Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Биология және оған тығыз байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру

Cабақтытың тақырыбы: Кіріспе.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру.

2. Биология ғылымың маңызын түсіндіре білу.

3.Ұтшылдықққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

Мәселен, генетика ағзалардың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін окытып үйретеді. Ағза-лар құрылымына енетін химиялық заттардын құрамын, таралуы мен өзгеруін биохимия зерттейді. Тіршіліктің жалпы касиеттері және мол-қ деңгейде пайда болуын; тірі ағзалардың қоршаған орта-дағы өзара қатынасын экология окытып үйретеді. Біртүтас ағза мен онын бөлшектері атқаратын ерекшеліктерді физиология зерттейді.

Cабақтың тақырыбы: Организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері мен таныстыру. 2. Тірі организмдердің негізгі жаратылыс деңгейлерінің ерекшеліктерін ажырата білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, кесте

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІV. Үйге § 2

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Организмдердің негізгі қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру.

2. Биология ғылымың маңызын түсіндіре білу.

3.Ұтшылдықққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау.
■ Популяция, биогеоценоз, биосфера. А.

1. Биологиялык жүйелердің өлі табигат зерзаттарынан айырмашы-лығы неде?

2. Жасушаның негізгі кұрылымдық бірлігін атандар.

3. Тіршілік жаратылысын әр түрлі деңгейлерге бөлу нышандары қандай?

В 1.Тіршіліктің негізгі жаратылым деңгейлерін атаңдар.

2. Тірі ағзалардың даму бірліктері кандай?

3. Тірі материя жаратылымының барлык деңгейлеріне кандай касиеттер тән?

С. Ағза дегеніміз не?

2. Кандай тірлік жүйені ағзаға дейінгі деп атайды?

3. Қандай деңгейді ең жоғары деп есептейді? §3.

ІІ.Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері

Метаболизм нені білдіреді? О л қандай фазалардан тирады? Плас-тикалыц алмасу тағы қалап аталады? Катаболизм мен ана­болизм; диссимиляция мен ассимиляция туралы не білесіңдер?

Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері. Тіршіліктің өлі табиғаттан айырмашылығы - материяның сапалы өмір сүру формасы, яғни био­логиялык форма болуында. Жасушалардың барлық органоидтарының құрылысы күрделі, бірімен-бірі өзара әсерлеседі және белгілі мүлтіксіз кызмет аткарады.

Тірі ағзалар орган. және бейорган. заттардан түзілген. Жасушадағы заттарының негізгі массасы нәруыздардан, майлардан, көмірсулардан, нуклеин кышкылдарынан, АТФ ж/е өзге заттардан құралады.

1.Зат және энергия алмасу - Тірі ағзалар қ/о белгілі заттарды сіңіре алады, олар-ды басқа түрге айналдырады да, солардын өзгеруі есебінен энергия алып осы заттардың қажетсіз калдықтарын қоршаған ортаға бөледі. Зат алмасудың энерге-тикалың(катаболизм, диссимиляция - зат-тардыц ыдырауы) және икемді (анаболизм, ассимиляция - синтез, қор заттары)

2.Өзін-өзі реттеу - Мәселен, инсулин гормоны кебейіп кетсе, қандағы глюкоза мелшері төмендейді, ал глюкоза жеткіліксіз болса, глюкагон және адреналин оньщ мөлшерін арттырады.

3. тітіркендіргіштік-сыртқы ортаға жауап беруі.

4. қозғыштық –тітіркенгішке жауап беру.

4. қозғалыс –орынын ауыстыру.

5.көбею –ата-анасының қасиетін мен белгілерін қайталау.

6. даму

Биология 9-сынып

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы

бейорганикалық заттармен таныстыру. 2. клетка құрамындағы бейорганикалық заттарды есте сақтау,олардың жауша үшін атқаратын қызметін білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІІ.1. Макроэлементтер деп нег атаймыз,оларға қай элементтер жатады.? (О,Н,С,N – мөлшері 98%)

2. Қай элементтерді био элементтер дейміз неліктен ?( р,s)

3. Жасуда қандай иондар кездеседі,олардың мөлшері қандай,қандай қызметтер атқарады.(К, Nа,Са, Мg,Ғе,СІ сиқты- 1%

4. Мироэлементтерге қайсы жатады олардың клеткадағы атқаратын қызметіқандай?

5. Жасушадағы судың мөлшері?

6. Судың қасиеттері.

ІІІ. Бекіту. №5-орандау.

ІV. Үйге§ 3. кесте толтыру

Мөлшері аз болғанмен олар ағзада маңызды кызмет аткарады. Мырыш инсулин гормоны молекуласының кұрамына енеді. Кобальт – В₁₂ витамині мол. орталык атом. Бром жүйке жасушаларынын қызмет аткаруы үшін кажет. Мыс кейбір фермент-тер мен тасымалдағыш жасушалар молекулаларының кұрамыйа енеді, сондай-ақ шаянтектестердің және ұлулардың тынысалу пиг-менттерінде болады.

. Мысалы, кобальттың топыракта (сондай-ак жай-ылым өсімдіктерінде) және жергілікті мал азығында тапшылығынан койлар мен мүйізді ірі мал қаназдықауруына ұшырайды.

Н - Судың және барлык биологиялык косылыстардың күра-мына енеді

С- барлык биологиялық косылыстардын күрамына енеді

N азот- Нәруыздар мен нуклеин кыш-ң құрылымдык құрамдас бөлігі

О - Судың және барлык биологиялық қосылыс-дын құрамына енеді

Na - Хлормен бірге 0,9°/. концентрацияда қан плазмасының күра-мына Тірі жасушалар жарғақшаларының үйектігін камтамасыз ететін оң ион

Cl- Na ірге 0,9% концентрацияда кан плазмасыныц күрамына Негізгі теріс ион. НС1 карын солінің күрамында болады

К- Тірі жасушалар жарғакшаларының үйектігін (полярлығы) камтамасыз ететін негізгі оң ион

Са-тұз құр. тіс пен сүйек қатты затгарында, ұлудың және

баска омырткасыздардын бакалшактарында болады. Кан ұйыған кезде таптырмайтын ион түріндегі зат

Ғе- Гемоглобин қүрамында болады

Mg -Хлорофилл қүрамына енеді

S- Екі аминқышкыл құрамында болғандықтан, нәруыз құрамына кіреді

Р- Түз түрінде - сүйекте, аниондар түрінде АТФ жене нукле­ин қышкылдарында - НРО_а, Н_дРО^ кышкылдарының күра-мында болады (ДНК түкымкуалауға жауапты)

Br- жүйке жасушаларынын кызмет атқаруы үшін қажет

Zn - Аталық жыныс гормондарының құрамында болады

I- Тироксин гормондарының таптырмайтын күрамдас бәлігі.

Си-шаянтектестер жөне үлулар тынысалу пигменттері кұра-мында және біркатар ферменттер мен тасымалдаушы моле-кулалар күрамында болады

F- тic кіреукесінің күрамына еніп, оны берік етеді

В-Кейбір өсімдіктердін өсуі үшін аз молшерде (микродозада) кажет

Егер кандай болса да бір жасушаға немесе ағзаға мөлшері 0,000001 г шамасында болса да элемент кажет болса, оның болмауынан калай бол-ганда да оныц опатка үшырайтынын есте үстаған жөн.

Жасушалар мен ағзаларда суды коспай, тұтас алғанда бейорганикалық заттардың мелшері шамамен 1 % бола-ды. Құрамында 20-22% түз болатын сүйек үлпасының жасушалары ғана ерекшелік

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жасушаның бөлінуі.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды митоздық бөлінуі кезінде болатын биологиялық өзгерістері туралы түсініктер беру.

2. клетканың бөліну кезіндегі фазаларды талдай білу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: өсімдіктану ,Тәнтану.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

-12 сағатқа созылады.

Клетканың өсуі тоқтап, митоздык бөліну басталады.

Митоз. Митоз төрт фазадан түрады; профаза, метафаза, анафаза, телофаза

Профазада ядроның мөлшері ұлғаяды, хромосомалар ширатылып жуандай бастайды, Қосарланған центриоль екі полюске тарылады. Хромосомалардың ширатылуына байланысты аРНҚ-нын синтезделуі тоқтайды. Полюстердің арасында бөліну ұршығының кіпшелері түзіледі. Хромосомалардың ширатылуы, жуандауы жалғасады. Ядро қабыкшасы еріп, хромосомалар цитоплазмада ретсіз орналасады.

Метафазада хромосомалардың ширатылуы шегіне жетеді. қосарған хромосомалар экваторға жылжиды. Әрбір хромосома центромерасы арқылы байланысқан, екі хроматидадан тұрады. Олар центромераларымен беліну ұршығына жалғанады.

Анафазада әрбір хромосоманын центромерасы бөлінеді. Центромераларға бекінген ұршыктың жіпшелері хроматидаларды полюстерге тартады. Сөйтіп, анафазада хромосомалардың хроматидалары бір-бірінен ажырап, полюстерге жинақталады. Олар енді хромо-сомаларға айналады. Түзілген клеткалардың әркайсысында хромосомалардың диплоидті жиынтығы болады.

Телофазада полюстердегі хромосомалар таратылып, жіңішкереді, көзге айқын көрінбейді. Эндоплазмалық тордан ядро қабықшасы түзіледі. Жануарлар клеткаларында цитоплазма екіге бөлінеді. Өсімдіктер клеткаларында цитоплазманың ортасында жарғақша түзіліп, біртіндеп шетіне қарай жылжьш, клетканы екіге боледі. Содан кейін целлюлозалы клетка қабыкшасы түзіледі.

Митоздык бөліну 0,5—3 сағатқа созылады. ұрыктанған жұмыртка клеткасы — зигота осы әдіспен бөліне бастайды да, генетикалық ақпаратты бірдей етіп жаңадан түзілген клеткаларға береді. Олар кейін арнайы қызмет аткаратын ұлпалардың клеткаларына айналады.

Митоздың биологиялық мәні мынадай: ұрпактан-ұрпақка құрылысы бірдей клеткалардың жалғасуы, хромосомалар саны

тұрақты сақталуы, ұрықтык даму, есу, жарақаттанған ұлпа қалпына келуі; жойылған клеткалардың (эритроциттер, тері клеткалары, ішектің эпителий клеткалары) орнына жаңа клет-калардың түзілуі қамтамасыз етіледі.

Ол клеткалардағы хромосомалар жиынтығы диплоидті (2п) болады.

. ІІІ. 1. Клетканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін анықтама-сы кандай? 3. ДНҚ молекуласының еселенуінің мөні неде? 4. Митоздык бөлшуге дайындык кезеңі калай жүреді? 5. Митоздык бөлінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьштығыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык бөліну кандай клеткаларда жүреді? 7. Митоздык бөлінудін биологиялык мәні неде?

ІV. Үйге§ 9. кесте толтыру

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жасушадағы зат алмасу

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды . клеткадағы зат алмасу процесімен таныстыру.

2. Клеткадағы зат алмасу кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика

Сабақтың әдісі: Трек-сызба арқылы жоба құру.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

Тіршілік әрекетіне байланысты клеткада үздіксіз биологиялық синтез жүріп жатады. Оны биосинтез (ассимиляция) деп атайды. Ферменттердің және энергияның қатысымен төмен молекулалы заттардан жоғары молекулалы косылыстар түзіледі. Аминқышқылдардан нәруыздар, моносахаридтерден күрделі көмірсулар синтезделеді. Азотты негіздер нуклеотидтердін құрамына қосылып, олардан нуклеин кышкылдары түзіледі. ДНҚ құрылымындағы нуклеотидтердің орналасу реті, гендердін жиынтығы генотипті анықтайды.. Ескі молекулалардың орнын жаңа молекулалар ауыстырып отырады. Олар өсу процесі кезінде клеткалардың жөне олардың органоидтерінің түзілуіне жұмсалады. Сейтіп, клетка өзінін тіршілік әрекетіне байланысты жүріп жаткан өзгерістерге қарамастан, пшіінін, химиялық құрамын тұрақты калпында ұстайды. Биосинтез реакцияларына энергия жұмсалады. Ыдырау реакциясы кезінде, керісінше, энергия бөлінеді.

.Клеткадағы ферменттер қатысатын синтездеу реакциялары, яғни ассимиляция және ыдырау реакциялары жиынтығы — диссимиляция кезінде энергияның бөлінуі, оның клетканың тіршілік әрекетіне жүмсалуы зат жоне энергия алмасу деп аталады. Бұл процесс клетка тіршілігінің, өсуінің, дамуынын, іс-әрекетінің негізін түзеді.

Биосинтезге байланысты барлык реакциялар ассимиляция деп аталады. Сырткы ортадан түскен карапайым заттардан клетка затытүзіледі. Соның бірі — нәруыз биосинтезіне тоқталайық.

Нуклеин кышқылдарындағы нуклеотидтердің реттесіп орна-ласуы нәруыздардьщ полипептидтік тізбектеріндегі аминқышқылдардың орналасу ретіне сәйкес келеді. Оны генетикалық код дел атайды. Әрбір аминқышкылға ДНҚ молекуласы тізбегінің үш нуклеотиді — триплет сәйкес келеді. Мұндай кодта 64 өр түрлі триплет болады. Бір код бір нәруыз түрін аныктайды. Генетикалық акпараттың түрактылығын камтамасыз ету үшін кейбір аминқышкылдарға бірнеше триплет сөйкес келеді. А/қ анықтайтьш триплеттердің жалпы саны — 61. Ядродағы ДНҚ-ның миллион нуклеотидтен түратын молекуласъшда жүздеген нәруыз түрлеріндегі аминкышкылдардың орналасу ретінің акдараты жазылған

Нәруыз рибосомаларда синтезделеді. Алдымен ДНҚ мол-ң тізбектерінің бірінде бір тізбекті, аРНҚ молекуласы синтез де л еді (геннің көшірмесі). Бұл аРНҚ нуклеотидтерінің орналасу реті ДНҚ-ның сол бөлімінің нуклеотидтерінің орналасу ретімен бірдей болады. Енді түзілген акпараттык РНҚ (аРНҚ) цитоплазмага етеді.Цитоплазмада аРНҚ бір үшына рибосома орналасады да, поли-пептидтің (нөруыз) синтезін бастайды. Рибосома аРНҚ бойымен триплеттен триплетке аттап козғалады. Рибосоманын козгалысы кезінде полипептидтік тізбекке аРНҚ-дағы триплетке сәйкес келетін аминкышқыл қосылып отырады. Аминкышкылдың аРНҚ-дағы триплетке сәйкестігін тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) камтамасыз етеді. Әрбір аминкышкылдың әзінің тРНҚ-сы және онымен байланыстыратьш ферменті болады. Полипептидтік тізбектің синтезі аякталғаы соң, ол аРНҚ ажырайды, аРНҚ және рибосомалар кайта нөруыз синтезін бастайды.

Нөруыздың синтезіне әр түрлі ферменттер қатысады және көп энергия жұмсалады.

ІІІ. Биосинтез.Ассимиляция. Диссимиляция. Генетикалык код.

ІV. Үйге§ 10.

. V. летканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін анықтама-сы кандай? 3. ДНҚ молекуласының еселенуінің мөні неде? 4. Митоздык бөлшуге дайындык кезеңі калай жүреді? 5. Митоздык бөлінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьштығыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык бөліну кандай клеткаларда жүреді? 7. Митоздык бөлінудін биологиялык мәні неде?

Қосымша материал

Cабақтың тақырыбы: Жасушадағы энергия алмасу

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды . клеткадағы энергия алмасу процесімен таныстыру.

2.Клеткадағы энергия алмасу кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика

Сабақтың әдісі: Трек-сызба арқылы жоба құру.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер
І.Амандасу,дәптерлерін тексеру.сабаққа әзірлеу.

ІІ. Клетканың кез келген функциялык қызметі АТФ-тың ыдырап, энергия бөлінуімен қатар жүреді.Секреторлы клеткалардың заттар бөлуі кезінде, көмірсулар мен нәруыздардың синтезделуі кезінде АТФ-тын құрамындағы энергия клетканың барлык кызмет әрекетіне жұмсалады.

Клеткадағы энергияның ауысуын үш кезеңге белуге болады.

І — дайындық кезеңі. Көмірсулардың, майлардың, нәр-уыздардың, нуклеин кышкылдарының ірі молекулалары майда молекулаларға ыдырайды. Крахмалдан глюкоза, майлардан глице­рин және май кышкылдары, нәруыздардан аминкышкылдар, ну­клеин кышкылдарынан нуклеотидтер түзіледі. Бұл кезенде бөлінтен аз энергия жылу энергиясына айналады.

ІІ — оттексіз кезеңі. Дайындық сатысында түзілген глюкоза, глицерин, жоғары молекулалы органикалық қышқылдар одан әрі ыдырайды.

Глюкозаньщ оттексіз ыдырауы барлык жануарлардың және кейбір микроорганизмдердің клеткаларында жүреді. Осы кезеңде 1 моль глюкоза (180 г) 2 моль сүт қышкылына ыдырағанда 50 000 кал бөлінеді.

Жер бетіндегі барлык организмдер автотрофтар және гетеротрофтар болып екі топқа бөлінеді.

Автотрофты организмдер энергияны пайдаланып, бейорганикалык қосылыстардан органикалық косылыстар түзіп қоректенеді. Оларга кейбір бактериялар мен барлық жасыл есімдіктер жатады. Органикалық заттарды синтездеуіне пайдаланатын Э-ң түріне карай автотрофтар — фототрофтар жөне хемотрофтар болып екі топка бөлінеді. Фототрофтар үшін энергия көзі — 40Н->0₂+ 2Н₂О

фотосинтездін жарык фазасында оттек катысынсыз АДФ пен фосфаттын косылуынан АТФ түзілуіне жұмсалады. Хлоропластарда митохонлдриялармен салыстырғанда 30 есе артық АТФ түзіледі.. Автотрофты организмдер түзілген органикалык заттардын, шамамен, 20%-ымен коректенеді, тыныс алады (фототыныс алады).

Кейбір хлорофилі жоқ бактериялар бейорганикалык заттардын химиялық реакциясынан бөлінген энергияны пайдаланып, органикальщ қосылыстар тузеді. Бүл процесті хемосинтез деп атайды. Автотрофты хемосинтетиктерге нитрификациялаушы бактериялар жатады. Кейбіреулері аммиакты азотты қышкылға (HNO₂) дейін тотьщтыру кезіндегі, кейбіреулері азотты кьшщылдьщ азот кышқыльша (HNO₃) дейін тотьнуы кезінде бөлінген энергияны пайдаланады. Кейбір хемосинтетиктер екі валентті темірдің үш валентті темірге немесе күкіртті сутектін күкірт қьшщылына дейін тотығуы кезінде бөлінген энергияны синтезделетін заттардын химиялык энергиясьша айналдырады. Хемосинтездеуші бактериялар атмосферадағы азотты фиксагхиялап, ерімейтін минералдарды өсімдіктердін тамырына оңай сіңетін күйіне өкеліп, табиғаттағы зат айналымына қәтысады.

Өздері бейорганикальщ заттардан органикальщ заттар синтез-деп коректене алмайтын организмдер дайын органикалык заттар-ды кабылдайды. Ондай организмдерді гетеротрофты қорек-тенетіндер деп атайды. Оларға бактериялардың көп түрлері, саньфаукұлактар, жануарлар жатады.

ІІІ. Автотрофтар. Гетеротрофтар. Фототрофтар, Хемотрофтар. Хемосинтез.

ІV. Үйге§ 11.

V. .1.Ассимиляция деген не ?.

2.Диссимиляция деген не ?.

3.Генетикалык код деген не ?.

4.Биосинтез туралы түсінік бер.

Cабақтың тақырыбы : Организмдердің өздігінен реттелуі. Гомеостаз

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды организмдердің өздігінен реттелуі. Гомеостаз

туралы ұғымдармен таныстыру.

2.Оқу материалдарын меңгеріп биологиялық процестерді талдай алу.

3. Дүниетанымын арттыру. Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

Адам организмінін және өр түрлі мүшелерінін тіршілік әрекеті ның ішкі ортасындағы қан, лимфа, клеткааралык сүйыктыктың Физикалык-химиялык тұрактылығымен жүзеге асады. клеткааральщ сүйыктық клетканы жуып, тазартьш отырады. Органгизмнің ішкі ортасының құрамының, қасиеттерінің негізгі физиологиялық функцияларының тұрақтылығының сақталуы-

Гуморальдык (латынша humor — сұйықтык) немесе гормондар арқылы реттелу жануарлардың эволюциялық дамуының бастапкы кезеңінен белгілі. Мысалы, қандағы, ұлпааралык сұйыктыктағы сутек пен әр түрлі металдардың иондарының конц-н өзгерту арқылы клеткалардағы және ұлпалардағы тіршілік әрекеттеріне байла­нысты процестердің қаркынын ↑ немесе ↓болады. Олар адам организміндегі барлық тіршілік процестеріне қатысады да, жүйке импульсін жүйке клеткаларынан баска жүйке клеткаларьша немесе мүшелердің шеткі клеткаларына жетуін қамтамасыз етеді.

Қанмен де организмге түрлі химиялык заттар таралады. Эндокринді жүйе түзген гормондар қанға түседі де, әр түрлі мүшелерге, ұлпаларға, клеткалар тобына жеткізіліп, организмнің өздігінен реттелуіне қатысады.

* Эндокринді жұйенің бездері — гипофиздің артқы бөлімІ бөлген окситоцин гормоны сүт бездерінен сүттің белінуін, вазопрессин зәрдің бөлінуін реттейді. Гипофиздің алдыңғы бөлімі өсу гормонын, қалқанша маңы безі плазмадағы Са²⁺ мен РО^3- деңгейін, қалқанша безІнен бөлінетін гормон негізгі алмасуды, өсу мен дамуды реттеуге қатысады. Қалқанша маңы безінен бөлінген кортизон гормоны нәруыздың ыдырауын, глюкоза мен гликогеннің синтезін реттейді. қабынуға, аллергияға қарсы есер етеді. Бүйрек үсті безі бөлген минерало-кортикоид гормоны клеткадағы және клеткааралық сұйықтықтағы Na⁺, К⁺ иондарының мөлшеріне, қан қысымына әсер етеді. Бүйрек үсті безінен бөлінетін адреналин гормоны жүректің соғуының жиілігін, терідегі, ішкі мүшелердегі қылтамырлардың (капилляр) тарылуын; жүректің, сүйек бұлшық еттеріндегі артериолдардың кеңуін, қандағы глюкоза деңгейінің көтерілуін реттейді. Норадреналин — майда қызылтамыр (артерия) қан тамырларының тарылуын, қан қысымының көтерілуІн реттеуде маңызды рөл атқарады. Ұйқы безі бөлетін инсулин гормоны — қандағы глюкоза деңгейінің төмендеуін, клеткалардың глюкоза мен аминқышқылдарды сіңіру, пайдалану қабілетінің жоғарылауын реттейді. Глюкагон гормоны қанның құрамындағы глюкоза деңгейінің жоғарылауына әсерін тигізеді, бауырда гликогеннің глюкозаға дейін ыдырауының қарқынды жүруін реттеуге эсер етеді. Қарынның, ащы ішектің сілемейлі қабығының клеткаларынан бөлінетін гастрин, секретин гормондары қарынның сөл бөлу секрециясының, ұйқы безі секрециясының жұмысын реттеуге қатысады.

Холецистокинин гормоны — өт іркілетін қалтаның жиырылып, ұйқы безі сөлінің он екі елі ішекке құйылуын реттейді. Аналық бездің сары денесі бөлетін прогестерон жене аналық бездің фолликуласьнан бөлінетін эстроген — жатырдың өсуін, дамуын, нәрестенің дамуын реттейді. ұрпақжолдас (плацента) безі бөлетін хорионды (хорионический) гонадотропин, плацентарлы лактоген гормондары сары денені сақтайды, сүт бездерінің жылдам өсуін реттеуге қатысады. Аталық без бөлетін тестостерон гормоны аталық жыныс белгілерінің дамуын реттейді.

Гуморальдык реттелу жөне оның жауабы (мысалы, өсу) баяу жүреді. Гуморальдык реттелудің кемшілігі — көптеген биологиялык активті заттар организмге таралыл, зиянды әсер етеді. Эволюция барысында осы максатқа сәйкес дұрыс реттейтін жүйке жүйесі калыптасты. Жүйке жүйесі аркылы реттелу гуморальдык реттелуге қарағанда мыңдаған есе жылдам жүреді.. Организмдегі функциялардын біртүтас жүйкелік-гуморальдык реттелуінен, негізінен, организмнің тіршілік әрекетінің өздігінен реттелуі туындайды. Организмдегі өздігінен реттелу гомеостазды сактайды. Өздігінен реттелусіз тұрақты тіршілік процестерінің жүруі мүмкін емес, яғни организмнің тіршілігі де жалғаспайды.

Тіршілік үшін маңызды процестер калай жүзеге асады? Оған мысал ретінде адам денесінің температурасының реттелуін алайық. Адам денесінің температурасы (түракты 36,5°С) патологиялык процестерге, суыкка, күшпен орындалатын жұмыстан кейін қалыпты жағдайдан ауытқиды. Температураның жоғары көтерілуін сезетін жүйке рецепторларынан хабар ең басты реттеуші мүше — жүйке жүйесінің орталык белімдеріне келеді. Ми "шешім" кабылдайды да, "бүйрык" береді. Нәтижесінде организмнің тіршілік әрекеті өзгереді. Клеткадағы зат алмасу қаркыны төмендейді, энергия аз бөлінеді. Дене қызуы томендейді. Сонымен катар кан тамырлары кеңейіп, тер боліну аркылы денеден жылу сырткы ортаға бөлінеді. Нәтижесінде дене температурасы калыпты жағдайга келеді. Тіпті төмендеп түсіп кетеді. Рецепторлардың жүмысына байланысты керісінше өзгерістер жүреді. Сөйтіп, азгантай гана ауыткып отырады.

. . Жүйкелік-гуморальдық реттелу.

2. Гуморальдык реттелуді қалай түсінесің?

3. Гормондардың атқаратын қызметтеріне тоқтал . а) қалқанша маңы безі

ә) кортизон гормоны б) минерало-кортикоид в) адреналин гормоны г)Норадреналин

д) инсулин гормоны ж) Глюкагон гормоны з) гастрин, секретин гормондары е) Холецистокинин гормоны И) прогестерон ж\е гонадотропин

4. Гум реттелудің жүйкелік реттелуден айырмашылығы қандай?

5.Адам тем-ң реттелуін мысалмен түсіндір.

ІV. Үйге§ 12.

V. 1. Энергия алмасудың дайындық кезеңінде болатын биологиялық процестер.

2. Энергия алмасудың оттексіз кезеңінде болатын биологиялық процестер.

3. Энергия алмасудың оттекті кезеңінде болатын биологиялық процестер.

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жыныссыз көбею.

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды ағзалардың жыныссыз көбею түрлері туралы түсініктер беру

2.Оқу материалдарын меңгеріп жыныссыз көбею кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу қабілетін дамыту

3. Ой еңбегіне ,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану,жануартану

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

ІІ.Жыныссыз көбею - көбеюдің ертеректегі жолы. тірі ағзалар - біржасушалы прокариоттар осылай көбейді. Жыныссыз көбейген кезде жыныс жасушалары - гаметалар түзілмейді.

2. Біржасушалылардағы митоз. Амебалар, жасыл эвглена және езге эукариотты біржасушалы өсімдіктер мен жануарлардың орасан көп мөлшері осылай көбейеді.

3. Өсімдікөбею - бұл жоғары сатыдағы өсімдіктерде кен дамыған үдеріс. Олар, мысалы, өсімдіктердің жапырақтарынан, қалемшеле-н мұртшаларынан, тамырсабағынан көбеюі.аналық формаға ұқсас болады, сондықтан өсінді өскін (клон) деп жиі аталады. Барлық қыналар және саңырауқұлақтар қатпаршаң (слоевище) бөліктерімен көбейеді. Жануарлардың өсімді көбеюіне бүрлемелену (үзбелену) және бүршіктенуді жатқьызуға болады.

4. Бүршіктену - аналық ағзадан бұлтиып бүршік түзілетін өсімді көбею жолдарының бірі. дене үлескілері жекеленіп, телімделеді де, телімде қажетті бөліктер мен мүшелер негізі қаланады. Губкалар, ішеккуыстылар, ашытқы саңырауқұлақтар осылай көбейеді.

5. Бүрлемелену (стробиляция) немесе үзбелену (фрагментация) - бұл ересек дарақтың жеке үзбелері арқылы көбею жолы. Бұл көбею жолының қалпына келуден (регенерация) айырмашылығы - дарак өз денесінің бөліну үдерісін алдын ала биохимиялык жене физиологиялык тұрғыда дайындап алады Тегеріш тәрізді (сцифоидные) ішеккуыстылардың көпақты ұрпақтары, кейбір жалпақ кұрттар (16 үзіндіге үзіледі), теңіз жұлдыздары (закымдану соңынан) және кейбір буылтың құрттар .

6. Споратузу - ерекше бейімделген жасушалар споралар түзу кезіндегі көбею жолы. Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтарда ж\е өсімдіктерде ол мейоз арқылы, ал төменгі сатыдағыларда митоз арқылы түзіледі. Саңырауқұлақтар және өсімдіктердің көпшілігі спора аркылы көбейеді.

Жыныссыз көбеюдің тағы бір қолдан көбейту жолы - өсінді өскін арқылы (клонирование) көбейту. Тәндік жасушадан mұmac дарақ өсіру өсінді өскіннен өсіру деп аталады. Долли қойлары тәрізді. өсімдіктерде әлдеқашан бірнеше ондаган жылдардан бері осы замангы биотехнология әдістерімен өсімді өскін алудың сәті түсуде.

ІІІ.1.Трек-сызба құру.

ІV. Үйге§ 13

V. I Гомеостаз деген не ?

2. Гуморальдык реттелуді қалай түсінесің?

3. Гормондардың атқаратын қызметтеріне тоқтал . а) қалқанша маңы безі ә) кортизон гормоны б) минерало-кортикоид в) адреналин гормоны г)Норадреналин д) инсулин гормоны ж) Глюкагон гормоны з) гастрин, секретин гормондары е) Холецистокинин гормоны И) прогестерон ж\е гонадотропин

4. Гум реттелудің жүйкелік реттелуден айырмашылығы қандай?

5.Адам тем-ң реттелуін мысалмен түсіндір.

Биология 9-сынып 24.10.08

Cабақтытың тақырыбы: Жынысты көбею.

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды ағзалардың жынысты көбею түрлері туралы түсініктер беру

2.Оқу материалдарын меңгеріп жынысты көбею кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу қабілетін дамыту

3. Ой еңбегіне ,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану,жануартану

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

1. Өсімдіктердің ұрықтанбай көбеюі (партеногенез). ұрық ұрыктанбаған жұмыртқажасушадан дамиды. Аталық дарақтар қатыспайтын-н аналық дарактың Бақбак, темекі мен қызылшаның көптеген іріктемелері, орхидеяның кейбір түрлері . Жануарларда бітелер мен дафниялардың жазғы ұрпақтары осылай көбейе алады. Паразит құрттар формасының көпшілігі осы жолмен кобейедІ. Ондай кезде иесінің ағзасындағы дернәсілдер ұрықтанбастан келесі ұрпақтарды береді.

2. барады да, жұмыртка клеткасына өтіп жинақталады. Сонымен бірге бұл клеткаларда түрлі нөруыздар жөне көп мөлшерде тасымалдаушы, рибосомалы, акпараттык РНҚ түзіледі. Сары уыздың күрамында үрыктын дамуына кажетті коректік заттар (майлар, нөруыздар, көмірсулар, витаминдер, т.б.) болады. РНК ұрыктың даму кезеншің басында түрлі нөруыздардын түзілуін камтамасыз етеді. Мейоздық бөлінудің негізгі мәні әрбір жыныс клеткасында саны екі есе азайған хром-ң жиынтығы (гаплоидті) болады. Сонымен бірге бүл кезеңде хромосомалардың гендері бірден гомологті бөлшектершің орындарьш ауыстырудың — кроссинговердің нәтижесінде олардьщ гендік кұрамы өзгереді.

Мейоз бір-біріне жалғасатын екі бөлінуден тұрады.

Мейоздын фазалары

Мейоздың бірінші бөлінуі. I профазада екі нашар байкалатын центромерасы арқылы байланыскан хроматидадан тұратын хром-р ширатыла бастайды. Содан соң конъюгация . Осы кезде гомологті хромосомалар хроматидаларының гомологті бірдей гендері бар бөлшектері орындарын ауыстырады. Кроесинговер жүреді. Профазаның соңында гомологті хромосомалар бір-бірінен ажырай бастайды. әрбір хромосома генетикалык күрамы өзгерген екі хроматидадан түрады.

I метафазада хромосомалардын ширатылуы шегіне жетеді. Коньюгацияланып, арасы ажырай бастаған хромосомалар экваторда орналасады. Гомологті хромосомалардын центромералары әр түрлі полюстерге бағытталган болады. ұршықтын жібіне центромералары бекиді.

I анафазада гомологті хромосомалардын арасы ашылып, сыңарлары полюстерге тарайды. Сөйтіп, жаңадаң түзілетін клеткаға бір жұп гомологті хромосоманын біреуі ғана өтеді. Хромосомалардын саны екі есе азайып, гаплоидті болады. Бұл кезде өрбір хромосома екі хроматидадан, яғни еселенген ДНҚ-дан тұрады.

I телофазада аз уакытқа ядро қабықшасы пайда болады. Мейоз­дын бірінші және екінші бөлінуінің арасындағы интерфазада ДНҚ еселенуі жүрмейді, Мейоздың бірінші бөлінуінде түзілген клеткалардағы аталық, аналық хромосомалар күрамы, яғни гендерінің жиынтыгы әр түрлі болады.

II телофазада әрбір клетка екі клеткаға бөлшеді. Әрбір клеткаға бірдей болып бөлінген хр-ң сыртын ядро қабықшасы қоршайды. Ядрошық түзіледі. Ширатылғаны жазы-лып, ұзарып, хромосомалар нашар көрінеді.

Аналықтарда түзілген төрт кл-ң біреуі ірі, қалганы майда болады. Себебі клеткаларға цитоплазма бірдей болып бөлінбейді. Ж.кл-сы түзілетініне цитоплазма көп больш өтіп, болашақ ұрықтың дамуына жұмсалатын қоректік заттар — сары уыз, майлар, нәруыздар, витаминдер жинакталады. Қалған үш клетка бағыттаушы немесе редукциялық денешіктер деп аталады да, біртіндеп олардың тіршілігі тоқтайды. Генетикалыкқ ақпараты жаксы сакталған үш клетканың еріп кетуі ұрықтың дамуын қосымша қоректік заттармен қамтамасыз етеді.

Мейоздың соңында аналық жыныс клеткасының сырты қабықшалармен қоршалып, ұрықтануға дай-н. Көп жағдай-ларда бауырымен жорғалаушыларда, құстарда, сүткоректілерде ұрықты сырты қабықшалар қоршайды.

Ұртану. Жетілген сперматозоидтер сұйықтықта қарқынды қозғалып, жұмыртка клеткасын қоршайды. Сперматозоидтегі Гольджи аппаратынан бөлінген ферменттер ж. кл-ң кабықшасын ерітіп жібереді. Сперматозоидтің қүйрықшасы бөлініп қалады. Басы мен мойын бөлігі ж.\к. ядросына қарай жылжиды. Сперматозоидтің ядросы мен жұмыртқа клеткасынын ядросы қосылады. ұрыктанған аналық клетка — зиготада диплоидті хромосомалар жиынтығы түзіледі.

Өсімдіктердщ жыныстьщ көбеюі. Өсімдіктерде де жыныс кл-ң түзілуі, ұрықтануы жануарларға ұқсас. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде — балдырлар мен саңыраукұлактарда жыныс клеткалары (гаметалар) түзілетін жыныс мүшесі бір клеткалы болады. Ж.сат-ы өсімдіктерде көп клеткалы болады. Тек гүлді өсімдіктерде жыныс мүшесі түзілмейді.

Т. Сат-ғы өсім. аталык, аналық жыныс клеткалары қосылып, зигота түзіледі.Зигота дамып, олардын ұрпағын жалғастырады.

Гүлді өсімдіктердің қосар-п ұрықтануы:

1 -- тозаң; 2 — тозаң түтігі; 3 — спермийлер; 4 — ұрык калтасы; 5 — тұкым бүршігі; 6 — аналык; 7 — жүмыртқа клеткасы; 8 — орталык клетка

ІV. Үйге§ 14.

Биосинтез дегеніміз не? 2. Ассимиляция, диссимиляция дегешміз не?

3. Генетикалык кодтың кұрылысын, қасиеттері мен маңылып сипаттандар.

4. аРНҚ кайда синтезделеді? 5. Нәруыз синтез! калай жүреді? 6. Нәруыз синтезінде тРНҚ мен ферменттердін рөлі кандай? 7. Нөруыздың синтезіне энергия қажет пе?

Сабақтың тақырыбы: Организмдердің жеке дамуы

Сабақтың мақсаты: 1..Оқушыларды организмнің жеке дамуы кезінде

болатын биологиялық ерекшеліктермен

таныстыру.

2.Организмнің даму кезіндегі бөлшектену,

гаструляция, органогенез, постэмбрионды даму

кезеңдегі ерекшеліктерді сипаттай білу.

3.Оқушылардың тірі организмдер туралы

дүниетанымын артыру.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ.Онтогенез-зиготадан бастап тіршілігін тоқтатқанға дейінгі кезең.

Жануарларда онтогенез 1. эмбрионалды – зиготадан бастап дүниеге келгенше 2. постэмбрионалды- дүниеге келгеннен бастап,тіршілігін тоқтатқанша. ұрықтанған соң зигота митоз жолымен бөлінеді. Бөлшектену кезеңі көп клеткалы бластуланың түзілуімен аяқталады. Оның іші сұйыққа толы қуыс болады. Оны І реттік қуыс деп атайды.

Экто және энтодерма, мезодерма пайда болады. Клетка өспейді, жіктеледі ұлпалар пайда болады. Лимфоцит-антидене. Бұлшықет-миозин

ІV. Үйге §15 0қу.

V. 1. Ұрықтану дегеніміз не ?

2. Гүді өсімдіктердің қосарлана ұрықтануы жүреді ?

Биология 9-сынып 11.12.

Cабақтытың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болуы туралы теориялар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болуы туралы теориялармен таныстыру.

2. .

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.