Сборник научных статей международной научно-практической конференции «Современные тренды педагогического образования»

413 
Р.У.Эмерсон, М.Бирбом, Г.К.Честертон, М.Арнолд, Дж.Оруэлл, М.Оден және 
басқалары. 
Латын-америкалық, испан тілді әдебиеттердің шарықтауы және оның ХХ 
жүзжылдықта болған өшпес сәттілігі романистикамен ғана емес, сонымен қатар 
эссеистикамен де байланысты. Осы жанрда жазған жазушылардың 
туындыларының көлемдерін нақты жете түсіну кеңестік кезеңнен кейінгі 
оқушыларға жақын жуырда жетті – Х.Ортега-и-Гассетаның, Х.Л.Борхесаның, 
Ж.Амадудың және басқаларының тамаша философиялық эсселері.
Азияның әдебиетіне, оның эссеистикасына қатысты қолдануды әдебиетші 
Александр Генис «данышпандық эссенің әдебиеті» деп атайды. Олардың ішінде 
ең алдымен көне қытай философиялық прозасын ерекше атайды, олардың 
ішінде терең, бірақ қарапайым жазылған Лао-Цзы мен Конфуцийдің 
эссеистикалық прозасын ерекше атайды. Олардың эссеистикасы – реттелмеген 
түсініктемелер жүйесі, ал индуитивті шешілген ойдан өмірлік тәжірибенің 
нақты образдардан немесе поэтикалық салыстырулардан алынған жанданған 
басқасына адасу. Олардың ойлау қабілеті абстрактілі терминдерден және артық 
нақты суреттелген анықтамалардан қашады. Оған қоса, сол әдебиет зерттеушісі 
Генистің ойынша, өзінің эссеистикасымен олар өлеңдері мен прозасы 
арасындағы, объективті тәжірибе мен жақсыз табиғаты арасындағы, өзінің және 
біздің уақыт арасындағы айырмашылықтардан аса түседі. Олардың кітаптары 
кез келген заманға және бірінші кезеңде – біздің заманға жарамды, ол әлемге 
деген логикалық, жүйелік, аса рационалды қатынаста өте қатты түңілтеді.
Эссе жапон әдебиетінде өзінің терең, берік дәстүрлерін иеленеді, немесе жапон 
әдебиетінде тарихымен және дәстүрлерімен бай жанрдың өздерінше атауы 
(тәжірибе французша «essay») болған Монтенің «Тәжірибелері» пайда болғанға 
дейінгі көп уақыт бұрын «дзуйхицу» жанры – сөзбе сөз «қылқаламның ізі 
бойынша» болған. Қол қалай жүрсе, солайша айтып береді. «Қаламұштың 
ізінше» - деп айтар едік біз. Қылқалам санаға белгілі ойды қағазға бір қалыпты 
сеніп жазады. Ой күй таңдағыштықпен еркін «ағады». Жанрдың еркін 
көркемдігі дзуйхицу-эссені қызықтырып еліктіреді. Сана форманы іздеумен 
салмақ салмайды; ойдың «шаршағандығын» қабылдамайды. Ал эссеистикалық 
«тіл барлығын өзі біледі және барлығын тіпті жанама білдіреді» (Петр Вайль).
Жапон эссеистикалық прозасының жарқын үлгілеріне жазушы-эссеист Сей 
Сенагонның «Записки у изголья» (лирикалық эссе-дзуйхицудың бірінші жанр 
туындысы), «Записки от скуки» және эссеист Мисиманың «Дневник летучей 
паутинки», «Записки мотылька» (атаудың қандай поэзиясы!) жатады. Оларда 
дзэнсше авторлардың қоғамға, адамға деген қасақана емес қатынасы оның 
барлық жоғарғы және төменгі, күлкілі және қайғылы көріністерінде ашылады. 
Қысқа моно тематикалық әңгіме-фрагмент баяндау кванты ретінде қызмет 
атқарады. Жапон прозасы кең формаларға жалпы әуестенеді. Осыдан 
жинақтардың әр түрлерінің молдығы көрінеді. Өрнектілік, туындылардың 
құрылуы әдеби шығарманың жанр алдындағы принцип ретінде шығады
[2, 254].

414 
Тан империясының гуманистік өнер күнделікті-эссеистикалық лирикалық 
прозаның және «моногатардың» психологиялық повестерінің өркендеуін 
тудырды. Осы кезеңнің ең ірі эссеисті Хань Юй болып табылады, ол – жаңа 
эссеистік прозаның қажеттілігі туралы жазған әдебиеттік теоретик-реформатор: 
«Шығармадағы рух – бұл өзен ағыны, ал тіл – онда ағатын барлық заттар. Ағын 
терең – барлық үлкен және кіші заттар онда аға алады. Рухтың тілмен осындай 
байланысы бар. Рух ұлы болса, онда жолдар ұзындығы бойынша, ал олардың 
дыбысталуы – биіктігі бойынша бір біріне сәйкес келеді. Осыған қол жеткізіп, 
кемелге жақын екендігім туралы айта аламын ба?» [4, 295].
Жапон әдебиетінің енді бір бір тума эссеистикалық жанры – «сисёцу», өзі 
туралы проза. Өз өміріңді сипаттау емес, дәл өзің туралы – авто биография. 
Яғни, ой-пікір бүкіл контексте өзіңе емес, өте маңызды болып табылатыны –
өзіңнің ішкі дүниеңе бағытталған.
Жанрдың дәстүрі шығыс әдебиетінің дәстүрлеріне жоғары көтеретін қазақ 
әдебиетінде терең, әрі берік орналасқан. Классикалық қазақ әдебиетінде біз 
эссеге ең алдымен Абайдың бүкіл «Ғақлиясын» («Қара сөздер» немесе «Қара 
сөздер», «Сөздер») жатқызамыз, олардың қазақ әдебиетінде пайда болуы 
мұқият оқитын оқушыға - әңгімелесушіге, жасаушы авторға тең, бағытталған 
ондағы шындықты, болмысты, адамның орнын пайымдау сәттерімен сипатты, 
аналитикалық, философиялық-дидактикалық эссеистік прозаның баламаларын 
иеленбейтін күні бүгінге дейін дамуына түрткі берген дәл сол жаңа ағын болды. 
Осы жерде А.Ж.Жақсылықов профессордың ойымен пікір таластыруға болады, 
оның ойынша «Абайдың «Сөздеріне» тән көзқарасты баяндауда мазмұнды 
рухты-философиялық толықтық, адал ниеттілік және адалдық, адамдарға 
адамгершілік әсер етуге бағытталу, сананың қауымдық принципін ескерту 
олардың батыс әдебиетінің эссеистикалық дидактикалық дәстүрлеріне 
қарағанда Мұхаммед Пайғамбардың Хадистеріне жанрлық жақындығы туралы 
айтуға мүмкіндік береді. «Сөздердің» көптеген фрагменттерінде Пайғамбардың 
Хадистері аталады, Құраннан нақыл сөздерден цитаталар келтірілетіндігі 
кездейсоқ жағдай емес» [5, 207].
Біздің ойымызша, Абайдың «Ғақлияларындағы» дидактикалық екпіндер дәл 
«жандарға адамгершілік әсер етуі» әрекетінде көрсетіледі. Оларда Құраннан 
сілтемелі сәттер бар факті, діни тақырыптарға пікірталастар, түсіндірулер 
«Сөздің» эссеистикалық табиғатынан бас тарту құқығын бермейді, немесе 
батыс эссенің негізін салушы – Монтенің «Тәжірибелері» Жаңа Өсиеттің 
тақырыптарына 
моральдық-философиялық 
пікірлесулерден, 
Библияның 
көптеген цитаталарынан тұрады, сондай-ақ діни (бұл жағдайда – христиандық) 
ілімдер синтезі мен антикалық даналықтың синтезі әрекеті болған, мұнда 
Монтень тек оқығанға ғана негізделген, сонымен қатар христиандық 
қағидалардың шексіз рефлексиясына және жеке бастан өткізілгеннің, көргеннің 
және естігеннің негізінде үстірт емес түсініктемелер берді. Сондай-ақ Абай да: 
әрбір «Сөзінде» қазақ ойшылы сілтеме ойды береді, сосын тікелей өмірден осы 
ойдың мысалдарымен - мүкәммалдарымен келте бөліседі; бұдан әрі «Сөзге» 

415 
аяқталу мен моральдық ақыл үйреткіштікті беретін көптеген жалпылаулармен 
аяқталатын тікелей адамгершілік пікір таласулар болады.
Абайдың «Сөздерінің» жанрлық табиғатына З.Қабдолов, З.Ахметов, Т.Кәкішев, 
М.Мырзахметов, 
Т.Нұртазин, 
А.Марғұлан, 
А.Нұрқатов, 
С.Әшімбаев, 
М.Мағауин, 
С.Қасқабасов, 
М.Әлімбаев, 
Б,Ғабдуллин, 
А.Искакова, 
Р.Сыздықова, К.Өмірәлиева [6], Г.Есімов және басқалары сияқты ғалымдар өз 
назарларын аударды. Ал аудармашы, жазушы, публицист, эссеист Герольд 
Бельгер тікелей мынаны көрсетеді: «Асылында, «Абайдың «Сөздері» - насихат 
емес, ол ой толғаныстары, байымдаулар, қазіргі уақытта оны жиі эссе сөзімен 
білдіреді – асыл ғибадат ойлардың, толғаныстардың өзіндік мазмұндауы. 
Жазудың осыған ұқсас мәнерін Монтень «қаламұшты далаға тастаумен» 
бейнелеп сипаттаған. Бұл еркін, көркем мәнерде баяндалған, ойдың шабытты 
қатарымен ерекшеленетін философиялық очерктер, максимдер және 
рефлексиялар» [7, 248]. 
«Ғақлия» (Абайдың «Сөздері») – бұл ойшылдың ой-толғаныстарының жинағы, 
бұл қазақтардың діл ерекшеліктерінен бастап еркін, кейде полимикалық 
мәнерде баяндалған кең жалпылаудың заң, діни сипатына дейінгі түрлі 
тақырыптарға философиялық-моралистикалық, 

жүктеу/скачать 8,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: