Сабақтың тақырыбы : ХІХ ғасырдағы тарихи-әлеуметтік жағдай Сабақтың мақсаты

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

М.Мөңкеұлының «Қарасай - Қази» дастанының негізгі мазмұндық желісі – әке жолын қуып, жерді, елді жаудан азат ету мәселесі. Толғаудың қысқаша мазмұны. Мұса деген байдың отыз ұлы болады. Отыз ұлдың ішінде Мамай деген баласы би болады да, Орақ деген ұлы батыр болады. Орақтың батырлығын көре алмаған бауырлары өз алдаспанымен өзін мертіктіреді. Артында қалған екі ұлы Қарасай мен Қази ер жетеді. Қарасай он жеті жасқа толғанда қалмақтар шабуыл жасайды. Қарасайдың жауға қарсы шабуылға шығар аты болмайды. Осы кезде Көкше батыр өзінің Көкбұйра атын Қарасайға береді де, орнына қарындасын күйеуге сұрайды. Қарасай келісімін береді.. Қалмақ әскерінің санын көрген әкесінің ағалары қорқып кейін шегінеді. Кері шегінген қолдың ішінен Тарғын есімді батыр Қарасайдың қасында қалады. Осы кезде арттарынан бір қара көрінеді. Бұл кім болды екен деп қараса, Қарасайдың он бес жасар інісі Қази екен. Ағасының қарсылығына қарамастан жауға бірге шабуға рұқсат сұрап, үшеуі қалмақтың қалың қолына қарсы шығады. Бұларды қалмақ қолы бала санап менсінбейді. Осы кезде Қарасай екі рет қалмақтың батырына өзін атуға кезек береді. Бірақ атылған екі оқтың екеуі де дарымайды. Сол кезде кезек сұраған інісі Қази қалмақ қолбасшысын атып құлатады да, елдеріне жеңіспен оралады.Осы шабуылда ағасы мен інісі жеңіске жетеді. Сол кезде жасы тоқсанға жеткен Көкше батыр Қарасай батырдың қарындасын әйелдікке алудан бас тартып, балаларға батасын береді.

Оқушылырдың жауаптарына ,сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады.

шығармашылығы Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

ә) оқушыларды адамгершілікке,имандылыққа,асыл қасиеттерге тәрбиелеу;

б) мәнерлі сөйлеуге дағдыландыру, ой-өрісін,ойлау қабілетін,шығармашылық ізденісін дамыту;

Сабақтың түрі : аралас сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап, түсіндіру, дамыта оқыту

Сабақтың көрнекілігі : кітаптар, тірек сызбалар т.б

Пәнаралық байланыс : тарих

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

Ресейдің ел билеу жүйесін кезінде қатты сынаған ақынның бірі - Шортанбай Қанайұлы.

Ол 1818 жылы осы күнгі Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданындағы Қаратау-Қарназ деген жерде дүниеге келген. XIX ғ. орта шенінде Шортанбай Сарыарқаға келіп, Қарқаралы дуанына қарасты Арғын руынан тараған Қаракесек Кеней ішінде өмірінің соңғы жылдарын өткізді. Бастапқы кезде ол Жамантай төренің, кейін Жанғұтты бидің қолында болып, сол жерде қайтыс болды. 19 ғ. екінші жартысында феодализм іргесі ыдырай бастады. 1861 жылғы Ресейде болған крепостнойлық құқықты жою туралы заңның лебі Сарыарқаға да жеткен болатын. Міне, осы кезеңді жіті байқап, ой-түйгендерін ақын өзінің өлеңдері арқылы керсетті. 1868 жылы "Жаңа низам" заңы шықты. Енді қазақ елін билеу жүйесінде өзгерістер болды. Бұрынғы хан, төрелердің үстемдігі әлсіреп, қазақтың өз ішінен шыққан саудагер, байлар қатарға қосылып өз өктемдіктерін жүргізе бастады. Бұл кезде Сарыарқаны сауда-саттық жайлады, мал-мүлік базарға түсті, жәрмеңкелер жандана түсті, базар нарқын ақша биледі. Демек, капитализмнің элементі қазақ жеріне де ене бастағанын көреміз. Осы кезде байи бастаған саудагер, байлар ел билеу ісіне белсене араласуға тырысты. Кешегі феодалдық дәуірдің дәмін татқан Шортанбайлар күні өтіп бара жатқан хандық дәуірді аңсап, жаңа ене бастаған капиталистік қарым-қатынасты жатсынады. Ол өзінің "Бір насихат айтайын" деген өлеңінде:

Әуелі қорлар зор болды,

Сондағы зорлар қор болды.

Қайыры жоқ бай шықты,

Сауып ішер сүті жоқ,

Мініп көрер күші жоқ,

Ақша деген мал шықты - деп қазақ аулының тұрмысына жаңа ене бастаған сауда-саттық қатынасына шошына, үрке қарады. Бүкіл жұрттың саудаға араласып жанталасқа түскенін көріп қамығады.

Кітаппен жұмыс: Шортанбай Қанайұлының өлеңдерін мәнерлеп, нақышына келтіре оқиды.

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

Білімді бағалау: Оқушылырдың жауаптарына ,сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады.

Үйге тапсырма: Шортанбай Қанайұлының өмірі мен шығармаларын оқып келу.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

ә) оқушыларды адамгершілікке,имандылыққа,асыл қасиеттерге тәрбиелеу;

б) мәнерлі сөйлеуге дағдыландыру, ой-өрісін,ойлау қабілетін,шығармашылық ізденісін дамыту;

Сабақтың түрі : аралас сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап, түсіндіру, дамыта оқыту

Сабақтың көрнекілігі : кітаптар, тірек сызбалар т.б

Пәнаралық байланыс : тарих

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

Орыстан тепкі көрер Ахмет, Міржақып, Сәкендердің халін ХІХ ғасырда Шортанбай соншалық сұңғыла талантпен сезіп, түйсінді. Сондықтан да «Зар заман» атты жырында ақын қазақ халхының басынан бағы тайып бара жатқан шақты қалың қайғымен,мол мұңмен жырлайды.

Зар,зар,заман,зар заман,

Зарлап өткен бір заман,-

Деп, шұбыртпалап әкеліп,түйдектетіп,түйіліп айтады:

Жақс жаманнан түңілген,

Жаман малдан түңілген,

Мұның өзі зар заман.

Зарлығының белгісі-

Бір-бірлерін күндеген.

Құдай деген //мұһминнің 1 шумақ

Аузынан кетпес// тобасы 4 тармақ

Иманы бардың// белгісі 8 бунақ

Тілінен табар //шырасы

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

1. 
   Зар заман ақындарының өмірі,шығармашылығы жайында не білесіңдер?
   
2. 
   «Зар заман» топтамасы туралы қандай ойларың бар?
   
3. 
   Тәуелсіздік, егемендік алғаннан бері зар заман ақындарына деген көзқарас қандай өзгеріске ұшырайды?
   
4. 
   Ақын қазіргі кезеңде өмір сүрсе не айтар едің?
   

Оқушылырдың жауаптарына ,сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

ә) оқушыларды адамгершілікке, қайырымды болуға,қоғамдық-саяси дүниетанымын дамыту;

б) Сабақ барысында оқушыларды өз ойын айта білуге, мәнерлеп оқуға дағдыландыру;

Сабақтың түрі : жаңа сабақты игерту

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап,шығармашылық іздену

Сабақтың көрнекілігі : кітаптар ,суреттер

Пәнаралық байланыс : ән-күй ,тарих

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

1. 
   Зар заман ақындарының өмірі,шығармашылығы жайында не білесіңдер?
   
2. 
   «Зар заман» топтамасы туралы қандай ойларың бар?
   
3. 
   Тәуелсіздік, егемендік алғаннан бері зар заман ақындарына деген көзқарас қандай өзгеріске ұшырайды?
   

Қазақ әдебиетінің ерекше, өзгеше, ешбір халық мұрасына ұқсамайтын шетін өнер иелері-сал-серілер.

Бодандыққа бет алған ел ішіндегі осы бағыт өкілдері өз қылықтарымен қарсылықтарын білдіріп тұрғандай.

Олар еш заңға бағынбайды,ешкімнің құлы емес, еркін, өр. Тіпті киімдері де ешкімге ұқсамайды. Жүріс-тұрысы бөлек жандар қазақ өнері алдында ғана бас иеді. Әнді әспеттеп, сөзді сүйіп, жүйрік ат, алғыр қыран ,алымды тазыны ертіп, өткен күннің ертек кездің кейіпкеріндей сұлу тағдыр кешеді.

1. 
   Сал-сері деп кімдерді айтамыз?
   
2. 
   Сал мен серінің қандай айырмашылығы бар?
   

Оқушылырдың жауаптарына ,сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

ә) оқушыларды адамгершілікке, қайырымды болуға,қоғамдық-саяси дүниетанымын дамыту;

б) Сабақ барысында оқушыларды өз ойын айта білуге, мәнерлеп оқуға дағдыландыру;

Сабақтың түрі : аралас сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап,шығармашылық іздену

Сабақтың көрнекілігі : кітаптар т.б

Пәнаралық байланыс : тарих

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

1. 
   Сал-сері деп кімдерді айтамыз?
   
2. 
   Сал мен серінің қандай айырмашылығы бар?
   

Өз кезінде ерекше мұрасымен қалған, қазақ әдебиетіне аңындығымен, айтыскерлігімен, жыршылығымен, білімділігімен атағы жеткен әйгілі Сегіз (шын аты Мұхамет-Қанапия Баһрамұлы Шақшақов) сері екендігі белгілі. Академик Әлкей Марғұлан Сегіз серінің туған уақыты 1808 жыл дейді. «Ол XIX ғасырдың бірінші жартысында жасаған атақты сері. Туған жері Обаған төңірегінен, Ашамайлы Керейлерінен, қыстаулары Маманай Орманның іші. Он екі жасына дейін ауылдағы мектепте оқып, содан кейін Омбыдағы Азия (Азиатская школа) мектебін бітіреді». (Әлкей Марғұлан 1985.А., Ежелгі жыр, аңыздар).

Тоғызға толмай Сегіз ата-анасынан айырылып жетім қалады. Әкесінен айырылған ұл сол өңірге белгілі Шақшақ шешеннің, ұлы атасының тәрбиесінде болады. Сегіздің әкесі Баһрамның арғы аталары қазақ халқы бас ұрып құрметтеген Толыбай сыншы болады. Демек, Сегіз серінің арғы ата-бабалары даңққа бөленген.

Батырлықпенен балуандықтың шыңына жеткен ұлы бабалардың ұрпағы болады.

Жастайынан шалт қимылымен, ерекше ісіменен танылған Сегіз кейіндері қазақша оқуды тастап, Қызылжардағы «Приходьская школада» білім алады. Орыс тілін оңай меңгерген талантты ұл Омбы қаласындағы офицерлер даярлайтын училищені бітіріп шығады. Бірақ, сері елін қанап отырған, жерін талап отырған орыс өкіметіне құлдық қызмет етуден бас тартып, досы Нияз Бағланұлымен патша құрығынан қашып, Сыр бойына кетеді. Сырдың бойында Телікөл, Айнакөл деген жерлерде жаз бойы жүріп, серілік дәурен кешіп, сол маңайдағы қазақты өнерімен тамсандырып, хас жігіт екендігін танытады. Өзі ақын, өзі жыршы, өзі палуан Сегіз күйшілігімен де ерекше көзге түсіп, сол елдегі Рысбике деген сұлуға үйленді, осындай серіге тамсанған Біржан сал өз өлеңінде былай дейді:

Жалғанда мүратына кімдер жеткен,

Көп жақсы менен бүрын өтіп кеткен

Кітаппен жұмыс: Сегіз серінің өлеңдерін мәнерлеп, нақышына келтіре оқиды.

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

1. 
   Сегіз серінің өмір сүрген кезеңіндегі жалпы қазақ жағдайы қандай?
   
2. 
   Сегіз сері бейнесі әлем әдебиетіндегі кімдерге ұқсайды?
   
3. 
   Сегіз серінің махаббат тақырыбына жазылған қандай өлеңдерін білесіңдер?
   

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

ә) өзіндік ой,пікір айта білуге жетелеу,шығармашылық қабілеттерін дамыту;

б) өлең арқылы оқу білімге үндеу,отансүйгіштікке,еңбексүйгіштікке тәрбиелеу;

Сабақтың түрі : аралас сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап, деңгейлеп оқыту

Сабақтың көрнекілігі : кітаптар, тірек сызбалар

Пәнаралық байланыс : тарих

Сабақтың барысы : а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

1. 
   Сегіз серінің өмір сүрген кезеңіндегі жалпы қазақ жағдайы қандай?
   
2. 
   Сегіз сері бейнесі әлем әдебиетіндегі кімдерге ұқсайды?
   
3. 
   Сегіз серінің махаббат тақырыбына жазылған қандай өлеңдерін білесіңдер?
   

"Үш жүзді сайран қылған Біржан едім" Біржан қазіргі Көкшетау облысы Еңбекші ауданы Ермол деген жерде туған. Ол жер бұрын Біржанды тәрбиелеген атасының атымен "Қожағұл ауылы" деп аталған: өз әкесі Тұрлыбайдың дәулеті шағын болған. Ол өнерді, Біржанның жан-дүниесін түсініп ұға алмаған, ел аралап ән салған серінің тапқан сый-сиятын азсынып, оған "мал табушы ұл" деп қарайды. Малдан басқаны түсінбейтін әкесін бір өлеңінде:

"Ұсынсам қолым жетпес туған айға,

Айтсам да арыз жетпес бір құдайға.

Жылына без жүз теңге тапсам-дағы

Жақпадым өзім әкем Тұрлыбайға.

деп шындықты ашып айтады. Біржанның әкесінің кедейлілігін айтыс кезінде Сара қыз бетіне басады.

... Жылқының арығындай Арғын керей,

Тойғансып мәз боласың ішпей-жемей.

Құр айқай салғаныңнан кім шошиды,

Жеңермін иттей қылып, адам демей,-

дейді. Біржан аз уақыт ішінде халқына белгілі әнші, ақын, сал болып аты шығады. Ол өзін сүйген халқына өнерін жаюдың жолы ел аралау, жаңа ән үйрену, орындаушылық шеберлігін ұстарту деп түсіне білген.

Табиғи талант иесі Біржан ел аралап, ән салып айтысқа түсіп, жиын-тойдың көркі атанып, әнші, ақын, сал Біржан деген атаққа ие болады.

Кітаппен жұмыс: Біржан салдың өлеңдерін мәнерлеп, нақышына келтіре оқиды.

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

1. 
   Біржан сал өмір сүрген кез туралы не айтасыңдар?
   
2. 
   Біржан салдың қай әнін білесіңдер?
   
3. 
   «Біржан сал және ән өнері» деген тақырыпта өз ойларыңды айтыңдар?
   
4. 
   Біржан салдың шәрірттері деп кімдерді айтасыңдар?
   
5. 
   Бүгінгі күн биігінен Біржанға қандай баға беруге болады?
   

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

ә) өзіндік ой,пікір айта білуге жетелеу,шығармашылық қабілеттерін дамыту;

б) поэзия арқылы оқу білімге үндеу,отансүйгіштікке,

еңбексүйгіштікке тәрбиелеу;

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

1. 
   Біржан сал өмір сүрген кез туралы не айтасыңдар?
   
2. 
   Біржан салдың қай әнін білесіңдер?
   
3. 
   «Біржан сал және ән өнері» деген тақырыпта өз ойларыңды айтыңдар?
   
4. 
   Біржан салдың шәрірттері деп кімдерді айтасыңдар?
   
5. 
   Бүгінгі күн биігінен Біржанға қандай баға беруге болады?
   

Біржанның Жетісудың ақын қызы Сарамен айтысы қазақ поэзиясының асыл қазыналарының бірінен саналады.

Халық Біржанның әнін қатты сүйіп, өнерпаз жас ақын, әншілер оның әнін пір тұтып ұстаз деп таниды.

Арқаның ардагер әнші-композиторлары Жарлығапберді, Ақан, Жаяу Мұса, Балуан-Шолақ, Естай сияқты өнерпаздар Біржанның әншілік мектебінен шыққан.

Е.Брусиловский өзінің операларында Біржан әндерін кеңінен пайдаланды. М.Төлебаев "Біржан-Сара" операсында әншінің шығармаларын толығымен пайдаланды. Біржан- қазақ халқының музыка мәдениетінің алыбы.

Екеуара жұмыс: Біржан мен Сараның айтысын рөлге бөліп оқиды

.

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

Оқушылырдың жауаптарына ,сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

ә) өнерді сүю,өнерге құштарлық тәрізді өнер адамдарына деген көзқарасты қалыптастыру;

б) Ақанның сері ретіндегі мүмкіншілігін таныту,идеялық-эстетикалық мәнін ашу,логикалық ойларын дамыту;

Сабақтың түрі : жаңа сабақты игерту

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап, деңгейлеп оқыту

Сабақтың көрнекілігі : тірек сызбалар ,суреттер

Пәнаралық байланыс : ән-күй ,тарих

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

Ақанның өмірі мен шығармашылығы. Ақан 1843 жылы Көкшетау облысы Айыртау ауданында Қоскөл деген жерде туған. Ол он үш жасқа келгенше Кұнту деген молдадан мұсылманша оқыған. Бірақ сезімтал, сергек ойлы, ұғымтал балаға молданың оқуы ұанамайды. Кейін Қызылжарда Уәли медресесінде 2-3 жылдай дәріс алады. Жасынан өлең айтып, домбыра тартып, ән шығарумен шұғылданған Ақанның серілік өмірі басталады. Ел мұңын жоқтап, жүрген жерлері думанға айналған. Ақан сері Балуан ІПолақ, Жаяу Мұса, Естай, Иман Жүсіп, Құлтума сынды атақты сал серілермен жақын қарым-қатынаста болған. Ит жүгіртіп, құс салып аңшылық құрған. Алғыр қыран құс, жүйрік тазы ұстаған. Кейін Құлагер сияқты жүйрік атқа ие болған.Ақан сері өмір шындығын терең жырлаған. Асқақ ақын ғана емес, сыршыл лирикалық сезіммен, әншілік орындаушылық композиторлық өнерімен бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иесі, арқаның ардагер ақын әншісі болды. "Ойқалқа", "Біздің көңіл қайда жатыр".

Жастық, бозбалалық көңілде Ақан серінің көп жырлаған тақырыбы достық, махаббат болды. Өзі ақын, өзі әнші, өзі аңшы сұлу жігіт Ақанның халық арасына атағы тез жайылады. Оның айналасына қыз- бозбала топтала береді. Эстетикалық сезімі, талғамы күшті ол Көкшенің көркем табиғатында туған небір әсем әндерін бабына келтіріп орындайтын болған.

Өлеңдері: «Балқадиша», «мақпал қыз», Қыз сипаты», « Сүмбіл шаш», « Көңіл жыры», «Нұрила», «Ақшабақ» , «жайықтың ақ түлкісі аралдағы» т.б

Кітаппен жұмыс: Ақан Қорамсаұлының өлеңдерін мәнерлеп, нақышына келтіре оқиды.

Тақтамен жұмыс: Тақтаға Ақан серінің өлеңдерін құрылысына қарай талдайды.

Айтайын //замандасқа// біраз кеңес, 1 шумақ

Жігіттік //талап еткен// жаман да емес. 4 тармақ

Өнермен //талпынам деп //орға түссе, 12 бунақ

Өкініп// өз ісіне //қайғы жемес

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

Білімді бағалау:

Оқушылырдың жауаптарына ,сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады.

Күні:21.11.15ж Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын . Оқушыларға өткен тапсырма бойынша бірнеше сұрақтар қоямын.

Шоқан Уәлиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, Омбыда әскери қызметке қалады. Ол Сібір қазақ-орыс әскерінің 6-атты әскер полкына офицер болып тағайындалады, іс жүзінде Батыс Сібір мен Қазақстанның Солтүстік-Батыс аймағының генерал-губернаторы Г.X.Гасфорттың адъютанты қызметіне белгіленеді. Сондай-ақ, Батыс Сібір өлкесінің Бас басқармасы оған айырықша тапсырмаларды орындайтын офицер ретінде қарады. Қызметі барысында Шоқан Уәлиханов патша өкіметінің отаршылдық саясаты туғызған әділетсіздіктерді жете танып, қарсы батыл пікірлер білдіруге тырысты. Осы қызметтерді атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеуге белсене араласты.

Омбыдан кетуді, өзінің туған халқына пайдасы тиетін істермен шұғылдануды армандағанын өзінің достары Ф.М.Достоевскийге, Қ.Қ.Гутковскийге жазған хаттарынан анық көруге болады. 1855 жылы Шоқан Уәлиханов Омбыдан Семей, Аякөз, Қапал арқылы, Іле Алатауынан өтіп, Жоңғар қақпасына дейін келеді, қайтарда Алакөл, Тарбағатай жерлерін аралайды. Орталық Қазақстан-Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау арқылы Омбыға оралады. Бұл сапарда ол қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында көптеген материалдар жинайды. Сонымен бірге өзі болған аймақтардың тарихы, ескі қалалардың орны, шың-тастарағы жазу, белгілерін, көне ескерткіштер, аңыз-әңгімелер, ертегілер мен өлеңдерді жазып алады. Осы материалдардың негізінде "Тәңірі", "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы" сияқты еңбектер жазады.

 1856 жылы Шоқан полковник М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысады. Қырғыз елін жете зерттеуге, Ыстықкөл аймағының картасын түсіруге тиіс болған бұл экспедияцияға қатысу Шоқанның зерттеу жұмысын ойдағыдай жүргізуіне мүмкіндіктер туғызады. Ыстықкөлге, Қытай империясының Құлжа қаласына саяхаты және 1856-1857 жылдары Жетісу, Тянь-Шань сапарларында П.П.Семенов-Тянь-Шанскиймен бірге болуы, Кырғыз Алатауына екінші рет сапарының нәтижелері оның "Жоңғария очерктері", "Қырғыздар туралы жазбалар", "Ыстық көл сапарының күнделіктері", "Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы" атты еңбектерін жазуға септігін тигізеді.

Шоқан тарихи маңызы бар шығармаларға айырықша назар аударды. Мәселен, ол қырғыз халқының "Манас", "Семетей" туралы дастандарының біраз тарауын тұңғыш орыс тіліне аударып, оған ғылыми тұрғыдан толық тарихи және әдеби талдаулар жасады. Бірінші рет баспаға ұсынды. Көлемі жағынан, оқиға құру, адам образдарын бейнелеу жағынан әлемдік әдебиеттің озық үлгілерімен теңдес, аса құнды туынды ретінде бағалаған. "Манас" – қырғыздардың ескі мифтерінен, аңыздарынан, ертегілерінен жиналып, бір адам Манастың төңірегінде топталған энциклопедия. Бұл жағынан, ол "Илиада" тәрізді. Бұл аса зор эпопеяда қырғыз халқының өмірі, діні дәрігерлік ұғымдары шетелдермен қарым-қатынасы түгел қамтылған. Екінші эпос – "Семетей" – "Манастың" жалғасы. Бұл қырғыздың "Одиссеясы", – деп көрсетеді Шоқан.

Шоқан әдебиет, оның теориясы мәселелері жөнінде сол кездің өзінде-ақ, көптеген тың пікірлер, тұжырымдар жасап, өз халқының тіршілігі мен мәдени дамуының жағдайларына лайық дамытады. Сондай-ақ, әр халықтың әдебиетін оның қоғамдық, әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста қарастырады.