Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Биология және оған тығыз байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру

сызбанүсқасы: 1 — абиотикальщ факторлар; 2 — продуценттер;

3 — консументтер (За — өсімдікқоректілер, Зә — қалдыккоректілер,

36 — жыртқыштар); 4 — редуценттер

Сонымен барлық жерде де табиғи жөне жасанды жүйелердегі бірлестіктердің қоректік қүрылымының бір-бірімен үздіксіз қарым-қатынаста өрекет ететініне көз жеткіздік. Ең бастысы, барлык жүйедегі тіршілік процесінің козғаушы күші Щн энергиясы екенін әркдшан есте сақтау кажет. Сонда ғана табиғатта зат пен энергия айналымы үздіксіз жүріп, биосферадагы калыпты тіршілікті қамтамасыз етіп отырады.

Әкожүйедегі ңоректік тізбек және энергия. Биоценоздағы орга-низмдер арасында түрақты қоректік байланыстар калыптасқан. Осы қатынастар белгілі бір организмдердің тобын біріктіріп отырады. Қоректік тізбектер үш бөлімнен түрады.

Әрбір қоректік тізбектің катарында белгілі бір қоректік денгей калыптасады. Ол өзінен өтетін зат және энергия агынының белсенділігімен сипатталады. Мысалы, жасыл өсімдіктер — бірін-ші, фитофагтар — екінші, ал жануаржегілер (зоофаги) — үшінші қоректік деңгейді түзеді(72-сурет).

Барльщ қоректік тізбектер бір-бірімен байланысты және тәуелді болып отырады. Бір деңгейден екіншісіне, үнііншісіне өткен сайын зат немесе энергия беру жүзеге асады. Осының бәрі биоценоздағы Қоректік тізбектің күрделілігін жөне біртұтас жүйе ретінде өрекет ететінін көрсетеді.

177Экологиялық пирамида. Биоценоздагы коректік тізбектегі корек түгел дерлік организмнің өсуіне немесе биомассаның жинакталуьша жүмсалмайды. Оньщ біразы организмнің энергия куатына: тыныс алу, козғалу, көбею жөне дене температурасын ұстап тұруга жұмсалады. Сондыктан бір тізбектің биомассасы екішшсіне толық үқсамайды. Егер ондай болған жағдайда табиғатта кор ресурсы таусылган болар еді. Осыған байланысты әрбір келесі коректік тізбекке өткен сайын азықтык биомассасы азайып отырады. Соның нөтижесінде бір коректік деңгейден екіншісіне өткен сайын биомасса, сандық кұрамы жөне энергия коры азайып отыратьшы аныкталған. Бұл зандылыкты америкалық зоолог Ч.Элтон зерттеген. Сондыктан ол «Элтон пирамидасы» деп аталады.

Экологиялык пирамиданың негізгі 3 тиігі бар:

1) сандық пирамида — организмдердщ жеке сандьщ көрсет-кішін айкындайды;

2) биомасса пирамидасы — белгілі бір көлем мен уақыттағы жалпы кұрғақ салмакты аныктайды;

3) энергиялық пирамида — энергия ағынының куатын немесе "өнімділікті" аныктайды (3-сызбанұска).

Экологиялық пирамида типтері:

А ~ сандық пирамида; Ө — биомасса пирамидасы;

Б — энергиялык пирамида