Сабақтың тақырыбы: Мәтіндегі ой бөліктері Сабақтың мақсаты

арналған А.А.Қасымбек, А.К.Шыныбекова Арман-ПВ, 2015, 237)

1. 
   Оқушылардың «Фонетика тарауы бойынша алған білімдерін еске түсіріп, пысықтау. Ауызша, жазбаша талдау жұмысын жүргізе отырып, білімдерін бекіту.
   
2. 
   Теориялық материалды шығармашылықпен баяндауға баулу, ауызша-жазбаша сауатты талдауға машықтандыру.
   
3. 
   Көркем әдебиеттен тілдік материалды талдауға алынған мысалдар арқылы оқушылардың бойына танымдық, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерді сіңіру.
   

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі (психологиялық дайындық)
   
2. 
   Үй тапсырмасын тексеру.
   
3. 
   Жаңа сабақ.
   

• 
  Тіл білімінің қандай салаларын білесіңдер?
  
• 
  Фонетика ғылымы нені қарастырады?
  
• 
  Дыбыстар нешеге бөлінеді? Ата.
  
• 
  Тасымал дегеніміз не?
  
• 
  Буын дегеніміз не?
  
• 
  Буынның қандай түрлерін білесің?
  

1 топ: Алаш арыстарының айтқан асыл сөздерінің мән-мағынасын ашып, асты сызылған сөздерді буынға бөлу.

Ана тілін білмейтін адам мәдениетті адам санатына қосылмайды.

Мұхтар Әуезов

Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз жұртына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады.

Ахмет Байтұрсынұлы

2 топ: Егер ана тілін білмесең, онда сен ол ұлттың баласы емессің. Ана тілін білмей тұрып, ұлт білімін ала алмайсың.

Ғұмар Қараш

3 топ: Ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл. Кешегі Ресей тіліміздің дамуына жол бермеді.

Мұстафа Шоқай

2 тапсырма: Өлең – сөздің патшасы

Берілген өлең шумақтарының жалғасын тауып, толық жатқа айту, авторларын анықтау.

3 тапсырма: Даналар сөзі – ақылдың көзі

Ата-бабаларымыздың шешендік сөздерінің шешімін тауып, жалғастырыңыздар. Анықталған жауап сөздің сөздің біріне фонетикалық талдау жасаңыздар.

1 топ: Өте ертеде бір дана қария дүниеден көз жұмарында қасына ұлын шақырып алып:

• 
  Балам, менің бұл дүниемен қоштасар күнім жақын. Өзіңе қалдырып бара жатқан асыл қазынам бар. Сен соны іздеп тап, ұқсатып қолдан, - дейді.
  

Ағын су өлмейді,

Асқар тау өлмейді.

Аспанда ай мен күн өлмейді,

Әлемде қара жер өлмейді.

Сонда Жиренше шешен бәріне қарсы шығып, қандай ұтымды да өткір жауап береді?

3 топ: Сырым Үргеніштің ханына барып, жүз көрісіпті. Хан Үргеніш шешен мен Сырымды айтыстырыпты. Үргеніш шешен:

Сөз анасы не?

Су анасы не?

Жол анасы не? – деп сұрайды.

Сонда Сырым не деп жауап береді?

4. 
   Сабақты бекіту.
   

5. 
   Үйге тапсырма.
   

6. 
   Бағалау.
   

арналған А.А.Қасымбек, А.К.Шыныбекова Арман-ПВ, 2015, 237 бет)

ретіндегі қызметі

4. 
   Оқушыларға казақ тілі – қазақ халқының әдеби тілі және мемлекеттік тілі екендігі жайлы толық мәлімет бере отырып олардың ой-пікірін қалыптастыру.
   
5. 
   Балалардың ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту.
   
6. 
   Балаларды елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.
   

7. 
   Ұйымдастыру кезеңі (психологиялық дайындық)
   

8. 
   Өткен материалдарды пысықтау.
   

Лексика саласына шолу (кәсіби сөз, диалект сөз, термин сөз, кірме сөз, көнерген сөз, неологизм, табу сөз, эвфемизм, дисфемизм, тұрақты тіркес, мақал-мәтел, синоним, омоним, антоним, т.б.)

9. 
   Жаңа сабақ (әліппе өлең арқылы сабақтың тақырыбын шығарып аламын)
   

• 
  Адам баласы тек білім арқылы ғана дүниені таниды, табиғаттың құпия сырларын ашады, ғылымды дамытады, техниканы өрістетеді, қоғамды ілгері бастырады. Білім арқьлы өткен тарихын таниды, одан тағылым алады және болашағын болжап, келешекке бағыт белгілейді.
  

- Бар қиындықты тек қана ғылым жеңбек деген сөйлемді қалай түсінесіңдер?

10. 
    Оқулықпен жұмыс
    

• 
  1-жаттығу. «Тіл – елшінің қылышы» (Ж.Баласағұн), «Сөздің ең ұлысы – тарих» (А.Байтұрсынұлы) деген нақыл сөздерге байланысты қандай пікір айтар едің? Өз ойларыңды жазыңдар.
  

• 
  3-жаттығу. Топтарға бөлініңдер. Мақал-мәтелдерді пайдалана отырып, «Мың бір мақал» тақырыбында жұмыс жасаңдар.
  

11. 
    Сабақты бекіту.
    

• 
  Әдеби тіл дегеніміз не?
  
• 
  Тіл – қарым-қатынас құралы дегенді қалай түсінесің?
  
• 
  Қазақ халқының мемлекеттік тілі қандай тіл?
  

12. 
    Үйге тапсырма.
    

1. 
   Қазақ тілінің əдеби тіл ретіндегі қызметі туралы оқу.
   
2. 
   7 беттегі 2-жаттығу. Берілген мәтінді оқып шығып, мазмұнын айту. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жасау.
   

арналған А.А.Қасымбек, А.К.Шыныбекова Арман-ПВ, 2015, 237 бет)

1. 
   Оқушыларды әдеби тіл нормаларымен таныстыру, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларды меңгерту, тақырыпты бекіту үшін жаттығу жұмыстарын орындату.
   
2. 
   Балалардың ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту. Сауаттылықты қалыптастыру.
   
3. 
   Балаларды елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.
   

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі (психологиялық дайындық)
   

2. 
   Үй тапсырмасын тексеру.
   

• 
  Тіліміздің қоғамдық-әлеуметтік қызметін не реттейді?
  
• 
  Мемлекеттік тіл қандай орындарда қолданылады?
  
• 
  Қолданылуына қарай тілдердің қандай түрлері болады?
  

• 
  2-жаттығу тексеріледі.
  

С – дауыссыз, қатаң

Ө – дауысты, жіңішке, ашық, еріндік

З – дауыссыз, ұяң

Д – дауыссыз, ұяң

Е – дауысты, жіңішке, ашық, езулік

3. 
   Жаңа сабақ.
   

• 
  «Білімдіден шыққан сөз» айдарындағы ғұламалардың сөздерін талдау.
  

4. 
   Дәптермен жұмыс.
   

• 
  4-жаттығу. Әдеби тіл, оның мәні мен маңызы туралы өз ойларыңды ортаға салыңдар. Сөздердің айтылу нормасы сақталды ма?
  
• 
  5-жаттығу. Төмендегі диалект сөздердің әдеби тілде қолданылатын нұсқасын жазыңдар.
  

1. 
   Леген – шылапшын (табақ)
   
2. 
   Діңке – қауын
   
3. 
   Кеуірт – сіріңке (күкірт)
   
4. 
   Сым – шалбар
   
5. 
   Беймарал – жайбарақат
   
6. 
   Қоңсы – көрші
   
7. 
   Пәс – төмен
   
8. 
   Шаппа – шот немесе кішкентай кетпен
   

5. 
   Сабақта бекіту.
   

• 
  Әдеби тіл дегеніміз не?
  
• 
  Әдеби тілдің нормалары дегеніміз не?
  
• 
  Орфоэпиялық, орфографиялық нормалар дегеніміз не?
  

6. 
   Үй тапсырмасы.
   

5 сөзге фонетикалық талдау жасау.

7. 
   Бағалау.
   

арналған А.А.Қасымбек, А.К.Шыныбекова Арман-ПВ, 2015, 237 бет)

1. 
   Оқушылардың әдеби тіл мен мәтін туралы түсініктерін қалыптастыру, жазба әдеби тілдік мәтіндер мен ауызша тілге қатысты мәтіндердерді салыстыру, саралау.
   
2. 
   Балаларды сауатты жазуға дағдыландыра отырып, тіл байлықтарын, сөздік қорларын дамыту.
   
3. 
   Балаларды жинақылыққа, байқампаздыққа, шапшаңдыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеу.
   

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі.
   

2. 
   Үй тапсырмасын тексеру.
   

• 
  Әдеби тіл дегеніміз не?
  
• 
  Әдеби тілдің қандай нормаларын білеміз?
  
• 
  Орфоэпиялық нормалар дегеніміз не?
  
• 
  Орфографиялық нормалар дегеніміз не?
  

• 
  6-жаттығу тексеріледі.
  

қ-дауыссыз, қатаң

а-дауысты, жуан, ашық, езулік

й-дауыссыз, үнді

ы-дауысты, жуан, қысаң, езулік

ң-дауыссыз, үнді

...

3. 
   Жаңа сабақ. Оқулықпен жұмыс.
   

4. 
   Дәптермен жұмыс.
   

Шырыңке пұлға-төлемақы

Кәнігі-тәжірибелі

Бәдбақ-бейшара

Пошымымен-түрімен

Дардай-әйгілі

Мәтін

Сөздерден, сөйлемдерден,

абзацтан тұрады

Әртүрлі мазмұнға

құрылады

Газет-журнал материалы,

өлең шумақтары, ережелер,

әртүрлі сөйлесулер жатады

Негізгі ой мен

тақырып, әдеби

тілдік сипат өзара

бірлікте болады.

5. 
   Оқулықпен жұмыс.
   

6. 
   Сабақты бекіту.
   

Қақ –
Қақ –

• 
  Мәтін дегеніміз не?
  
• 
  Жазба әдеби мәтіндерге не жатады?
  
• 
  Ауызша әдеби тілге қатысты мәтін дегеніміз не?
  
• 
  Мәтіннің ерекшеліктерін ата.
  

7. 
   Үй тапсырмасы.
   

1. 
   «Әдеби тіл мен мәтіннің байланысы» тақырыбын оқып, ережелерді жатқа айту.
   
2. 
   9-жаттығу. Берілген мәтінге тілдік талдау жасау. Құстың сипаттамасын теріп жазып, суретін салу.
   
3. 
   10-жаттығу. Берілген сөз тіркестерін қатыстырып, шағын мәтін құрастыру.
   

арналған А.А.Қасымбек, А.К.Шыныбекова Арман-ПВ, 2015, 237 бет)

1. 
   Оқушыларға мәтін және сөздің мағынасы жайлы толық мәлімет бере отырып, олардың ой-пікірін қалыптастыру.
   
2. 
   Балалардың ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту.
   
3. 
   Балаларды ұқыптылыққа, жинақылыққа тәрбиелеу. Сауатты жазуға баулу.
   

1. Сәлемдесу.

2. Кезекші мәлімдемесі.

3. Журнал бойынша түгелдеу.

4. Жаңа сабаққа дайындық.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.

• 
  Мәтін дегеніміз не?
  
• 
  Белгілі көлемдегі шығарма немесе шығармашылық жұмыстың жазбаша немесе ауызша түрі.
  

Мал – 3 дыбыс, 3 әріп, 1 буын (бітеу буын)

М – дауыссыз, үнді

А – дауысты, жуан, ашық, езулік

Л – дауыссыз, үнді

Өнсін, бөлмек, өзіндей, сөзің.

Әдеби тілдің әр түрлі қасиеттерін, мысалы, нормалық, жүйелік сипаттарын, дамуын, қоғамдық қызметтерінің алуан түрлі екенін танып-білу үшін жазба әдебиеттің әр түрінен мысалдар келтіріп отырмын. Ол мысалдар жеке сөйлемдер ғана емес, үлкен-үлкен үзінділер болып та келеді. Әдетте ондай үзінділерді мәтін деп атайды. Яғни, мәтін деп айтылған ой-пікірдің, белгілі бір шығармашылық жұмыстың, біреудің шығармасының не оның үзіндісінің қағазға түскен немесе ауызша айтылған түрін айтады. Мәтін өзара байланысты бірнеше сөйлемнен тұрады да, олардағы ойлар жинақталып келіп, автордың (жазушының, ғалымның, зерттеушінің жэне т. б.) белгілі бір пікірін, көзқарасын білдіреді. Ол көркем шығарма да, публицистикалық шығарма да, ғылыми еңбек те болуы мүмкін. Ғылыми еңбек әр түрлі ғылым саласына, мысалы, биология, астрономия, экономика, медицина, химия, математика, тіл білімі, тарих, әдебиет, физика, техника жэне т. б. қатысты болып келеді.

Мәтіннен әдеби тілдің сөздік құрамын, сөз байлығын, сөз қолданылуының мағыналық ерекшеліктерін, арнайы сөздердің, терминдердің, жаңа сөздердің, жергілікті сөздердің, басқа тілден сөз алу, тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің қолданылу сипатын көріп, айқындаймыз.

Тілдің негізгі мағыналы бөлшегі сөздер (лексика) екені, ал оның өзі жеке дыбыстардан тұратыны белгілі. Дыбыстардың қолданылу ерекшеліктері мен сипаты да, дыбыстық (үндестік) заңдылықтарының қолданылу шеңбері де мәтіннен және содан алынған жеке сөйлемдер мен сөздердің қолданылуынан көрініп отырады.

Тіл ойды білдірумен байланысты болса, ойды білдіре алатын ең кіші тілдік бөлшек — сөйлем. Сөйлемнің құрылымы мен құрылысы, сөздердің бір-бірімен байланысқа түсіп барып сөйлем құрауы, жеке сөздердің сөйлем ішінде синтаксистік қызмет атқарып, сөйлем мүшесі болуы, сөйлемнің түрлері, төл сөз, сөздердің жасалуы мен оның жолдары және т. б. тілдік құбылыстар мәтіннен, мәтінді құрайтын жеке сөйлемдерден көрініп отырады да, солар арқылы түсініліп айқындалады.