Сборник материалов международной научно-практической конференции посвященной 75-летию д ф. н., профессора Абдул-Хамид Мархабаева «современные технологии подготовки

81 
 
Сегодня  Казахстан    встал  на  путь  создания  интеллектуального  общества.  Этим 
обществом,  механизмами  политико-экономических,  производственных,  социальных, 
инновационных сфер управляет человек с высоким интеллектом и честным трудом. Человек 
труда  –  это  человек  знания.  Поэтому  для  общества  человек  является  главным  капиталом.  
Инициированный 
Президентом 
Казахстана 
Нурсултаном 
Назарбаевым 
проект 
«Интеллектуальная нация»  должен учитывать три потенциальных момента: рождение новых 
решений,  технологий  и  инноваций;  информационная  революция;    духовное  воспитание 
молодежи.  Казахстан  сегодня  имеет  достаточно  возможностей,  чтобы  занять  достойное 
место в сфере подготовки специалистов, конкурентоспособных на мировой арене. 
Переход развитых стран от индустриального  к постиндустриальному, информационному 
обществу,  интеллектуальной  экономике  выдвигает  на  первый  план  интеллектуальную 
составляющую  человеческой  деятельности,  все  более  возрастает  роль  науки,  образования, 
новых технологий – всего, что имеет отношение к интеллектуальному потенциалу. И в этом 
отношении роль научного книгоиздания трудно переоценить. 
К  интеллектуальному  капиталу  нации  относится  вся  накапливаемая  научная, 
профессиональная, культурная информация, знания и умения специалистов всех отраслей и 
сфер  жизни,  интеллектуальное,  моральное  и  культурное  развитие  каждого  отдельного 
человека. Имена ученых, просветителей и деятелей культуры также становятся ценностями, 
на  которых  воспитывается  чувство  патриотизма,  гордости  за  свой  народ.  Авторитетные 
личности создают позитивный имидж нации для других народов.  
Многие  исследователи  в  социологической  науке  анализируют  проблемы,  связанные  с 
интеллектуальным  обеспечением  научно-технического  прогресса,  интеллектуализацией 
производства.  Этому  аспекту  посвящены  работы  H.A.  Аитова,  А.И.  Арнольдова,  Г.Н. 
Волкова,  Д.И.  Гвишиани,  B.Д.  Голикова,  Б.М.  Кедрова,  A.M.  Коршунова,  В.П.  Кулешова, 
C.Н.  Плотникова,  О.И.  Шкаратана.  Анализ  методологических  аспектов  науки,  генезиса  и 
природы  научного  знания  осуществлен  в  работах  П.В.  Волобуева,  П.П.  Гайденко,  В.П. 
Зинченко, В.Ж. Келле, Л.М. Косарева, И.Д. Роджанского, Е.В. Семенова, А.Б. Титмонас, И.Т. 
Фролова,  B.C.  Швырева,  Б.Г.  Юдина.  Анализ  взаимосвязи  интеллектуального  потенциала, 
культуры  и  деятельности  рассматривался  в  работах  Л.П.  Буевой,  Е.А.  Вавилина,  В.К. 
Кантора,  Н.В.Карлова,  В.Ж.  Келле,  И.Ф.  Кефели,  Л.Н.Когана,  И.Т.  Кузнецовой,  М.Н. 
Кузьмина,  Н.  Лобковица,  Э.С.  Маркаряна,  Д.  Маркуша,  В.М.  Межуева,  Ю.А.  Муравьева, 
А.Л.  Никифорова,  Ю.К.  Плетникова,  А.  Швейцера,  Б.Г.  Юдина,  Б.  Жексенбаева,  М.А., 
Нуриева, А.К. Сатова, М.А. Мергалиева, Ж.А. Сейсенбаевой  и др.   
В научном сообществе начались исследования знания и науки о гуманизации, появилась 
новая  сфера  -  сфера  гуманитарных  технологий.  Рассмотрение  возможностей  гуманитарных 
технологий и использование их результатов в формировании интеллектуальной нации теперь 
является  гражданским  долгом.  Эти  задачи  возлагают  на  сообщества  с  передовым 
мышлением требования по формированию интеллектуального гражданина, активизации его 
участия  в  процессе  принятия  решений,  повышенного  доверия  человека  и  общества  друг  к 
другу.     
Интересно  отметить,  что  в  настоящее  время  ученые  исследуют  проблему  чтения. 
Педагоги,  литературоведы  озабочены  отсутствием  интереса  к  печатному  слову.  Научная 
книга вообще остается в стороне, а интерес  читательской аудитории сосредоточен лишь на 
популярных массовых изданиях невыского литературного  уровня. Так, опрос на тему -  как 
часто и что читают казахстанцы, проводился в июне 2012 года. В нем приняли участие 2307 
человек  из 16  городов  республики.  Так,  большинство  участников  опроса  (40,1  процента) 
прочитывают  несколько  книг  в год.  Кроме  того,  21,6  процента  респондентов  прочитывают 
от одной  до трех  книг  в год  и 13,3  процента  опрошенных  ежедневно  выделяют  время 
на чтение  книг.  В то же  время  15,1  процента  участников  исследования  признались,  что 
не прочли  ни одной  книги  за год  и 9,9  процента  не увлекались  чтением  вообще.  Таким 
образом,  «нечитающая»  часть  составила  почти  четверть  опрошенных.  Социологи  также 
подсчитали,  что  среди  респондентов  чтением  увлекаются  больше  женщин  (77,6  процента), 

82 
 
чем  мужчин  (71,7  процента).  Кроме  того,  взяв  за критерий  ответ  респондентов  «читаю 
ежедневно»,  социологи определили  «самые читающие» города страны. Так, лидером в этой 
категории  оказался  Петропавловск  («читаю  ежедневно»  выбрали  22,5  процента 
респондентов),  далее  следуют  Алматы  (19  процентов)  и Астана  (18,9  процента). 
С противоположной  стороны  рейтинга  оказались  Тараз,  где  19,9  процента  опрошенных 
выбирали  вариант  «никогда  не увлекался  чтением».  Далее  следуют  Костанай  с показателем 
в 18,2  процента  и Атырау  с 16,7  процента.  Также  по данным  опроса,  больше  всего 
казахстанцы  читают  детективы  (16,6  процента  респондентов),  исторические  (11,5  процента 
опрошенных)  и любовные  (или  женские)  романы  (10,6  процента).  Почти  в одинаковой 
степени  жителям  крупных  городов  интересны  книги  по хобби,  деловая  литература  (по 7,4 
процента)  и казахская  классика  (7,3  процента).  Меньше  всего  опрошенных  казахстанцев 
интересует  научная  и справочная  литература,  зарубежная  классика  (по 6,4  процента) 
и биографии  (мемуары/публицистика)  (5,4  процента).  Закрывают  рейтинг  жанровых 
предпочтений фантастика (4,1 процента), детские книги (3,7 процента), русская классика (3,4 
процента)  и поэзия  (3  процента).  Несмотря  на распространение  Интернета,  наиболее 
предпочтительным  форматом  все  еще  остаются  печатные  книги.  Такой  формат 
предпочтителен  75,2  процента  респондентов.  Практически  каждый  пятый  (18,9  процента) 
качает  книги  в Сети.  Аудиокниги  предпочитают  5,9  процента  опрошенных  [2].  Более 
молодые  читатели  весьма  практично  относятся  к  приобретаемой  литературе,  поскольку 
считают,  что  необходимо  вкладывать  средства  в  повышение  своих  профессиональных 
навыков.  Современный казахстанский читатель   -  это человек  от 20 до 50 лет, с доходом не 
менее 250-300 евро в месяц, с высшим образованием. Тогда как читатель среднего возраста 
предпочитает не учебную литературу, а классическую или историческую [3].  
Американский общественно-политический журнал Newsweek представил свою версию ста 
лучших  книг  всех  времен  и народов — 
Newsweek’s  Top  100 Books:  The Meta-List
. 
Возглавляет  этот  рейтинг  роман  русского  писателя  Л.Н.  Толстого  «Война и мир».  Журнал 
называет свой рейтинг книг  «списком списков», поскольку он составлен из 10 подобных же 
перечней  лучших  книг.  Кроме  того,  журнал  использовал  свой  собственный  перечень 
из 50 избранных  произведений  [4].  В  свою  очередь  сайт 
ArtInfo.kz
  провел    опрос  по 
выявлению любимых книг казахстанцев. По его результатам составлен TOP 30 выдающихся 
книг,  которые  должен  прочесть  каждый  гражданин  нашей  страны.  Было  собрано  более 
1600 голосов, 
по которым  и составили  своеобразный  список  книг,  обязательных 
для прочтения. Номером один в списке стал  «Путь Абая»  Мухтара Ауэзова.  Далее следует 
«Мастер и Маргарита» Михаила Булгакова, третье место  -  за романом «Война и мир» Льва 
Толстого.  Далее  в топ-10  вошли:  Достоевский  «Преступление  и наказание»,  Ильяс 
Есенберлин  «Кочевники»,  Пушкин  «Евгений  Онегин»,  Гоголь  «Мертвые  души»,  Чингиз 
Айтматов  «Плаха», Оскар Уайльд  «Портрет  Дориана Грея». Замыкает десятку Лев Толстой 
с романом  «Анна  Каренина».  Одной  из  любимых  своих  книг  казахстанцы  также  назвали 
роман кыргызского писателя Чингиза Айтматова «Плаха» [5]. 
Если  проанализировать  данные  показатели,  можно  убедиться,  что  научные  издательства 
Казахстана  остаются    в  стороне  от  интересов  читателей.  Вместе  с  тем,  книга,  невзирая  на 
мощное  наступление  электронных  информационных  технологий,  продолжает  оставаться 
основой  высокой  культуры  и  точным,  научным  средством  в  получении  и  распространении 
знаний.  Сегодня  роль  книгоиздания,  книги  и  других  печатных  средств  информации  и 
коммуникации в стратегии интеллектуального развития современного общества чрезвычайно 
высока.  В  книжной  сфере  в  первую  очередь  актуальны  национальные  программы 
книгоиздания,  выпуск  книг  для  школ  и  библиотек,  национальная  информационная  система 
книгораспространения,  подготовка  и  повышение  квалификации  современных  кадров  для 
книжной  отрасли.  Содействие  государства  решению  этих  проблем  создаст  необходимые 
условия  для  формирования  полноценного  общенационального  книжного  репертуара, 
повсеместного  и  справедливого  распределения  и  распространения  книжной  информации  в 

83 
 
стране,  а  соответственно  -  для  информатизации  казахстанского  общества,  его 
поступательного развития.  
Книгоиздание - это неотъемлемая часть культурной политики, в которой определяются и 
формируются интеллектуальные ценности. Поэтому развитие страны, духовное процветание 
народа,  повышение  сознательности  нации,  совершенствование  массового  мышления, 
экспертиза  общественного  мнения  в  первую  очередь,  выполняется,  формируется  и 
устанавливается  через  книги.  В  этой  связи  на  казахстанское  книгоиздание  возлагается 
выполнение  определенной  миссии,  которая  заключается  в  определении  информационного 
направления,  приводящего  от  интеллектуального  потенциала  к  национальному 
интеллектуалу,  канала  связи,  магистрала  коммуникации.  На  сегодняшний  день 
национальные  печатные  издания  имеют  приоритетное  направление  –  это  верность 
национальным  целям  и  богатствам,  справедливое  отношение  к  народу,  забота  о  духовных 
ценностях.    
Хорошо  известно,  что  проблемы  книгоиздания  и  книгораспространения  из  социально-
экономических  переходят  в  духовные,  так  как  книги  выполняют  культурные, 
просветительские, информационные, воспитательные и другие полезные функции. Поэтому, 
если  государство  заинтересовано  в  духовном  возрождении  общества  и  его  экономическом 
развитии, оно должно спланировать, организовать и реализовать широкомасштабную акцию 
поддержки  книгоиздания  и  книгораспространения  всеми  имеющимися  способами.  Это 
должно стать важной государственной программой Республики Казахстан. 
................................ 
1.Антонова  С.Г.  Редакторская  подготовка  изданий.  –  М.,  Московский  государственный 
университет печати, 2010. – С. 132 
2.
 
www.azbuka.kz
 
3.
 
www.nomad.su
  
4. www.gmarket.ru 
5. www.artinfo.kz 
 
Джарасова
 Т.Т., к.ф.н., доцент 
 Бисалиева М., студентка 4 – курса КазНУ 
 
ЛИТЕРАТУРНЫЕ ИМЕНА – УНИКАЛЬНЫЕ ПСЕВДОНИМЫ 
 
Псевдоним это неофициальное именование человека, вымышленное или выдуманное имя, 
которым  автор  подписывает  свое  произведение,  в  одних  случаях  прибегая  для  маскировки 
своего    имени  иногда  даже  для  сознательной  мистификации  публики,  в  других  случаях 
псевдоним это замена неблагозвучного имени более благозвучным, ярким псевдонимом. 
Слово  «псевдоним»  имеет  греческое  происхождение  и  состоит  из  двух  основ:  ψευδής — 
«ложный» и όνοµα — «имя». В английском языке термину «псевдоним» соответствуют «pen-
name, pseudonym».  
В  западной  культуре  псевдонимами  чаще  всего  пользуются  деятели  литературы  и 
искусства. В восточных культурах (особенно китайской и японской) принятие нового имени 
при изменении социального статуса в некоторые эпохи было практически обязательным для 
любой сферы деятельности. 
Псевдонимы, как и имена собственные в целом, являясь одной из языковых универсалий, 
представляют  собой  научный  интерес,  продиктованный  их  спецификой  образования  и 
функционирования  в  языке.  Наибольшее  распространение  псевдонимы  получили    в  среде 
литературных  авторов  в  качестве  добавочного  средства  воплощения  скрытого  авторского 
замысла.  
Литературные  псевдонимы  обладают  явно  индивидуализированной,  направленностью 
искусственного  созданного  имени  авторами,  присуще  только  им  вымышленным 
именованиям, занимающее особое место в развитии писательского творчества. 

84 
 
Русский  ученый,  академик  В.В.  Виноградов  в  своей  работе,  посвященным  вопросам 
авторства  и  теории  стилей  подчеркивает,  что  «проблема  авторства  в  истории    русской 
литературы  не  может  быть  обособлена  от  вопроса  анонимности  и  псевдонимности 
литературных произведений, как исторического явления». [1, 24].   
А.В.Суперанская и А.В.Суслова в книге «Современные русские фамилии» отмечают, что  
«псевдонимы,    как  и  любой  тип  именования,  социально  и  исторически  обусловлены.  Это 
явление  мировой  культуры  и  в  каждой  стране  оно  развивалось  под  влиянием 
экстралингвистических и интралингвистических факторов» [2, 156 ]. 
Типы  и  виды  псевдонимов  исчисляются  исходя  из  специфики  их  образования  и 
функционирования, а также наличием соответствующих признаков их употребления в языке.  
Псевдонимы  в  различных  языках  разнообразны  по  звучанию,  происхождению,  форме 
образования,  употреблению,  но  они  инвариантны  в  области  применения,  степени 
повторяемости и способу принадлежности.   
Псевдонимы  в  области  применения  можно  подразделить  на:      литературные  (писатели, 
журналисты,  сатирики,  переводчики,  критики,  ученые  и  т.д.);  сценические    (музыканты, 
певцы,  актеры  цирка,  театров  и  кино);  псевдонимы,  используемые  в  области  искусства 
(художники,  композиторы,  продюссеры  и  т.д.);  революционные  и  политические,  а  также 
псевдонимы государственных и общественных  деятелей.  
Псевдоним может утрачивать свою специфику и переходить в другой антропонимический 
разряд,  если  в  силу  каких-то  внешних  обстоятельств  он  становится  единственным 
именованием  человека  и  потому  теряет  свое  прямое  назначение.  Примером  могут  служить 
литературные фамилии. 
Литературное  имя    это  постоянный  псевдоним,  под  которым  автор  выступает  в  печати, 
широко  известен  читателям,  когда  такое  вымышленное  литературное  имя,  фактически 
заменяет  его  настоящую  фамилию.  При  рассмотрении  корпуса  псевдонимов  нами  было 
установлено,  что  литературные  фамилии  широко  употребляется  особенно  в  русском  и 
английском  языках  и  значительно  реже  в  казахском  языке.  Например,  в  казахской 
литературе:  Төлеу  Кобдиков  –  Төлеу  Көпжасаров,  Шарипов  Сабыр-  Дəулетшин 
Мухаммедсабыр Шəрiфұлы, Əкiм Тарази – Əкiм Iшiмов Үртайұлы.  
Альтернативное имя может полностью или частично вытеснить официальное имя автора. 
Приведем  несколько  примеров  в  русской  литературе:  Аркадий  Гайдар  –  А.П.  Голиков, 
Максим  Горький  –  А.П.  Пешков,  А.Серафимович  –  А.С.Попов,  Б.Полевой  -  Б.Н.  Кампов, 
Анна Ахматова – А.А. Горенко, Андрей Белый – А.Б. Бугаев, Скиталец – С.К. Петров, Тэсс –
Т.Н.Сосюра,  М. Светлов – М. Шейнкман, Саша Черный – А.М. Гликберг, Л. Пантелеев – 
А.И. Еремеев, Платонов А.П. – А.П.Климентов.  
В  английской  литературе:  O.Henry  –  William  Sydney  Porter,    Mark  Twain  –  Samuel 
Langhorne  Clemens,  Douglas  George  –  George  Douglas  Brown,  Ward  Artemus  –  Charles  Farrar  
Brone,    Agatha  Christie  –  Agatha  Mary  Clarissa  Christie  Mallowan,  Lewis  Carroll  -  Charles 
Dodgson,  Burgess  Anthony  –  John  Burgess  Wilson,  Procter  Brian  –  Barriе  Cornwall,  Mansfield 
Ratrine- Ketlin Bicham.  
Псевдоним  относится  к  категории  самоименования  как  отдельных,  так  и  групповых 
субъектов. Групповые или коллективные псевдонимы, под которым совместно пишут два или 
несколько  авторов.  Эти  виды  псевдонимов  хорошо  представлены  в  русском  и  английском 
языках и намного меньше в казахском языке. 
Многообразие 
форм 
именно 
литературных 
псевдонимов 
подчеркивает 
их 
функциональную и конструктивную неоднородность. Применение псевдонимов наблюдается 
в  фельетонах  и  юмористических  произведениях,  когда  “автор  употребляя  псевдоним, 
раздваивает, растраивает  образ в игре “масок”. В истории русской литературы значительной 
место  отводится  творчеству  вымышленного  автора,  псевдонима-маски  Козьмы  Пруткова  – 
созданныый  Алексеем  Константиновичем    Толстым  и  братьями  Алексеем  и  Владимиром 
Жемчужниковыми.  Козьма  Прутков  –  литературно-пародийная  маска,  ставшая  необычным 

85 
 
явлением  в  русской  литературе,  органически  связана  с  жизнью  и  творчеством  писателей 
своего времени. 
Как утверждает писатель  В.Г.Дмитриев: “Любой псевдоним, если к нему присоединялась 
“легенда”,  т.е.  придуманное  жизнеописание,  или  указывались  иные,  чем  у  настоящего 
автора,  пол,  либо  национальность,  либо  профессия,  либо  звание,  становится  литературной 
маской” [3, 44].             
Интересным  примером  создания  псевдонима-маски  служит    американская    литература  
ХХ века, в частности творческое наследие двух братьев – кузин Frederic Donnay  и  Manfred 
B.Lee.  Так,  созданная  ими  литературная  маска    Ellery  Queen    была  широко  известна,  как 
автор  детективных,  мистических  рассказов  и  новелл,  а  также  как  редактор  журнала  Ellery 
Queen’s  Mystery  Magazine  (  EQMM).    “Ellery  Queen  приписывалась  биография,  как  сына 
полицейского инспектора г. Нью Йорка, который увлекался детективными историями и даже 
помогал местной полиции раскрыть несколько криминальных дел” [4, 121]. 
В  казахской  литературе  это  творческий  союз  двух  известных  писателей  М.Əуэзова  и  Ж. 
Аймауытова,  работавших  под  псевдонимом  «Екеу»,  также  очень  часто  писатели  и 
публицисты Ə.Бөкейханов, А.Байтурсынов и М. Дулатов подписывались под одной статьей 
своими псевдонимами «Қыр баласы, Ахмет, Мiржақып» [5, 12]. 
Псевдонимы  также  связаны  с  общими  для  большинства  тюркских  языков  явлениями  и 
процессами,  имеют  свои  специфические  особенности,  изучение  которых  внесет 
определенный вклад в тюркскую антропонимику. 
К  одним  из  видов  и  поэтических  имен  древнего  Востока  относятся  тахаллусы  - 
(псевдонимы),  которые  по  существу  относятся  к  вторичным  именованиям,  заменяющими 
собственные  личные  имена  и  выбраны  по  личному  усмотрению  самим  поэтом.  Избранные 
имена  это,  прежде  всего,  результат  индивидуального  творчества,  мировоззрения, 
художественного  вкуса.  Как  отмечено  в  монографии  известного,  ученого-ономаста  В.У. 
Махпирова:    “Арабские  и  иранские  имена  занимали  значительное  место  в  антропонимии 
тюрков;  что  нашло  отражение  в  тюркоязычных  памятниках  той  эпохи.  “Дивани  лугат-  ит 
турк”  и  ”Кутадгу  билинг”  авторы  которых,    будучи  тюрками  носили  арабские  имена, 
включая такой компонент имени как таххалу (махнас) - псевдоним (Кашгари и Баласагуни) 
Полное имя Махмуд Кашгари – Махмуд-ибн-ал Хусеин абн Мухамед.”[6,145]. 
Очень  часто  параллельными  именами  одного и  того  же  референта  становились  арабские 
слова,  выражающие  понятия  геройства,  силы,  мудрости,  знатности,  благородства.  Помимо 
этих  качеств,  авторами  использовались  как  дополнительная  информация,  наименования 
родов и племени, названия географических мест. Так, например, АВД Əл –Ғафур Əл Кердери, 
что  означало  из  рода  Кердери,  Мухаммад  Хайдар  Дулати  из  рода  Дулат,  Абу  Наср  аль 
Фараби  –  из  города  Фараб,    Махмуд  Кашгари  из  Кашгара,  Юсуп  Баласугуни  из  местности 
Баласугуна.  
Таким образом,  из вышеизложенного мы видим, что способы именования положенный в 
основу  псевдонима,  весьма  индивидуален,  где  каждый  референт  может  иметь  несколько 
имен, а группа авторов – одно имя. 
Подводя итоги развития литературных имен – псевдонимов, мы смело можем утверждать, 
что они относятся к особому разряду собственных и уникальных имен, которые в отличие от 
подавляющего  большинства  аппелятивной  и  ономастической  лексики,  сложившихся 
естественным  путем,    созданы  искусственно,  с    целью  вторичного,  вымышленного  
самоименования автора. 
В  целом  специфика  образования,  функционирования  и  развития  литературных  имен  - 
псевдонимов  говорит  о  существовании  особой,  автономной,  но  не  изолированной 
ономастической  системы,  которая  является  частью  общей  лексико-семантической  системы 
языка,  в  силу  этого  подчиняется  общелингвистическим  закономерностям,  обладает 
специфическими  особенностями,  обусловленными  влиянием  экстралингвистических 
факторов. 
 

86 
 
................................... 
1.
 
Виноградов В.В. Проблема авторства и теория стилей. - М.: Наука, 1961.-с.161. 
2.
 
Суперанская А.В., Суслова А.В. Современные русские фамилии. - М.: Наука,1981.- 170 с. 
3.
 
Дмитриев В.Г. Скрывшие свое имя. - М.: Наука, 1977. – 311стр.  
4.
 
Ellery Queen, Mystery Writer and Editor, 2002. -132 p. 
5.
 
Забих  Ш.  Публицистическая  и  журналистская  деятельность  А.Букейханова:  Автореф. 
дис…к.филол. н. – Алматы, 2002. –26 с. 
6.
 
Махпиров В.У. Древнетюрская ономастика.- Алматы: Ғылым, 1990.-159 стр. 
 
 
Досан
 Баймолда, 
ҚазҰПУ  профессоры, Философия докторы-PhD                                       
 
ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖƏНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДІ ШЕТЕЛ РАДИОЛАРЫ 
 
Ұлттық идеяның қажеттігін, онсыз  ұлт нағыз ұлт болып қалыптаса алмайтынын кезінде 
Ахмет  Байтұрсынұлы,  Əлихан  Бөкейханов,  Мұстафа  Шоқай  сынды  Алаш  көсемдері  айтып 
осыны  ту  етіп  көтерген  болатын.  Кешегі  келмеске  кеткен  Кеңес  империясының  қабырғасы 
сөгіліп,    Қазақ  елі    дербес  ел  ретінде  тəуелсіздігін  əлемге  алғаш  жариялаған  күннен  бастап 
ұлттық идея мəселесі тағы көтеріле бастады.  
Қазақстан  тəуелсіздігінің  20  жылдығы  қарсаңында  «Ұлттық  идея  –  біртұтасы  қазақ 
идеясы»  деген  жақсы  ой-пікірлер    көптің  көңілінен  шықты.  «Сондай-ақ  ұлттық  тіл 
болмайынша, ұлттық идея болуы мүмкін еместігі» бүгінгі күннің өмір шындығына айналып 
отыр.  Бүгінгі  күні  қазақ  халқының  үштен  бірі  өз  тарихи  отаны  –  Қазақстаннан  тысқары 
жерде  өмір  сүріп  жатқанын  ескерер  болсақ,  қара  шаңырақ  Қазақ  елі  мен  шетелдегі 
қандастардың рухани жəне мəдени салада бірігуі мəселесінде  ақпараттың рөлі өте үлкен əрі 
күшті  болып  отыр.  Əлемнің  40  шақты  елінде  өмір  сүріп  жатқан  осы  5  миллиондай 
қандастарымыз    Қазақстанның  күнбе-күн  жаңалық  хабарларын  қазақ  тілінде  естіп  тыңдай 
алуы,  олардың  рухани  тұрғыдан  қажеттілігі  екендігі  түсінікті.  Сондай-ақ  тəуелсіз 
Қазақстанды əлем елдері толықтай танып, оның абырой беделі халықаралық сахнада барған 
сайын өсіп бара жатыр. Осы жағдайларды ескеріп əлемнің бірқатар мемлекеттері бұқаралық 
ақпарат құралдары  арасынан радионың ерекшелігін ескеріп, қазақ тілінде радиохабарларын 
тарата  бастады.    Бұған  қазақтар  көп  тұратын  Қытай,  Моңғолия,  Түркия  жəне  Иран  секілді 
елдердің  қазақ  тілінде  хабар  тарататын  радиоларын  жəне  АҚШ-тың  қаржыландыруымен 
қазақша хабар тарататын «Азаттық» радиосын жатқызуға болады[1].   
  Кеңестік заманда тек Қытайдың өзінде қазақ тілінде хабар тарататын екі радиостанция – 
Бейжиндегі  Орталық  радио  бекеті  жəне  Шыңжаң  халық  радио  бекеті  жұмыс  істеді.  Ал 
Моңғолияның  Баян-Өлгей  аймағында  қазақша  хабар  тарататын  радиостанциясы  жарты 
ғасырға  таяу  уақыт  жұмыс  істеп  келеді.  Қазақстан  тəуелсіздік  алғаннан  кейін  Орта  Азия 
аймағындағы геосаяси жағдайға байланысты Иран Ислам Республикасы жəне Түркия елдері 
қазақша  хабар  тарататын  радиоларын  ашты.  Ресей,  Өзбекстан  жəне  Қырғызстанда  қазақ 
тілінде  хабар  тарататын  жергілікті  шағын  радиостанциялар  бар.  Ал  шетелдік  халықаралық 
радиостанциялардан  «Азаттық»  радиосы  жарты  ғасырдан  астам  уақыт  бойы  қазақша  хабар 
таратып  келеді.  Ал  1996  жылдан  қазақша  хабар  таратып  келген  ағылшынның  Би-Би-Си  
радиостанциясы 2006 жылдан бастап хабар беруін тоқтатты. 
 Шыңжаңдағы  халық  радиосы  1955  жылы  15  ақпанда  қазақша  алғашқы  хабарын  тарата 
бастады. Сол кезден бастап Шыңжаңның радио істерінде жаңа бір бет ашылды. Қытайдағы 
қазақ  радиосының  алғашқы  дикторы  Кəрімбек  Əлімбаев  Шыңжаң  радиосынан  əлемге 
қазақша  алғашқы  хабарды  қалай  жеткізгенін:  «1955  жылдың  15  ақпаны  өмірімдегі  есімнен 
кетпес  күн.  Сол  күні  диктор  Сарқыт  Байтақова  екеуіміз  «Шыңжаң  халық  радио 
станциясынан  сөйлеп  тұрмыз»  деп  радио  хабарын  қазақша  дүниеге  тараттық.  Сол  күннен 
бастап еліміздің радио тарихында қазақ үні эфирге тарады»,–деп еске алады[2].    

87 
 
Шыңжаң  халық  радиосының  басынан  талай  қиын  кезеңдердің  өткені  белгілі.    Қазақ 
тіліндегі  радиобағдарламаларының  мазмұны,  сапасы,  пішіні,  кəсіби  деңгейі,  техникалық 
жабдықталуы  қоғам  талабына  сай,  халықтың  қажетіне  қарай  жақсара  түсті.  Бүгінгі  күні 
Шыңжаңдағы  қазақ  радиосы  Қытай  коммунистік  партиясының  саясатын  насихаттаушы 
бұқаралық  ақпарат  құралы  болумен  бірге  сондағы  қазақтардың  тыныс-тіршілігі,  мəдени 
өмірінен сыр шертетін шын жанашыры əрі сырлас досына айнала білді.  
Шыңжаң  халық  радиостанциясының  қазақ  редакциясы  1994  жылы  желтоқсан  айында 
жасанды  байланыс  серігі  арқылы  қысқа  жəне  орта  толқындарда  жəне  интернет  байланысы 
арқылы  күніне  18  сағат  бойы  қазақша  хабар  тарата  бастады.  Қазақ  тіліндегі  бұл 
бағдарламалар Шыңжаң өлкесін толық қамтумен бірге көршілес Моңғолияны, Қазақстанды, 
Қырғызстанды,  Ресейді,  Тəжікстанды  тіптен  Азияның  басқа  мемлекеттерін  жəне  Тынық 
мұхит  жағалауы  елдеріне  дейін  толықтай  қамтып  отыр.  Шыңжаң  халық  радиосының  қазақ 
тіліндегі күнделікті хабарларын кез келген уақытта интернет арқылы тыңдауға болады.  
 2010  жылдың  шілде  айында  өзінің  орнағандығының  70  жылдығын  тойлаған 
Моңғолияның  Баян-Өлгей  аймағы  1940  жылдан  бері  «ұлттық  аймақ»  деген  мəртебеге  ие. 
Моңғолия қазақтарының осы ұлттық ерекшелігін ескерген Моңғолия үкіметі о бастан қазақ 
баспасөзін,  қазақ  тілінде  хабар  тарататын  радионы  дамытуды  қолға  алды.  Моңғолияның 
батысындағы ең қиыр, ең алыс өлке саналатын Баян-Өлгей аймағының қазақ тұрғындарына 
арналған  қазақ  тіліндегі  алғашқы  хабар  1944  жылдан  эфирге  тарай  бастады.  Қазақша  бұл 
радиохабарларында  алдымен  аймақ  өміріндегі  жəне  елдегі  жаңалықтар  сондай-ақ  шетел 
жаңалықтары  да  берілетін.  Негізгі  хабарлар  халықты  білім  алуға,  өнерге,  мəдениетке  жəне 
мал  шаруашылығын  өркендетуге  үндеген  Моңғол  Халық  Революциялық  Партиясының 
саясатын бұқара халыққа таныстыру соны үгіттеген үгіт насихат жұмыстарына арналды. Бұл 
заман  талабы  еді.  Қазақша  хабарларды  Бай-өлкеден  басқа  көршілес  Қобда,  Увс 
аймақтарында  тұратын  қазақ  ағайындар  жəне  кейде  шекараның  аржағындағы  қазақ 
ағайындар да тұрақты тыңдай бастады.  
Алтай  тауларының  бөктерінде  мал  бағып,  күн  көрістерін  тауып  келген  Моңғолия 
қазақтары  үшін  радио  үкімет  саясатын  насихаттайтын  тиімді  құрал  болумен  бірге  120 
мыңдай халқы бар аймақ тұрғындарын ішкі жəне сыртқы жағдайлармен, түрлі оқиғалармен 
дер  кезінде  таныстырып  отырды.  Яғни  халықтың  көзін  ашып,  сауатты  болуына  көмекке 
келді.  1961  жылы  қазақ  аймағының  өмірінде  алғаш  рет  Чехословакия  елінің  техникалық 
көмегімен  аймақ  орталығы  –  Өлгей  қаласында  қазақ  тілінде  радио  хабарларын  тарату 
станциясы  орнады.  Ол  үшін  1435  гц  жиілікте  хабар  тарататын  60  квт  күш  қуаты  бар,  365 
метр  биіктікте,  47  бөліктен  тұратын,  170  тоннадай  салмағы  бар,  сол  жылдары  Азия 
құрлығындағы  ең  биік  антенна  орнады.  Чехословакияның  көмегімен  салынған  бұл 
радиостанцияның  хабар  тарату  ұзақтығы  500  шақырымдай  еді.  Яғни  қазақша  хабар  Бай-
өлкеден  алыс  Шыңжандағы  қазақ  бауырларларға,  Ресейдің  Қос-ағаш  ауданындағы 
қазақтарға тіптен Шығыс Қазақстанға дейін жететін.  
Моңғолия қазақтары ертеден-ақ өздеріне қажет күнделікті ақпаратты 12 сағат бойы хабар 
беретін  Моңғол  радиосынан,  əр  күн  сайын  кешкісін  қазақша  хабар  беретін    Өлгей 
радиосынан  жəне  Қазақстаннан  шетелдік қазақтарға  арнап  берілетін «Шалқар»  радиосынан 
жəне  орталығы  Германияның  Мюнхен  қаласында  орналасқан  «Азаттық»  радиосынан  ғана 
алып тұрғаны тарихи шындық. Ол кез коммунистік идеологияның үстемдік етіп тұрған кезі 
болғандықтан АҚШ-тың қаржыландыруымен қазақ тілінде хабар беретін «Азаттық» радиосы 
хабарларын  емін-еркін  тыңдауға  болмайтын  уақыт.  Сондықтан  кейбіреулер  шындық 
ақпаратты  іздеп  «Азаттықты»  жасырын  тыңдаса,  ал  кейбіреулері  шекара  сыртында  қалып 
қойған  ағайындарын  сағынғандықтан  «Шыңжаң»  радиосының  қазақшасын  да  тыңдайтын. 
Өйткені ол  уақыт интернет, компьютер заманы емес, аймақ тұрғындарының көбісі орысша, 
ағылшынша тұрмақ моңғолшаның өзін жарытып білмейтін кез еді [3].  
Бүгінгі  күні  Баян-Өлгей  қазақтары  интернет  арқылы  əлем  ақпарат  кеңістігін  еркін  кезе 
алатын  жағдайға  жетті.  Əйтседе  Қазақстанның  «Қазақ»  радиосының  жаңалық  хабарлары, 
музыкалық  хабарларын  жəне  Прагадан  берілетін    «Азаттық»  радиосының  əлем  жаңалық 

88 
 
хабарларын  тыңдауға  құштар.  Соған  қарағанда  «Қазақ»  радиосының  жəне  «Азаттық» 
радиосының хабарлары ондағы халықтың ақпараттық қажеттігін толық өтеп отыр деп айтуға 
болады. Ал Баян-Өлгей қазақтарының  негізгі ақпарат құралы –«Баян-Өлгей» қазақ радиосы 
ғана.  Радио  күніне  жергілікті  уақыт  бойынша  кешкі  сағат  21.00-22.00  арасында  бір  сағат 
хабар таратады. Əрі Моңғолиядағы мемлекет қаржыландыратын бірден-бір ақпарат құралы.   
Ирандағы  қазақ  радиосы  1996  жылы  20-маусымда  ресми  түрде  ашылды.  Əрине  ресми 
қызметіне кірісуден бұрын Иран қазақтарының дені тұратын Гүлістан аймағының орталығы 
Горган қаласында 6 айдай дайындық жұмыстары жүрілді, ең алдымен радиоға қажет адамдар 
іздестірілді.    Радиоға  іріктелген  кісілер  парсы  тілінен  қазақшаға  аударма  жасауға  жəне 
дикторлық  шеберлікке  жаттығып,  дайындалды.  Бүгінгі  күні  ел  астанасы  Тегеранда 
орналасқан  Иран  радиосының  қазақ  бөлімі  күніне  бір  сағат  хабар  береді.  Радионың  бір 
сағаттық  бағдарламасында  ең  маңызды  деген  жаңалықтар  назардан  тыс  қалмайды.  Бұл 
ақпарат  құралдары  үшін  ақпараттарды  Иранның  ИРНА  ақпарат  агенттігі,  орталық  хабар 
бірлестігі  таратады.  Журналистер  бұл  агенттіктер  дайындаған  хабарларды  қазақшаға 
аударып  дайындайды.  Бір  сағаттың  жартысы  дайын  хабарларға  арналады.  Бұлар  –  дінтану, 
өлкетану, Иранның тарихы мен мəдениеті, əдебиеті жайында. Қалған жарты сағаты тікелей 
эфирдегі жаңалықтарға, саяси шолуларға арналады [4].   
Иран радиосының қазақша хабар редакциясының интернет сайтындағы ақпарат деректер 
бойынша  Иран  радиосы    мемлекет  меншігіндегі  радио  болып  саналады.  Аудиториясы 
Қазақстан  мен  Орта  Азияға  бағытталған.  Бүгінде  онда  оншақты  журналист  жұмыс  істейді. 
Бұл  радионың  ашылуына  ондағы  қазақ  диаспорасының  өкілдері  белсене  атсалысқан. 
Қазақстан тəуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Иранға білім алуға барған қазақстандық жас 
студенттер  жаңадан  құрылған  қазақ  редакциясының  қалыптасуына  көмектесіп,  сондағы 
қазақ диаспорасы өкілдерімен етене бірге жұмыс істеді.  
 Қазақстан  тəуелсіздігін  алғаш  мойындаған  елдің  бірі  Түркия  қазақ  тілінде  хабар  тарата 
бастағалы  он  шақты  жылдың  жүзі  болыпты. Бүгінгі  таңда  Түркияның  шетелге  бағытталған 
радиохабарларын  тарату  қызметі  (ТРТ)  «Түркия  үні»  радиосы  арқылы  жүргізіледі.  Бүгінде 
барлығы 32 тілде хабар тарататын «Түркия үні» радиосы (Voice of Turkey) қазақ тіліндегі өз 
хабарларын қысқа толқынды таратқыштар, жерсерігі жəне интернет арқылы əлемнің барлық 
жеріне  жеткізе  алады.  «Түркия  үні»  радиосы  жергілікті  FM  радиоарналарын  пайдалану 
арқылы  да  тарату  байланыстарын  кеңейте  түсуді,  неғұрлым  тыңдармандарына  жақын 
болуды  жəне  эфирдің  жергілікті  мазмұнын  арттыруды  көздейді.  «Түркия  үні»  радиосы 
сенімді 
бұлақтардан 
алынған 
хабарларын 
бейтараптық 
принципті 
ұстанып, 
тыңдармандарына тез, жылдам жаткізуге асығады.  
 «Түркия  үні»  радиосының  қазақша  редакциясы  1998  жылы  қыркүйек  айында  ашылды. 
Бүгінгі таңда редакцияның жұмыс істеп келгеніне 14 жыл толып отыр. 1998 жылы 1 сағаттық 
эфирмен  өз  жұмысын  бастаған  редакция  бүгінгі  таңда  күніне  жарты  сағат  эфирге  шығады. 
Қазақ  редакциясы  басқа  редакциялар  секілді  толығымен  мемлекет  тарапынан 
қаржыландырылады.  Қазақ  редакциясы  ТРТ  сыртқы  эфирлер  басқармасы  құрамындағы 
редакциялардың  бірі  болғандықтан  бір  мақсатта,  яғни  Түркияны  шетелде  таныту  үшін 
қазақша сөйлеген аймақтардағы тыңдармандарға өз бағдарламаларын таратады. Өзінің жеке 
интернет парақшасы бар [5].     
 Шетелдегі  қазақ  тілінде  хабар  тарататын  радиостанциялар  арасынан    АҚШ-тың 
қаржыландыруымен  əлемнің  28  тілінде  хабар  тарататын  «Азаттық»  радиосы  60  жыл  бойы 
хабар  таратып  келе  жатыр.  «Азаттық»  радиосы  алғаш  құрылған  күнінен  бастап  ұстанған 
қағидасы тек шындықтың жаршысы болу арқылы демократиялық қоғам орнатуға, нарықтық 
экономиканы  дамытуға  ынталандыру,  соған  көмектесу  болды.  Кеңестік  дəуірде  «Азаттық» 
радиосы  туралы  саяси  себептерге  байланысты  Қазақстан  жұртшылығына  бір  жақты  хабар 
айтылып,  сыңар  жақты  тұжырымдар  жасалып  келді.  Ал  шын  мəнінде  ол  кезде  «Азаттық» 
радиосы əлемде жəне  Қазақстанда болып жатқан нақты оқиғаларды хабарлап таныстыруда, 
басқа ақпарат құралдарына қарағанда көш ілгері тұрды [6].    

89 
 
 «Азаттық»  радиосы  бір  кезде  аттарын  атауға,  жазып  қалдырған  еңбектерін  зерттеуге 
тыйым  салынған  Алашорда  қайраткерлері,  қазақ  халқының  үштен  бірін  құрбан  еткен 
ашаршылық апатының шындық жағдайы жəне басқа да қазақ халқының тарихтағы ақтаңдақ 
беттерін  жұртшылыққа  естіртіп,  оны  үнемі  жария  етіп  отырды.  Яғни  «Азаттық»  радиосы 
тəуелсіз Қазақстан үшін тарихи маңызы зор, сондай-ақ соған лайықты қызмет атқарды деуге 
болады [7].    
Қорыта айтқанда шетелдің қазақша хабар тарататын радиолары шетелде жүрген қандастар 
өмірі мен тұрмысы туралы хабардар етумен бірге тəуелсіз Қазақ елінің тарихы мен бүгінін, 
ондағы демократияның дамуы мен нарық жағдайының қалай жүріліп жатқандығын білуге, ең 
маңыздысы қазақтардың біртұтас қазақ идеясымен сусындауына өзінің үлкен көмегін тигізе 
алатындығын атап өту жөн болмақ.  
...................................... 
1.
 
Баймолда Д. «Қазақша хабар тарататын шетел радиолары», Алматы, 2011 
2.
 
«Эфирдегі 50 жыл». Шыңжаң баспасы, 2005 ж. 
3.
 
Ш.Рахметұлы. «Жел Қанат Құс». –2005    
4.
 
Шадкам Ж. «Иран қазақ радиосы». Тегеран, 2005 
5.
 
Баймолда Д. «Түркиядағы қазақ радиосы». –Хабаршы №2(28), 2010 
6.
 
Оралтай.Х. «Елімай-лап өткен өмір». Алматы, 2005 
      7. Баймолда Д.  «Азаттық радиосы: тарихы мен тəжірибесі». –  Алматы, 2009. 
7.
 
Баймолда Д. «Шындық жаршысы», Алматы,2011
                                                     
 
Досжан
 Балабекұлы, 
ҚазҰУ  3-курс студенті  
жетекші Алмагүл Құрманбаева, 
 
ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕР -  ФАНТАСТИКА НЕГІЗІ 
 
Қазақ халқы ежелден-ақ қиял –ғажайып ертегілерге бай халық. Ықылым замандардан бері 
келе жатқан сансыз ертегілерді тыңдап өскен ұрпақ келшегінен үлкен үміт күттірерлік азамат 
болған. Оны ата-əжелері анық білгені де рас. Əйтпесе, əлдилетіп бөпені тəтті ертегімен бекер 
сусындатпас еді ғой. Ертегі адамды небір кереметтерге жетелейді. Ол санана сілкініс салып, 
бойына қуат пен жігер сыйлайды. Асқақ армандарға ұмтылдырады. Сол армандарға сөз жоқ 
өзіннің  жетуіңе  жол  ашады.  Иə,  шын  мəнісінде  ойды  қуаттандырып,  толықтыратын  да  сол 
ертегі.  Ертегі  əлемі  –  фантастика  əлемімен  үндес.  Сол  ертегінің  сыйқыр  əлемі  бүгінде 
шынайы суреттерімен жетіп жатқаны да жасырын емес. Күн өткен сайын бұрынғы ертегіміз 
күнделікті  өмірде  шынайы  қалыпқа  еніп,  материал  ретінде  іске  асуда.  Демек,  ертегі,  ол 
фантастика. Тек фантастиктер ғана өмірге жаңа дүниеге əкеле алады. Сол жаңа туынды ғана 
əр  заманға  өзінше  рең  береді,  адамдар  арасындағы  қарым-қатынасты  одан  əрмен  жақсарта 
түседі. Бұл тұрғыда қазақ ертегілерінің де рөлі жоғары. 
Қазақ  халқы  негізінен  ойшыл  халық.  Арманмен  алысқа  қанаттанып,  талай  биіктерді 
бағындырады  да,  кейін  соған  шынайы  қол  жеткізетін  асқақ  рухты  халық.  Ата-
бабаларымыздың  əрбір  ұлағатты  сөздері  мен  өнегелі  істерінен  біз  осыны  аңғарамыз.  Өмір 
бізді сол арнамен тоғыстырды. Шексіз бақытқа жету үшін де мақсат керек, ұмтылыс керек. 
Біздегі ұмтылыс қан арқылы атадан балаға жалғасқан тылсым күшпен үндес. Рухты, жігерлі 
жастардың өсіп келе жатқаны да сол сабақтастықтың нышаны іспетті. Бесіктен бастап бала 
атанып, оқушы болып кемелге толғанша əн тыңдап, ертегі естіген ұрпақ əлі талай биіктерді 
бағындыратына жəне оны біз бағындарытынымызға сеніммен қараймын.  
Ертегі-есті елітіп, ертеңге керек кереметтерге жол ашатын, тамаша сыйлық іспетті. Кешегі 
ертегі,  бүгінгінің  шынайы  бейнесі  болып  жүргенін  көріп  жүрміз,  айтып  жүрміз,  ұстап 
жүрміз, мініп жүрміз.Барлығы өзіміз үшін игілік болып келіп жатыр. Неге осыларды халыққа 
анық айтпасқа,неге шынайы көзқараспен мойындамасқа. 
Енді  нақты  деректерге  жүгінсек.  Мысалы  2010  жылы  «Аруна  Ltd.»  баспасынан  жарық 
көрген энициколпедиялық анықтамалықта мынандай деректер айтылады: 

90 
 
Қиял - Ғажайып ертегілер - халық арманын қиял-ғажайып бейнедегі кейіпкерлер арқылы 
тілге  тиек  етеді.  Қиял  -  Ғажайып  ертегілер  алғашқы  қауымдық  қоғамда  туа  бастаған  деген 
болжам  бар.  Оны  ертегілерде  кездесетін  өте  ертедегі  қоғамдык  өмірдің  қалдыктарынан 
байқауға  болады.  Мысалы, матриархат заманына  тəн  аналық ру мен  көптеген  əдет  - 
ғұрыптардың көріністері (жұптық ұйым, аналық мекен, аналық неке,кувада, авункулат, т.б.), 
ерте  замандағы анимизм, тотемизм, магия сияқты  діни  нанымдар  мен  сенімдер,  т.б.  Бірақ 
көне  дəуірдің  бұл  көріністерін  кейінгі  заманда  халық  тек  қиял  деп  түсінген.  Сол  себепті 
ертекшілер əңгімесін ерте уақытта болған деп ескертеді. Қазақтың Қиял - Ғажайып ертегілері 
жанрлық 
жағынан 
біркелкі 
емес. 
Оның 
құрамында 
алғашқы 
қауымға 
тəн 
қарапайым миф, хикая, əңгімелермен бірге батырлық ертегілер кездеседі, сондай-ақ, тұрмыс-
салтқа  байланысты  шығармалар  ұшырасады.  Демек,  біздің  Қиял  -  Ғажайып  ертегілерміз 
жанр  жағынан синкретті,  яғни  дараланбаған.  Қазақ  Қиял  -  Ғажайып  ертегілердің  тағы  бір 
ерекшелігі  -  үнемі  трансформациялық  процесте  болуы,  яғни  бір  жанрдың  екіншіге  ауысып 
отыруы.  Осы  себепті  Қиял  -  Ғажайып  ертегілерінің  біразы  жанрлық  өзгеріске  ұшыраған, 
олар қиял-ғажайып пен тұрмыс-салт ертегілерінің аралық жанры сияқты. Кей жағдайда Қиял 
-  Ғажайып  ертегілері  бүтіндей  тұрмыс-салт  оқиғаларын  баяндап  келеді.  Қиял  -  Ғажайып 
ертегілердің  сюжетіне, поэтикасы мен  құрылысына  батырлық  жыр  үлкен  ықпал  еткен. 
Көптеген  Қиял  -  Ғажайып  ертегілердің  сюжеттік  желісінде  батырлық  жырларындағыдай 
тұрақты  кіріспелер  мен  қорытындылар  бар.  Əдетте,  сюжеттің  кіріспесінде  ертегі 
қаһарманның 
кəрі ата-анасы мен 
оның 
дүниеге 
келуі 
туралы 
баяндалады: 
қартайғанша перзент көрмей, қу бас аталған құдайдан бала сұрап, əулие-əмбиелердің басына 
түнеп,  жалбарынады.  Кемпір-шалдың  тілегі  қабыл  болып,  бала  сүйеді.  Ол  -  ертегінің  бас 
кейіпкері, батыр, ержүрекжауынгер. Ал қаһарман туралы  əңгіме біткен соң негізгі сюжетке 
жалғасатын қорытындыда кейіпкер мен оның жанындағылардың бұдан кейінгі тағдыры сөз 
етіледі. Қорытындыдағы бас кейіпкер көп жағдайда, негізгі сюжеттегі қаһарманның баласы 
немесе  інісі  болады.  Ол  ендігі  жерде  ағасы  не  əкесі  бастап,  үлгере  алмай  кеткен  істі 
тындыруы  тиіс.  Қазақ  Қиял  -  Ғажайып  ертегілерінің  сюжеттік  құрамы  біркелкі  емес. 
Əлденеше  халық,  ұлтқа  ортақ  халықар.  Сюжеттер  де,  көрші  халықтар  ертегілерінің 
нұсқалары  да,  қазақтың  өзіне  тəн  оқиғалар  да  ертегілерге  негіз  бола  береді.  Бұл  кездейсоқ 
емес.  Қазақ  халқы  өмір  бойы  басқа  халықтармен  қоян-қолтық  аралас,  тығыз  қарым-
қатынаста  болды.  Ерте  заманда  туып,  көне  дəуірдің  көріністерін  сақтап  келсе  де,  Қиял  - 
Ғажайып  ертегілер  қазақ  халқының  тұрмысын,  салтын  бейнелейді,  күнделікті  өмірін 
көрсетеді. Қиял - Ғажайып ертегілердің бас қаһарманы, эстетикалық мұраты - халық арманы. 
Қазақ  ертегілерінің  бас  қаһармандары,  аңшы-мерген,  жауынгер-батыр,  кенже  бала,  тазша 
жəне  басқа  да  əлеум.  Теңсіздіктен  жəбір  көрген,  əділдік  іздеген  бұқара  өкілдері  ("Қаңбақ 
шал").  Бұлардың  бəрі  халық  арманынан  туған кейіпкерлер,  яғни  қияли-тарихи  құбылыс. 
Кейінгі дəуірде, адамзат рулық қоғамға көшкен кезде халықтың арманы өз руын бөтен елден, 
шапқыншы  жаудан  қорғайтын  жауынгер-батыр  болды.  Бұл  бейне  қазақ  ертегілерінің 
біразында  кездеседі.  Рулық  қоғам  ыдырай  бастаған  кезде  -  арман  басқа.  Енді  ол  -  ыдырап 
бара  жатқан  қоғамның  дəстүрін  қолдаушы,  ата  жолын  қуушы.  Қиял  -  Ғажайып  ертегілер 
өмірге  тікелей  жақындап,  бұқара  арманын  дəріптейді,  халық  эстетикалық  мұратқа 
айналдырады. 
Ал, осы қиял дегеніміз не? Оның түрлері қандай? Бұл сұрақтарға қатысты деректерді біз 
психологтардан  алуымызға  болады.  Ғаламтордағы    Уикипедия  ашық  энциколпедиясы  бұл 
сұрақтар бойынша төмендегідей жауаптар береді. 
Қиял —  сыртқы  дүние  заттары  мен  қүбылыстарының  субъективтік  образдарын  қайтадан 
жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тəн психикалық процесс: «...барлық 
жан  қуаттарын  (рухани  күштерді)  тек  қиял  ғана  өзіндік  сақталатынсөзімдік  заттарды 
модельдендіре  алады»  (əл-Фараби).  Адамда  қиял  пайда  болған  кезде  ми  қабығында  бүрын 
жасалған  уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға туседі де, жаңа нəрселердің бейнесі 
туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі 
шешуші  рөл  атқарады.  Адамдардың  қиялына  тəн  кейбір  ерекшеліктерді  төмендегіше 

91 
 
топтастыруға  болады:əр  адамның  қиял  ерекшеліктері  оның  жеке  қызығулары  мен 
қасиетгеріне,  алдына  қойған  мақсатына  байланысты  болып  келеді.  Бүл  арада  суды  аңсап 
шөлдеген  жолаушының  қиялы  мен  екі-үш  күннен  кейін  емтихан  тапсыратын  студенттің 
машинасының  тетігін  жетілдіруді  ойлап  жүрген  инженердің  қиялын  салыстырып  көруге 
болады;қиялдың  мазмүны  мен  формасы  адамның  жас  жəне  дара  ерекшеліктеріне  де,  білім 
тəжірибесіне  де  байланысты.  Мəселен,  көргені  де,  түйгені  де  көп,  өмір  тəжірибесі  мол,  əр 
тарапты  білімі  бар  ересек  адамның  қиялы  мен  енді  ғана  өмірге  аяқ  басайын  деп  түрған 
жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға болмайды; 
қиял  адамның  өскен  ортасына,  этностық  ерекшелігіне,  табиғат,  жер-су  қоршауына 
байланысты да көрініп отырады.  «Жаратылыстың қүшағында,—деп жазады М. Жүмабаев, -
меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, 
түнмен  бірге  түнеп,  желмен  бірге  жүгіріп,  алдындағы  малымен  бірге  өріп,  сары  сайран 
далада түрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті». 
қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мəселен, 
алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. 
Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны 
ерекше.  Өйткені  ойлау  белсенділігі  адамды  шығармашылық  əрекетке  жетелейді.  Ал  ондай 
əрекет  қиялдың  өте  күшті  дамуын  қажет  етеді.  Ойлау  мен  қиял  бір-бірімен  тығыз 
байланысты.  Жан  қуаттарының  осы  екеуі  де  мəселені  шешуге,  сұраққа  жауап  беруге 
қатысады.  Бірақ  қиялда  мəселені  шешудің  өзіндік  ерекшелігі  болады.  Қиял  —  мəселені 
суреттеу,  жанды  көрініс  арқылы  шешсе,  ойлау  оны  тірі  суретсіз  жалпылай,  ұғым,  пікір, 
тұжырым түрінде шешеді; 
адам  қиялы  еңбек  процесінде,  іс-əрекет  үстінде  жарыққа  шығып,  дамып  отырады. 
Мұндағы  негізгі  шарт:  саналы  мақсаттың  болуы,  болашақты  болжай  алу,  істейтін  еңбектің 
нəтижесін күні бүрын көре білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп, елестете алу — адам қиялына тəн 
негізгі  белгілер.  Қиялда  адамның  дүние  жөніндегі  əр  түрлі  таным-түсінігі  əртүрлі  формада 
қиюласып,  жаңа  сапаға  ие  болады.  Қиял  бейнелері  адам  қажеттігінен  тəуелді  бола  түрып, 
оны  белсенді  кызметке  итермелейді,творчестволық  ісіне  күш-жігер  қосады.  Қиял  тек 
теориялық жəне практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани өмір жүйесінде 
елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, 
іс-əрекетінің қүрылымы, өмір салтының қалыптасуы мүнсыз мүмкін емес. Адам санасының 
жануар  психикасынан  басты  айырмашылығы  адамда  ойлаумен  қатар  қиял  əрекетінің 
олғандығында. 
Айдаһардың  бейнесін  Италияның  атақты  суретшісі  Леонардо  да  Винчи  қиял  арқылы 
былайша суреттейді: «Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламы , оған басқа мысықтың 
көзін саламыз, құлағы үкінікі болады, мұрыны тазынікі секілді, қасы арыстандікі, самайы — 
əтештікі,  мойны  суда  жүзетін  тасбақанікі  сияқты».  Осы  бейненің  өзі  шындықта  бар 
нəрселерді топтастыру арқылы туып отыр. Бірақ осы топтастыру нəтижесінде келіп шыққан 
тұтас  образдың  өзін  көре  білу  үшін  адамға  ең  күшті,  өрен  жүйрік  қиял  қажет.  Қиял 
процесінің  адам  əрекетінің  қандай  саласында  болмасын  зор  маңызы  бар.  Қиялдың  өзі  осы 
əрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады. Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың 
өзі  де  оның  танымын  кеңейтетіндігі,  қоғамдық  тəжірибені  меңгеруге  жағдай  жасайтыны, 
мұның өзі баланың психологиясына қатты əсер ететіні байқалады. А. П. Чехов «Үйде» деген 
əңгімесінде  осы  жайлы  өте  жақсы  көрсеткен.  Шылым  шегіп  əдеттенген  жеті  жасар  балаға 
ешбір  сөз  əсер  етпей  қойған.  Бірде  əкесі  оның  қиялына  əсер  етуді  ойлайды.  Ол  баласына 
мынадай  əңгіме  айтады:  «Кəрі  патшаның  патшалыққа  мұрагер  болатын  жалғыз  ғана  ұлы 
болыпты,—  өзі  дəл  сен  сияқты  кішкентай  бала  екен.  Өзі  жақсы  бала  екен.  Еш  уақытта 
өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нəрселерге тимейді екен... өзі ақылды болыпты... Оның 
бір  ғана  кемшілігі  —  шылым  тартады  екен...  Патшаның  баласы  шылымнан  көкірек  ауру 
болып жиырма жасында өліпті. Қаусаған ауру шал ешбір қолғанатсыз қалыпты. Мемлекетті 
басқарып, сарайды қорғайтын ешкім болмапты. Жау келіп, шалды өлтіріп, сарайды қиратып 
тастапты, сонымен, енді бақша да, шие де, құстар да, қоқыраулар да қалмаған...». Эмоциялы 

92 
 
əсерге толы осы əрекеттің оған күшті əсер еткендігі сонша, бала «қараңғы терезеге ойланып 
сəл  қарап  отырып,  селк  етті  де,  мұңайған  дауыспен:  —  Мен  енді  шылым  тартпаймын...— 
деді»  ...  Қиялдың  адам  қажетіне  асуы,  оның  шындықпен  байланысты  болып  келуі  адамға 
ерекше  қанат  бітіріп,  оның  ілгері  өрлеуіне  себепші  болады.  Халық «Қыран  жетпеген  жерге 
қиял  жетеді»  деп  өте  тауып  айтқан.  Бір  кезде  талантты  орыс  ғалымы  Қ.  Э.  Циолковский 
(1857-1935)  космосқа  ұшуды  армандап  еді.  Космос  кораблімен  аспан  əлеміне  тұңғыш  жол 
салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкері Тоқтар Əубəкіровтің жəне басқаларының ерліктері 
осындай шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады. 
Қиял түрлері 
Қиял актив, пассив болып  екіге  бөлінеді.  Қиялдық  бүтіндей  пассивтік  түрінің  шегі  - түс 
көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов болды. Ұйқы 
кезінде ми клеткаларының бəрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жүмыс 
істей  береді.  Мидың  мүндай  бөліктерін  «күзетші  пункт»  деп  атайды.  Осы  «күзетші 
пункттердең  біздің  бүрын  қабылдаған,  көрген,  естіген,  қолға  үстап,  дəмін  татқан 
заттарымыздың  бейнелері  мида  қайтадан  «тіріледі».  Түсте  небір  ақылға  сыйымсыз 
образдардың жасалатыны белгілі. Өйткені бүл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы 
байланыс  əлсірейді,  мүнда  негізінен  бірінші  сигнал  жүйесі  ғана  қызмет  істейді.  Екінші 
сигнал  жүйесінің  қызметі  толық  тежелуге  үшырайтындықтан,  адамның  ойлау  қабілеті  өте 
төмен болады. Сөздік сигаалдардың əсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына 
жағдай  жасайды  да,  соның  нəтижесінде  түске  қайдағы  «кереметтер»  кіреді.  И.  М.  Сеченов 
осындай  түстерді  «болған  əсерлердің  болып  көрмеген  қиысулары»  деп  сипаттаған.  Түсте 
реалдық  образдар  мен  нəрселердің  фантастикалық  түрде  қосылуынан  ғажайып  образдар 
жасалады. Үйқы кезіндегі осындай ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде бар нəрселердің 
жиынтығынан  қүралған.  Бұлардың  негізі  —  адамның  ояу  кезіндегі  басынан  кешкен 
оқиғалары,  ойы  мен  мақсаты,  тілегі  мен  арманы,  естіген-көргендері,  істеп  жүрген  қызметі, 
басқалармен  қарым-қатынасы  т.  б.  үйқыдағы  адамның  түс  көруіне  себепші  болатын 
фактілердің есебі жоқ. Мəселен, ми клеткаларына көшедегі транспорттың тарсылы да, ағаш 
жапырағының сылдыры да, иттің шəуілдеп үргені де, есіктің ашылып-жабылуы да əсер етіп 
отырады.  Тіпті  организмнің  ішкі  мүшелерінің  (жүрек,  өкпе,  асқазан  т.  б.)  жүмысына  бір 
жайсыздық  түссе,  бүл  да  адамның  түсіне  қай-қайдағы  бірдеңелерді  кіргізеді.  Мəселен, 
үйқыдағы  адамның  жүрегіне  бір  салмақ  түссе,  оның  жүрегі  қатты  соға  бастайды.  Осыған 
орай адам мынадай түс көреді. Өзін қуған біреуден қашады, бүдан ол ентігіп, булығады да. 
Түс  көрудің  мазмұны  адамның,  көбінесе,  қызығуына,  талғамына  орайлас  келіп 
отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. «Егер иттің түсіне сүйек кірсе, саудагердің 
түсіне ақша кіреді» деген мақал да біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, 
көрмеген нəрселер түске кірмейтіндігін ғылым дəлелдеп отыр. Мəселен, іштен соқыр болып 
туған адамның түсіне көзге көрінетін «бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы 
(иіс,  дəм,  есіту  т.  б.)  қабылдаған  нəрселері  еніп  отырады.  Егер  соқырлық  кейінірек  пайда 
болса,  онда  сол  адамның  түсіне  бүрын  көзімен  көрген  заттарының  бейнелері  кіре  береді. 
«Барлық адамдардың түсі, -деп жазды И. П. Павлов, — бірінші сигналдардың бейнелі, нақты 
жəне  эмоциялық  түрде  жандануы».  Актив  қиялдың  ерекше  бір  түрі  — арман.  Біз  өмірде 
фантастиканы  қалай  қарастырамыз.  Осыған  тоқталсақ.  Фантастика (гр. Phantastike -  көзге 
елестету өнері) - əдебиеттің өмір шындығын қиял тұрғысында əсірелеп бейнелейтін жанры. 
Ғылыми  түсінік  жоқ  кезде  фантастика  мифологиялық  жəне  діни  шығармаларда  орын  алған 
(Гомердін "Одиссеясы", Овидийдің "Метаморфозалары",  шығыс  халықтарының  "Мың  бір 
түні" т.б.) ғылымның дамуына байланысты халык қиялынан шыққан тұындылар жарық көре 
бастады. 
Мысалы, 
ғылыми-фантастикалық 
əдебиетте 
ғылым 
мен 
техниканың 
перспективалары,  адамзаттың  табиғат  сырларына  тереңірек  үңілуі  өмірдегідей  тартымды 
суреттеліп, басты идеясы ғылымда негіз бар, бірақ əлі іске аспаған жаңалықтармен ұштасып 
жатады.  
Біздің  əдебиет,  ғылым,  өнер,  мəдениет  əу  бастан  дамыған.  Қазақ  тарихының  өзі  соны 
көрсетеді. Біздегі əдебиеттің даму тарихы ауыз əдебиетінен бастау алып, жазба əдебиетімен 

93 
 
ұштасады.  Ауыз  əдебиетіміздің  ішінде  көп  тараған  түрдің  бірі  біздің  қиял-ғажайып 
ертегілеріміз  болатын.  Сол  ғажайыптарымыз  өмірді  кеңінен  таңуға  көмектесті,  биітетті, 
өсірді,  өркендетті.  Мысалы,  біздің  ауыз  əдебиетіміздегі  «Төрт  дəруіш  -  ұшқыш  кілем»,  
«Мыстан  кемпір»  ,  «Алып  қара  құс  -самұрық»,-деген  ертегілердегі  керемет  ұшу  өнері  
бүгінде  ұшақ  пен  тікұшаққа  айналса,  «саққұлағымыз»  ұялы  телефонға,  «желаяғымыз» 
жүйрік  көліктерімізге  айналды.  Айта  берсек,  мысал  көп.  Демек,  қиял-ғажайып  ертегілер 
фантастиканың негізі екендігі ақиқат деуге болады. 
 
 
Ергалиева
 Ж.А. 
КазНУ имени аль-Фараби, преп. 
 
РОЛЬ РЕЛИГИИ В СТАНОВЛЕНИИ ЛИЧНОСТИ 

жүктеу/скачать 2,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: