Сборник научных статей международной научно-практической конференции «Современные тренды педагогического образования»
жүктеу/скачать 8,65 Mb. Pdf көрінісі
|
pedagogikalyk bilim berudin zamanaui trendteri zhinak
| Қорқыт,
Алдар көсе, Шығайбай, Қарабайлар , Бейімбеттің Мырқымбайы , Ілиястың Сұрпақпайы , Ш. Смаханұлының Елпекбайы , О.Әубәкіровтің Көди, Сөдиі арқылы тарихи кезең, сол уақытта өткен оқиғалар жайлы этнографиялық дерек бере алады. Жалпы лингвистикада кейіпкер аттарының көркем шығармада атқаратын қандай рөлі бар, мән-мағынасы бар ма деген мәселе төңірегінде біраз даулы мәселелер, пікірталастар бар. Ғалым А.М.Эмирова жалқы есімдерді «бұл бір жағынан, тілдік категорияға жататын жүйенің ерекшелігін көрсететін белгі, екінші жағынан, халықтың тұрмысын, нанымын, дінін, тарихын білдіретін спецификалық лингвомәдени белгі» [4, 300], – деп қарастырады. Көркем туындының ауқымы, шеңбері, өрісі кең болғандықтан, көп қырлы алмас секілді асыл дүние деп, оның бір қыры – көркем туындылардағы, яғни сатира мен юмор жанрындағы кейіпкер аттарының тілдік табиғаты, жасалуы, лексикалық құрамы, уәждік факторлары туралы сөз етпекшіміз. Қазақ ономастикасының дамуы, жан-жақты зерттелінуі құнды әрі бай материалдарды мұқият жинауға байланысты екендігін академик Ә.Т.Қайдар мен профессор Т.Ж. Жанұзақов: «Ең бірінші талаптардың бірі – барлық бірліктерді жинау және қағаз бетіне түсіру»,– деп атап көрсетеді [2, 198]. Сондықтан ауыз әдебиетіндегі атының аталуы ерекше ( Алдар көсе, Бізбике, Шығайбай, Тазша бала, Жезтырнақ, Желаяқ, Қаңбақ шал, Жиренше т.б) персонаждардан бастап, қазақ әдебиеті бойынша 100-ден астам қаламгерлердің сатиралық-юморлық және сатиралық емес туындыларын, қазақша басылымдарды және «Ара» журналының (1956–2007) барлық сандарында, бүгінгі қазақ әдебиетіндегі сатира мен юмор жанрында қолданылатын, есімі езу тартқызар, күлкілі, аты ерекше белгілі стильдік мақсатта жұмсалған аттардың саны шығарылды. Кейіпкер – көркем шығармада суреттелетін адам, әдеби образ. Әдебиетте адамның бейнесін өзі өмір сүрген дәуірдің өзгешеліктерін танытатын типтік 263 сипаттарымен бірге кейіпкердің тұлғасын, мінезін, іс-әрекетін, суреттеу үшін қаламгер түрлі суреттеу тәсілдерін қолданады. Солардың бірі – кейіпкерге ат беру. Әдеби кейіпкерге ат беруді ұлы еңбек, өнер деп қарау керек, өйткені көркем шығармада кездейсоқ аттардың болуы мүмкін емес. Ұлы француз жазушысы В.Гюго: «Алдымен атты ойлап табу керек. Ат табылған жерде сюжетті ойлап табу қиын емес»,–деген сөзі көп нәрсені аңғартады. Орыс жазушысы Л.Успенский «Сен және сенің атың» кітабында: «Егер Л.Толстойдың басына өзінің геройларының фамилияларын, айталық, Ростовтың фамилиясын Перепенияға өзгертер ойы келсе, «Соғыс пен бейбітшіліктің» мықты ғимараты теңселген болар еді» деген сөзін тек ғана жеңіл әзілге құрылған деп санауға болмас. Шынында, Ростов, Облонский немесе Иртеньевке Перепения, Чичиков немесе Плюшкин секілді фамилияларды беру, бейнелеп айтқанда, миға сыймас дүниелер ғой. Ю.Тынянов айтқандай, «Көркем шығармада танымал емес есімдер жоқ. Шығармада аталған әр есімнің өзі мағына». Сонымен, кейіпкер аттарын этнолингвистикалық аспект тұрғысынан, яғни ұлттық көзқарас, ұлттық ерекшелік, этномәдени, этнографиялық факторларды ескере отырып, қазақтың рухани дүниесі мен ұлттық болмысын қарастыра отырып, жалқы есімдерді жүйелі зерттеу арқылы автордың ойы, эстетикалық көзқарасын ашуға мүмкіндік береді. Жалқы есімдер, тілдік таңба бола тұра, халықтық дүниетанымның фрагменттерін: мәдени, тарихи, діни бейнелерін айқындай алады. Дегенмен, кез келген оним бір ұлт мәдениетімен тікелей байланысты, өйткені тек бір тілде ғана бұл онимді түсіну, оның өзге тілдегі мағынасын білдірмейді. Индивид ол онимді тек өзіне ғана тән ақпарат аясында түсініп біледі, сондықтан да сатира жанры бұл көпшілік қоғамда онимнің өз орнын анық ашып көрсетуде басты рөл атқарады. Өйткені сатира, юмор айналадағы болмыс-құбылыстарды ұзақ уақыт байқап- көрудің, зерттеп-білудің нәтижесінде туады. Ол көп ойланып, толғанудың, ақыл-ой, дүниетаным елегінен өткізудің жемісі ретінде көрінеді. Ал әзіл- қалжың түріндегі шымшыма сөз, пікірлер табан астында, күтпеген жерден тілмарлықпен, тапқырлықпен айтала салынады. Олар – бақылап-болжаудың, үңіліп-ұғынудың жемісі емес, бір нәрсеге адамның аяқ астынан көңіл бөле, ой жүгірте, пікір білдіре қоюының жемісі. Сонымен қатар, сатира, юмор белгілі бір дүниетанымның, саяси-әлеуметтік көзқарастың көрінісі, сәулесі ретінде ресми шығарма түрінде туғызылады. Ол баспасөзде жарияланып, эфирден естіліп, экраннан көрсетіліп, жалпы жұртқа паш етіледі. Ал, әзіл-қалжың кез келген жерде, отбасы, ошақ қасындағы, той- томалақтағы отырыста реплика түрінде айтыла салады. Онда ресми сипат, жалпы жұртқа кең танымалдық болмайды. Сатира, юмор кемшілік иелерінің бәрінде бірдей бағыттала береді, ал әзіл- қалжың дәстүрлі реті бар, жөні бар адамдар арасында ғана, яғни құрбы мен құрдас, жезде бар адамдар арасында ғана, яғни құрбы мен құрдас, жезде мен 264 балдыз, құда мен құдаша, жеңге мен қайын, нағашы мен жиен, қайын жұрт пен күйеу арасында ғана айтылады. Қорыта айтар болсақ, жалқы есімдер жалпы есімдерге қарағанда, тарихтың әр кезеңіне байланысты өткен оқиғалар жайлы нақты да қызықты дерек бере алады, өйткені тілдің тірек үш тағанының бірі – «жер бетіндегі ескерткіші ономастика». Поэтикалық ономастиканың басты мақсаты көркем туындыдағы кейіпкер аттарының, яғни әдеби жалқы есімдердің қолданыс заңдылығын, әр түрлі қызметін (идеологиялық, стилистикалық, экспрессивтік) анықтау, автордың ойы мен жанрлық көзқарасын ашуға мүмкіндік береді. Жалқы есімдердің тілдік жүйе мен көркем әдебиет дискурсында қолданылатынын ескерер болсақ, көркем әдебиеттерде қолданылатын жалқы есімдер онимиялық ақпаратқа ие бола тұра, автор тарапынан қойылған міндеттерді шешу үшін жаңа, қосымша мағыналарға ие болады. жүктеу/скачать 8,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|