Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
50 әдістер, МОРФОЛОГИЯ
| С ЕМ -С ЕМ
тужырымдамасы т.б.), И.Меща нин о в ты ң ф ундам ентальды сем антика-синтаксистік тұжы- ры м дам асы на арқау болды. Сонымен қатар осы ілімдердің әсерімен Н.Я.Марр «тіл туралы жаңа ілімінде» морфология мен лексика шеңберіңде С. -ны тарихи т ү р ғы д а н зе р тте у д е н бас тартады. Бірақ, Марр «қызметтік (ф ункциональды) семантика» принципін ұсынды, яж и бүл - ескі заттың атауымен қызметі ұқсас жаңа затты атау. Тіл білімінде «семасиология» не «семантика» деген атаумен С. зерттеудің 2- кезеңі М.Покровский жэне т.б. ға л ы м д а р д ы ң е ң б е к т е р ін ің нәтиж есінд е басталады. Бұл кезеңде С.-да нақтылы тарихи- салыстырмалы жалпы принцип- тер қо/щанылып, С.-ның тарихи заңдары ашылады. Мыс.: Пок ровский мынадай негізгі қағи- даларды ұсынған: 1) С. заңда- рының көрінісі сөз таптарында, сө з ж үй ел ерін д е, «сөз ө р іс - терінде» айқындалады; 2) бүл топтар екі түрлі болады, тіл іш ін д е гі ұғы м д ы қ (с и гн и ф и - кативті) және тілден тыс (заттық) топтар; 3) Әмбебап (универ сальны) - негізінен синтетикалық болатын сөйлем қүрау, абстрак- тылы процестен етістік жасау сияқты заңдылықтар. Тарихи-салыстырмалы көз- қарас қазіргі кезде этимологияны зерттеумен байланысты болады. О.Трубачев (1966) «қы зм еттік (ф ункциональды ) сем антика» идеясын негізге алып, «Славян т іл д е р ін ің э т и м о л о ги я л ы қ сөздігін», Э .Б енвейист « Үн д і- еуропалық әлеуметтік терм ин- дердің сөздігін» (1969), В.Абаев «Осетин тілінің тарихи-этим о- логиялық сөздігін», Э.Севортян «Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі н »жасайд ы. Келесі кезеңде (XIX ғ. 20-жж.) С. логика жэне философия пән- дерім ен жақы ндасы п, си н та к- сиске бет бүрады. Сондықтан да бұл к е з е ң д і с и н т а к с и с т ік - семантикалық немесе л огика- с е м а н т и к а л ы қ д е п а т а у ға болады. Бүл кезеңге мынадай негізгі теориялық қағидалар тән: 1) нақтылы болмыс «заттардың жиынтығы ретінде емес, болып ж а т қа н о қ и ға л а р н е м е с е ф актіл ер» р е тін д е қ а р а с т ы - рылады. О сы ған сай С .-н ы ң негізгі бөлігі «сөз» емес, факт туралы айтылған сөйлем болады; 2) тілдегі кейбір сөздер тілден ты с ж а т қ а н н а қ т ы л ы қ п е н (болмыспен) байланысты болады, мыс., «арқа», «сары», «маса», «ызың» сөздері сөйлем арқылы ө зге р іс ке түсе д і: С ары -А рқа, маса ы зы ңы ; 3) ж о ға р ы д а ғы сөздерді талдау үшін олардың сөйлем ішіндегі орны (д истр и буция) мен ө зге р у ін аны қтау |