Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Биология және оған тығыз байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру

9-сынып

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға тангыстыру. таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

. ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

ІІІ. Қорытынды.

В.И.Вернадский биосфера туралы ілімін тұжырымдай келіп, ондағы тіршіліктін тракты дамуындағы адамның рөлін жоғары бағалайды. Ол: "Биосфераның болашағы адамның парасатты ақыл-ойына байланысты (ноосфера) бір қалыпты дамуы тиіс", — деді.

. Ол: "Егер адамзат табиғатты осылайша пайдалана берсе, бүкіл биосфера тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін", — деген болатын.

. Жер шарында жыл сайын 100 млрд т қазба байлыктары өндіріліп, 500 млн тоннадан астам химиялық заттар егістіктерге төгілді, 20 млрд т зиянды заттар мен 10 млрд т синтетикалык немесе қорытпа заттар, улы газдар қоршаған ортаға шығарылды.

Атмосферада көмірқышқыл газы көбейіп, керісінше, оттек азайып кетті. Сол сиякты ауадағы азот 110%-ға, азот диоксиді 7%-ға, ал күкірт 75%-ға көбейген.

Судың мұнай онімдері, өндіріс қалдыкқтары, ауыр металдар, улы химиялық заттармен ластануы етек алуда. Көптеген елдерде таза су сапасының төмендеуі, ауыз су тапшылығы байқалуда.. Топырақтын құнарсыздануы, шөлейттенуі, ластануы, батпақтануы, сорлануы мен топыракқ эрозиясы жер шарынын оңтүстік аймақарында жиі байқалуда.

Биосфера шегіндегі тепе-тендіктің бүзылуы бүкіл ғаламшардың тіршілігін түраксыздандыруда. Әсіресе климаттың өзгеруі адам баласын азьгқ-түлікпен камтамасыз етуді шектеуде. Жер шарындагы орман ағаштарының 50%-ға жуығы кесілген. Жануарлар дүниесі, сапалы жайылымдар жойылып отыр. барлык өсімдіктердің 10—15%-ы, жануарлар мен құстардың 226—400 түрі біржола жойылып кетсе, 1200 түрі жойылып кету каупінде түр.

Біріккен ұлттар Ұйымы (БҰҰ) жанын-дағы ЮНЕСКО (Білім, ғылым және мөдениет мәселелері жәніндегі Біріккен Ұлттар Үйымы) барлық елдердің табиғатты тиімді пайдалануы жөне корғауы максатьщда бағдарламалар қабылдап, оны қадағалап отырады. I Биосфера туралы ілім. Тіршілік бесігі. Ноосфера. Биосфера шегіндегі өзгерістер. Экожүйенін өзгеруі. Біріккен Үлттар Үйымы. ЮНЕСКО. Биосфераны корғау. Табиғатты тиімді пайдалану.

ІІІ.Тест

А) Автотрофтылар. В) Продуценттср. С) Саңыраукүлақтар мен ағзалар. D) Еткоректі жануарлар. Е) Бір жасушалы балдьтрлар.

1893. Өзінің тіршілік әрекетінде органикалық заттарды бейорганикалық заттарга айналдыратын ағзалар қандай топқа жатады?

А) Автотрофтылар. В) Продуценттер. С) Редуценттер.

D). Бір жасушалы бапдырлар

1894. Ас қорыту мүшелері қандай ұрық жапырақшасынан қалыптасады?

А) Эктодермадан. В) Энтодермадан. С) Мезодермадан. D Дәнекер ұлпасынан.

1895. Саңырауқұлақтар мен ұсақ ағзалар, органикалық қалдықты ыдыратушы - бұл: А) Консументтер. В) Продуценггер.C) Редуценттер. D) Еткоректі жануарлар. 1896. Су қоймасында мына ағзалардың қайсысы продуцент бола алады?

A) Шөп. В) Агаш. С) Балдыр. D) Мүктер. .

1897. Қай ағзалар редуцент бола алады? А) Балдыр мен қыналар.

898. Шөпқоректі жануарлардың биогеоценоздағы орны:

А) Продуцент. В) Автотрофтылар. С) Редуцент. D) Консумснт.

1899. Қай бірлестік биомассасы максималды өнімділігі жағынан ажыратылады?

А) Мұхит. В) Тундра. С) Аралас орман. D) Тропикалық орман.

1900.Адам санынын көбеюіне байланысты топырақ құнарлылығының кемуі кандай апатқа әкеліп соғады? А) Таза су кризисі. В) Энергетикалык кризис. С) Азық-түлік кризисі. D) Топырақ кризисі.

1901. Төмендегі қоректік тізбектің қайсысында энергия берілу дүрыс көрсетілген?

А) Түлкі —* жертесер —» жауын ку-рты —* түскен жапырак —* өсімдік.

В) Түскен жапыракқ— жауын қүрты — өсімдік — жертесер—► түлкі.

С) Өсімдік —» түскен жапырак —► жауын құрты —► жертесер — түлкі.

D) Өсімдік —* жертесер —* жауын құрты —* түскен жапырақ —" түлкі.

1902. Энергиянын. пирамидалык заңы бойынша, экологиялык пирамиданың бір трофикалық деңгейінен энергия ІІ-шісіне өтеді:

А) 10 % - тен астам болса. В) 50 % - тен астам болса. С) 10 % - тен аспаса.D) 20 % - тен аспаса. .

1903. Жыртқыштар - табиғи бірлестікте:

А) Қорек популяциясын жаңдандырады.

В) Қорек популяциясында дара санын кебейтеді.

C) Популяцияның даралар санына эсер етпейді. D) Тіршілік ортасына бейімделуге мүмкіндік береді. .

1904. Популяция дегеніміз -

А) Өсімдік, жануар, саны pay құлақтардың табиғи бірлестігі. В) Бір түрге дараларының, бслгілі бір жерде ұзак тіршілік ететін оқшауланған тобы

С) Тірі ағзалардың бір түрімен олар тіршілік ететін табиғи ортаның жиынтығы.

D) Бір түр дараларынң тіршілік ететін табиғи сферасы.

1905. Озон қабатындағы озон неден бұзылады?

1906. Орман, тынымбақ, жасыл жамылғьшарға тән емес қызметтер;

А) СО₂ концентрациясының азайып, О₂ - мен баюы. В) Адамның емделіп, дем алуы. С) Жерасты суларын бір деңгейде устау. D) Адамды трансігортпен камтамасыз ету.

1907. Биологиялык зат айналым қайсыларының арасындағы арақатынас?

B) Өсімдік, жануар, саңырэуқұлак, микроағзалар арасында. С) Өсімдік, жануар, бактерияі/ар арасында.D) Өсімдік, жануарлар арасында..

1 908. Күн сәулесінің энергиясы, химиялык заттар энергиясына айналуы

қайсысының көмегімен жүзеге асады?

редуценттер.

3909. Озон қабаты - биосфера тіршшгіне жагдай жасайды, себебі:

А) Космостық сәулелену нәтижесінде тузіледі. В) Ультракүлгін сәуленің

етуіне тосқауыл болады. С) Атмосфераның ластануына жол бермейді.

D) Ауаны ластайды.

ІV. Үйге .§62 оқу.

1910. Озон кабаты азот оксиді мен көмірсутектің катысуымен О₂

молекуласынан нснің эсерінен түзіледі?

А) Ультракүлгін сэуле эсерінен. В) Инфрақызыл сәуле зсерінен.

С) Жарык сэулелерінің эсерінен. D) Рентген сэулелерінің эсерінен.

E) Гамма сэулелерінің эсерінен.

1911. Топырақтағы қарапайымдылар бактериялармен коректенеді, себебі зат айналымда олар:

А) Өсімдік қалдығын І-ші бұзушылар. В) Микроағзалар санын реттейді.

C) Фотосинтез процесінде органикалық заттар түзеді.

D) Жырткыштар санын реттейді.

1912. Органикалык заттардың ыдырауы жылдамырақ жүреді:

А) Шөлде. В) Саваннада. С) Дымқыл тропикалық ормандарда. D) Тундрада.

1913. Биосфера дегеніміз -

Тест ІV Тоқсан 9-сынып

А) Автотрофтылар. В) Продуценттср. С) Саңыраукүлақтар мен ағзалар. D) Еткоректі жануарлар. .

1893. Өзінің тіршілік әрекетінде органикалық заттарды бейорганикалық заттарға айналдыратын ағзалар қандай топқа жатады?

А) Автотрофтылар. В) Продуценттер. С) Редуценттер.

D). Бір жасушалы бапдырлар

1894. Ас қорыту мүшелері қандай ұрық жапырақшасынан қалыптасады?

А) Эктодермадан. В) Энтодермадан. С) Мезодермадан. D Дәнекер ұлпасынан.

1895. Саңырауқұлақтар мен ұсақ ағзалар, органикалық қалдықты ыдыратушы - бұл: А) Консументтер. В) Продуценггер.C) Редуценттер. D) Еткоректі жануарлар.

1896. Су қоймасында мына ағзалардың қайсысы продуцент бола алады?A) Шөп. В) Агаш. С) Балдыр. D) Мүктер. .

1897. Қай ағзалар редуцент бола алады? А) Балдыр мен қыналар.

B) Саңырауқұлак пен бактерия. С) Өсімдік пен балдыр. D) Бактерия мен балдыр.

898. Шөпқоректі жануарлардың биогеоценоздағы орны:

А) Продуцент. В) Автотрофтылар. С) Редуцент. D) Консумснт.

1899. Қай бірлестік биомассасы максималды өнімділігі жағынан ажыратылады? А) Мұхит. В) Тундра. С) Аралас орман. D) Тропикалық орман.

1900.Адам санынын көбеюіне байланысты топырақ құнарлылығының кемуі кандай апатқа әкеліп соғады? А) Таза су кризисі. В) Энергетикалык кризис. С) Азық-түлік кризисі. D) Топырақ кризисі.

1901. Төмендегі қоректік тізбектің қайсысында энергия берілу дүрыс көрсетілген?

А) Түлкі —* жертесер —» жауын ку-рты —* түскен жапырак —* өсімдік.

В) Түскен жапыракқ— жауын қүрты — өсімдік — жертесер—► түлкі.

D) Өсімдік —* жертесер —* жауын құрты —* түскен жапырақ —" түлкі.

1902. Энергиянын. пирамидалык заңы бойынша, экологиялык пирамиданың бір трофикалық деңгейінен энергия ІІ-шісіне өтеді:

А) 10 % - тен астам болса. В) 50 % - тен астам болса. С) 10 % - тен аспаса.D) 20 % - тен аспаса. .

1903. Жыртқыштар - табиғи бірлестікте:

А) Қорек популяциясын жаңдандырады.

В) Қорек популяциясында дара санын кебейтеді.

C) Популяцияның даралар санына эсер етпейді. D) Тіршілік ортасына бейімделуге мүмкіндік береді. .

1904. Популяция дегеніміз -

А) Өсімдік, жануар, саны pay құлақтардың табиғи бірлестігі. В) Бір түрге дараларының, бслгілі бір жерде ұзак тіршілік ететін оқшауланған тобы

С) Тірі ағзалардың бір түрімен олар тіршілік ететін табиғи ортаның жиынтығы.

D) Бір түр дараларынң тіршілік ететін табиғи сферасы.

1905. Озон қабатындағы озон неден бұзылады?

1906. Орман, тынымбақ, жасыл жамылғьшарға тән емес қызметтер;

А) СО₂ концентрациясының азайып, О₂ - мен баюы. В) Адамның емделіп, дем алуы. С) Жерасты суларын бір деңгейде ұстау. D) Адамды транспортпен қамтамасыз ету.

1907. Биологиялык зат айналым қайсыларының арасындағы арақатынас?

B) Өсімдік, жануар, саңырэуқұлак, микроағзалар арасында. С) Өсімдік, жануар, бактерияі/ар арасында.D) Өсімдік, жануарлар арасында..

1 908. Күн сәулесінің энергиясы, химиялык заттар энергиясына айналуы

қайсысының көмегімен жүзеге асады?

редуценттер.

3909. Озон қабаты - биосфера тіршшгіне жагдай жасайды, себебі:

А) Космостық сәулелену нәтижесінде тузіледі. В) Ультракүлгін сәуленің

етуіне тосқауыл болады. С) Атмосфераның ластануына жол бермейді.

D) Ауаны ластайды.

1910. Озон кабаты азот оксиді мен көмірсутектің катысуымен О₂

молекуласынан нснің эсерінен түзіледі?

А) Ультракүлгін сэуле эсерінен. В) Инфрақызыл сәуле әсерінен.

С) Жарык сэулелерінің эсерінен. D) Рентген сэулелерінің эсерінен.

E) Гамма сэулелерінің эсерінен.

1911. Топырақтағы қарапайымдылар бактериялармен коректенеді, себебі зат айналымда олар:

А) Өсімдік қалдығын І-ші бұзушылар. В) Микроағзалар санын реттейді.

C) Фотосинтез процесінде органикалық заттар түзеді.

1912. Органикалык заттардың ыдырауы жылдамырақ жүреді:

А) Шөлде. В) Саваннада. С) Дымқыл тропикалық ормандарда. D) Тундрада.

1913. Биосфера дегеніміз -

а) цитология; в) генетика;

б) кардиология; г) гибридиология.

2. Организмдердің өз белгілері мен қасиеттерін жэне даму ерекшеліктерін ұрпақтарына беру қабілетін не деп атайды?

а) Т^кымкуалаушылық; в) гибридиология;

"б) өзгергіштік; г) будандастыру.

3. Организмнің жана белгілері мен қасиеттеріне не болу қалан аталады?

а) Тұқымкуалаушылық; в) будандастыру;

б) өзгергіштік; г) тозандандыру

4. Көршбсіі қалған белгіні қалаіі атаймыз?

а) Доминантты; в)полигибридті;б) рецессивті; г) моногибритді.

5. Аллельді гендердің екеуі де доминантты АА, не екеуі де рецессивті аа болатын организмді қалай атаймыз?

а) Генотип; в) гомозигота;

б) гетерезигота; г) фенотип.

6. Организмнін ішкі сыртқы белгілері жиынтығын не деп атаймыз?

а) Генотип; в) гомозигота;

б) фенотип гетерезигота; г) гетерезигота.

7. Органнзмнің аллальді гендері екі түрлі Аа, біреуі доминантты А гені, екіншісі рецессивті а болса, ол:

а) гомозиготалы; в) гетерезиготалы;

б) гомологты; г) фенотип.

8. Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы қалай аталады?

а) Тіркесіп тұқым куалау; в) гаплоидты жиынтық;

б) диплоидты жиынтық; г) аутсома. 9- Басымдылық қасиет көрсететін белгі:

а) рецессивті; в) гомозиготалы;

б) гетерезиготалы; г) доминантты.

10. Бірінші ұрпакта бір жұп белгініц біреуі ғана көрініс беріп отырса, бұл қубылыс қалаіі аталады?

а) Мендельдің I заңы; в) Мендельдің тәуелсіз ажырау заңы;

б) Мендельдің II заңы; г) полигибрид.

VII тарау

1. Сыртқы орта жағдайларының әсеріне байланысты түқым қуаламайтын өзгерістердің қалыптасуын

а) мутациялық өзгергіштік; в) генотиптік өзгергіштік;

б) модификациялық өзгергіштік; г) комбинативтік өзгергіштік.

2. Түкым қуалайтын өзгергіштік қалай аталады?

а) Мутациялық өзгергіштік; в) комбинативтік өзгергіштік;

б) модификациялық өзгергіштік; г) генотиптік өзгергіштІк.

3. Орта жағдайларына байланысты белгілердін өзгеру шегі

а) мутация; в) модификация;

б) айқын өзгергіштік; г) реакция нормасы.

4. Хромосомалар санының еселенбей артуын немссс кемуін

а) полиплоидия; в) гетерплоид;

б) мутация; г) мутаген.

а) Ж.Б.Ламарк; в)К.Линней;

б)К.Бэр; г)Х.ДеФриз.

6. Аутосомалық хромосомалардың 21 жүбында артық бір жыныстық Х^ хромосома болса, бүл ауру қалай аталады?

а) Клайнфельтер; в) Даун;

б) Шершевский Тернер; г) шизофрения.

7. Ер адамдаорда хромосоманьщ 23 жұбында артық бір жыныстық Х-хромосома болса, бүл ауру қалай аталады?

а) Клайнфельтер; в) Шершевский Тернер;

б) полигендік; г) Даун.

а) Даун; в) моногендік ауру;

б) Шершевский Тернер; г) полигендік.

9. Адамнын түкым қуалаушылығы мен өзгергіштігін, қалыпты белгілердің және түрлі тұқым қуалау еркшеліктерін зерттейтін ғылым?

а) Жыныс генетикасы; в) адам генетикасы; б.) мутация; г) модификация.

10. Бір белгі бойынша егіздердің ұқсастығын не деп атаймыз? 'а) Цитогенетика; в)генология;

б) конкорданттылық; г) дискорданттылық.

а) генетика; в) цитология;

б) селекция; г) биология.

2. Селекция ғылымыма үлес қосқан f алым

а) Павлов; в) Вавилов;

б) Ч.Дарвин; г) Сеченов.

3. Адамныц іс-әрекетімен жүретін эволюция

а) будандастыру; в) сұрыптау;

б) селекция; г) іріктеу.МОЙ УРОК. КОНТРОЛЬ И ОЦЕНКА

4. Тірі организмдер мен биологиялық процесті адамның мақсатына сай өндірісте колдану

а) гендік инженерия; в) биотехнология;

б) микробиология; г) экология.

5. Барлық организм селекциясында байқалатын жағымды жағдай

а) аутбридинг; в) аутбридинг;

б) гертерозис; г) инбридинг.

6. Орамжапырақ, каит қызылшасы, жоңышканың орталығы

а) Шығыс Азия; в) Жерортатеңізі;

б) Абиссиния; г) Оңтүстік Америка.

7. Малдын шаруашылыққа тиімді нақ бір белгісі бойынша үрпак алу жолы

а) жаппай сұрыптау; в) туыстық шағылыстыру;

б) жеке сұрыптау; г) әріден шағылыстыру.

8. Тіршілік қабілеті жогары, өнімділігі мол, қолайсыз жағдайларға төзімді будандық үрпақ алу

а) аутбридинг; в) туыстық шағылыстыру;

б) гетерозис; г) эріден шағылыстыру.

9. Күріш, қант қамысы, көкөністердің шығу орталығы

а) Шығыс Азия; в) Оңтүстік Азия;

б) Орталық Америка; г) Абиссиния.

10. Гендерді тасымалдау арқылы түраралық кедергілерді жойып, қажетті тұқым қуалайтын белгілерді бір организмнен екіншісіне беру

а) биотехнология; в) микробиология;

б) гендікинтерия; г) селекция.

1. «Экология» терминін енгЬген г алым

а) Ч.Дарвин; в) Э.Геккель;

б) П.Наумов; г) Ж.Ламарк.

2. Тірі органнзмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын оларды қоршаған ортасымен байланыстыратын ғылым

а) Экология; в) Биология;

б) Генетика; г) Антропология.

3. Жүқпалы аурулар, жүрек, қан қысымы, жүйке, тері аурулары көп аймақ

а) Арал; в) Жамбыл;

б) Семей; г) Атырау.

4. Өкпе-тыныс жолдары кемтар балалардьщ туылуы таралған аймақ

а) Арал; в) Жамбыл;

б) Семей; г) Солтүстік Қазақстан.

5. Организмде кадмий кобейген жагдайда болатын ауру

а) бери-бери; в) итай-итай;

б) сәулелік ауру; г) сезім мүшелері.

6. Әлемдік экологияға жататындар

а) ауыл экологиясы; в)өндіріс,ауыл шаруашылығы;

б) жалпы экология; г) кұрлык, мұхит, тұщы су экологиясы.

7. Қалыпты экологиялық жағдай Қазақстанда нешінші жылы бүзылды? а)1981; в)1936;

6)1990; г)1986.

8.1 кезең бойынша, экология ғыльшына үлес қосқандар

а) Мебиус; в) Докучаев;

«Биология в Казахстанской школе.

34 Биология Қазиқстап мектебінде»

050t г. Алматы, а/я S9

№ 1 (25), 2009

б) Реймерст; г) Наумов.

а) Дерябо;

б) Наумов;

10. Қолданбалы экология:

а) кала,ауыл,адам экологиясы;

б) микроорганизмдер экологиясы;

в) Тілепбергенов;

г) Северцов.

в) өндіріс,ауылшаруашылық экологиясы;

г) кұрлық экологиясы.

Хтарау

1. Кез-келген оргапизмнің өіііп-өсіп, көбеюіне үрпақтарын жалғастыруына қолайлы табиғи-тарихи қалыптасқан орта

а) экологиялык фактор; в) биотикалық фактор;

б) төзімділік; г) тіршілік ортасы.

2. Кэдімгі қансорғыш масалар, соналар, кенс, бүрге, сүліктер

а) паразиттер; в) эндопаразит;

б) экропаразит; г) бактериалар.

3. Организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуына, таралуына тікелей, жанама эсер ететін қоршаған ортаның қүрам бөлігінің жиынтығы

а) организмге кажетті жағдай; в) орта;

б) экологиялык фактор; г) абиотика.

4. Организмнің тікелей немесе жанама эсер ететін бейорганикалық ортаның қүрам бөлігінің жиынтығы

а) абитакалық фактор; в) антропогендік фактор;

б) экологиялык фактор; г) оптимум.

5. Организмнің тәуліктік жарықпен қараңгы мерзімдерінің үзақтыгына байланысты жауап беру реакциясы

а) фенология; в) фотопериодизм;

б) жыл маусымы; г) биологиялық ырғақ.

6. Организмнің маусымдық өзгерістерге бейімделушілігін, тіршілігіндегі биологиялық процесс

а) фотопериодизм; в) биоиндикатор;

б) жыл маусымы; г) фенология.

7. Организмдердің бейімделу процесіндегі ерекше қүбылыс

а) анабиоз; в) диапауза;

б) миграция; г) тыныштық кезең.*

а) төзімділік заңы; в) эврибонт;

б) оптимум; г) стенобионт.

9. Таралу аймағы шектеулі орта мен факторларга талгамы жоғары тобы қалай аталады?

а) Стенобионттар; в) эврибонт;

б) минимум; г) бейімделу.

10. Тірі организмдердің бір-біріне және табиғи ортаға жағымды, жағымсыз эсер етуі

а) антропогендік; в) абиотикалық;

б) биотикалық; г) экологилық.

«Биология в Казахстанской школе.

Виология Қазақспшн мектебінде»

экологиялық проблема

§63. Әлемдік экологиялык проблемалар

Биосфера — тіршілікке колайлы Жер шарының кабаты болғандықтан, онда күрделі процестер болып жатады.

Зиянды заттардың мөлшері шектен тыс көбейіп, бүкіл адамзат қауымына, коршаған орта табиғатына зиянын тигізеді. Бірте-бірте бүл жағдайлар кауіпті экологиялык проблемаларға айна-лады.

Қазіргі кезде Жер шарындағы экологиялык проблемаларды — жергілікті, аймақтык және әлемдік деп жіктейді. Жергілікті экологиялык проблемалар — белгілі бір аудан, облыс көлемін қамтиды. Мысалы, қаланың ауасы, кіпіігірім өзен мен колдердін ластануы, ірі өнеркәсіп айналасының ластануы, т.б.

Аймактык экологиялык проблемалар колемі бірнеше аудан м^еН облысты камтиды. Мысалы, Балкаш, Арал, т.б. проблемалары- Ал

1. Биосфера туралы ілімді кандай ғалым тұжырымдады? 2. Биосфераны не үшін корғау керек? 3. Экожүйелерді корғау керек пе? 4. ЮНЕСКО ұйымынын рөлі кандай?