-сынып 11.03. 2008ж

Сабақтың тақырыбы: . Өндіріс және тұтыну қалдықтары.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды өндіріс және тұтыну қалдықтарымен тан.ы стыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгерте отырып,қалдықсыз өнім өндіруге жаңа жолдар іздестіру қабілетін қалыптастыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Проблемалық.

Сабақтың әдісі: жоба құру, сұрақ-жауап .

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.