Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Биология және оған тығыз байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру

41-сурет. Питекантроп (З.Буриан бойынша)

42-еурет. Неандертальдық адам (З.Буриан бойынша)

Адам эволюциясының кезең-дері. Адамның даму тарихы 3 кезеңге бөлінеді: ежелгі адамдар, ертедегі адамдар жөне қазіргі адам­дар. Антропологияльщ деректер бойынша, ежелгі адамдар осыдан 1 млн жыл бұрын өмір сүрген. Олардың қатарына қаңка қалдықтары Ява аралынан табыл-ған питекантропты, Қытай жері-нен табылған синантропты және қалдыктары Германиядан табыл-ған гейделъберг адамын жат-кызады. Бұлардың жалпы сырт-кы бейнесі адамға ұқсағанымен, маймылдарга тән белгілері басымырад байқалады. Мысалы, қас үсті доғасы қалың әрі алға карай шығыңқы, мандайы тайкы, жак сүйектері ірі, ал иегі шығыңқы емес. Миының массасы 800—1000 г шамасьшда, бойларыньщ бшктігі — 160—170 см (41-сурет). Олар үңгір-лерде түрьш, отты пайдаланған. Топтасып аң аулап, тастан және сүйектен үшкірлеп, кашап кү-ралдар жасаған. Үстап өлтірген жануарлардың етін жеп, терісін сыпырып, киім ретінде пайда-ланған.

Ежелгі адамдардың пайдалан-ған еңбек кұралдары Қазакстан жерінен де табылған. Осы аталған ежелгі адамдарды бір топқа бірік-тіріп, тік жцретін адамдар (Homo erectus) деп атайды.

Ертедегі адамдардың бірнеше тобын ажыратады. Олардың іпгін-де жаксы зерттелгені — неандер-тальдық адамдар (42-сурет). Бүлар осыдан 200 мын жыл бүрын Еуропа, Африка және Азияның оңтүстік аймактарында емір сүр-ген. Неандертальдық адамдардың

бойларының биіктігі — 160—165 см, аяк-кол бүлшык еттері жақсы жетіл-ген, миының келемі үлгайып, 1400 см³ шамасында болды. Олар бір-бірімен сөз аркылы қарьш-катынас жасап, казіргі адамдарга кебірек үксаған. Еңбек күралдары күрделеніп өзгерген. Топтасып емір сүрген, Еркектері бірігіп аң аулап, әйелдері мен балалары әсімдіктердің жемісін, тамыръш жинап, тамак пісірген, аң терілерінен киім тігіп

тл _■ я 43-сүрет. Кроманьондык

киген. Қол өнерімен аиналыскан. \И

тт_ адам

Ендеше, адамның даму тарихындагы

осы кезеңде биологиялык факторлармен катар әлеуметтік фактор-

лардың әсері де айкын байкала бастаған.

Ертедегі адамдар мен казіргі адамдардын, ягни біздердің арамыз-дағы байланыстырушы буын — кроманъон адамы (43-сурет). Кроманьон адамын осы замангы алгашцы адамдар деп атайды. Олардың канка калдьщтары Франциядағы Кро-Маньон үнгірінен табылган. Кроманьон адамдары осыдан 40 мың жыл бүрын емір сүрген. Олардың сүйектері кейін Еуропа, Азия, Африка, Аус-тралия және Қазақстанның да кептеген жерлерінен табылған. Бүлардың денесі ірі, бойлары биік — 170—180 см, миьшың көлемі казіргі адамдардың миымен шамалас — 1600 см³. Маңдай сүйегі тайкы емес, алға шығыңкы, кас үстіндегі калың доға жойылған, көздері үлкен. Иегі алға карай шығыңкьі, бүл айкын сөз сөйлеудің жаксы жетілгенін көрсетеді. Еңбек күралдары алуан түрлі, өте жетілдірілген, үңгірлерде немесе оздері жасаған баспаналарда түрған. Үңгір кабырғаларына салған түрлі түсті суреттер, колдан жасалған ыдыстар, үй бүйымдары кол өнерінің жаксы дамығанын көрсетеді. Адам эволюциясының осы кезеңінде биологиялык факторлар өз күшін жойып, бүл кезенде өлеуметтік факторлар негізгі рел атқарып, саналы адам (Homo sapiens) калыптасты.

J Приматтар эволюциясы. Ежелгі адамдар. Ертедегі адамдар. Осы заман-ры алғапщы адамдар.

? 1. Приматтар эволюциясы туралы не білесіңдер? 2. Ежелгі адамдарға кімдер жатады? Олардын ерекшеліктері қандай? Осы кезенде кандай факторлар шешуші рөл атңарды? 3. Ертедегі адамдар деп кімді айта-ды? 4. Осы заманғы алгашкы адам деп кімді айтады? Бұл кезеңдегі негізгі өсер етуші факторларды атап, мысал келтіріңдер.

Берілген кестені толтырып, адам эволюциясының кезендеріне сипатта-ма беріңдер.

92

93Адам эволюциясының кезеңдері	Өзгеріске көбірек ұшыраған мүшелер	Әзгеру сипаты	Өзгерудін себептері
Австралопитектер Ежелгі адамдар (синантроп, питекантроп, гейдельберг адамы) Неандертальдыктар Кроманьондықтар мен қазіргі адамдар

Адамның шығу тегі.-/сабақ жоспарының 2 нұсқа/

Сабақтың мақсаты: Адамның шығу тегімен таныстыру.

Білімділік мақсаты: Адам эволюциясының негізгі кезеңдеріне жалпы шолу арқылы органикалық дүниенің тарихи даму заңдылықтарының ақиқаттығына көз жеткізу. Адам эволюциясы жалпы органикалық дүние эволюциясының заңды жалғасы екендігін түсіндіру арқылы дұрыс дүниетанымын қалыптастыру.

Дамытушылық мақсаты: Оқушылардың эволюциялық білімдерін тереңдете отырып, Оқу мен Жазу арқылы Сыни Тұрғысынан Ойлауды Дамыту жобасын қолдана отырып оқушының өз бетінше ізденуін , зерттеуін қалыптастыру.

Тәрбиелік мақсаты: Табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттыра, бірін-бірі сыйлауға, тыңдауға үйренеді. Өз ойларын ашық айтуға дағдыландыру.

Сабақ типі: Аралас сабақ.

Оқыту әдісі: Лекция.

Тексеру формасы: Тест. Реферат. Венн диограммасы. Кубизм. «Т» кестесі. Даралық пен ұқсастық.

Көрнекіліктер: Компьютердегі слайдтар.Суреттер. Энциклопедия кітаптары. Дүние жүзілік карта. Оқушы схемалары.

Сабақтың кезеңдері:

Жоспар:

3. Адамның жануарлардан шыққандығының дәлелдемелері.