Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

401 
Қазақ тілінен сабақ беретін бүкіл ұстаздар қауымының алдына мемлекеттік 
тілді, яғни қазақ тілін жаңаша жаңғыртып оқыту талаптары қойылуда. 
Мемлекеттік тілді оқыту сапасын арттыру қажеттілігіне ерекше назар 
аударылуда.
Қазақстанның көпұлтты жағдайында өзге ұлт өкілдері үшін мемлекеттік тіл 
екінші тіл болып саналады. Екінші тілді оқыту әдістемесін арнайы зерттеген 
Қ.Қадашева: «Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқыту дегеніміз тіл үйренушіге білім 
берумен қатар сөйлеу іс-әрекет түрлерінің негізінде дағды мен біліктілікті 
қалыптастыру міндеті қарастырылатын және өз елінде мемлекеттік тіл ретінде 
оқытылатын практикалық пән», - деп анықтама береді [1]. 
Қазақ тілін оқыту саласында жеделдете оқыту әдістемесі орын алғанымен, ол 
жүйелі түрде негізделмеген. Оның себебі қазақ тілін шетел тілі ретінде оқыту мен 
екінші тіл ретінде оқыту әдістері ара жігінің ажыратылмағанында дей келіп, 
Қ.Қадашева екінші тілді оқытуда жаңаша жаңғыртып оқыту жүйесін ұсынады 
және жаңа әдіс емес екендігін айтады. Ол – дәстүрлі әдіс-тәсілдерді ұтымды, 
әсерлі жаңаша жаңғырту арқылы білім алушылардың белсенділігін арттыра 
отырып пайдалану. Мұндай жағдайда жаңаша жаңғыртып оқыту үшін қолайлы 
эмоциялық фон, білім алушыларда тілді үйренуге деген құлшыныс пайда болады 
да, өз еркімен саналы түрде игеруге жағдай жасалады, – дейді.
Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытудың теориялық және әдістемелік 
негіздері Ф.Оразбаеваның «Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі» деген 
еңбегінде берілген. Бұл еңбекте автор сөйлеу әрекетінің бес түрін: оқылым, 
жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім терминдерін енгізіп, ерекшеліктерін 
көрсетті [2]. Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі тілдің қоғамдық мәні мен 
тәрбиелік маңызын қатар үйретеді. Тілдік қатынастың технологиялық негізі – 
тілді оқыту барасында оқушының сана сезіміне әсер етіп, оның қажеттілігі мен 
маңызын түсіндіріп, пәнге деген дұрыс көзқарасты қалыптастыру. Тілдік 
қатынастың ең басты психологиялық негізі – тіл, ойлау және сөйлесім 
құбылыстары. 
Қазақ тілін үйретуде қатысымдық әдісті пайдаланудың ең ұтымды жолы – 
адам мен адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді, яғни оқушы 
мен мұғалім, я студент пен оқытушы моделінің жүзеге асыруында. 
Адамның жеке қабілетін ескеру принципі білім алушының жеке басына тән 
барлық қасиеттерді психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеуге және 
онымен үнемі санасып отыруға негізделеді. Адамның жеке қабілетін ескеру 
оқушының істеген жұмысын тексеру, не бағаланған кезде оның кемшіліктерінен 
гөрі жетістіктеріне көбірек көңіл бөліп отырғанды қажет етеді.
Сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау принципі 
қатысымдық әдістің сапалы болуына қамтамасыз етеді. 
Ғылым мен технологияның дамуы инновациялық білім берудің қажеттілігін, 
түрлі технологиялардың оқу үдерісіне енгізілуін талап етеді. Компьютерлік әдіс-
тәсілдер педагогикалық басқаруды қамтамасыз етіп, уақытты үнемдеуге 

402 
мүмкіндік береді. Сабақта компьютерлік технологияны қолдану оқушы мен 
оқытушының ақпараттық-коммуникативтік мәдениетінің кең түрде дамуына 
жағдай жасайды. 
Интерактивті тақтаны пайдалану арқылы модельдерді жасау және көрсету; 
қажетті бағдарламаларды үйлестіріп қолдану; оқушыларды сабаққа белсенді 
түрде қатыстыру; сабақтың қарқыны мен барысын жақсарту; оқушының ой-өрісін 
дамыту сияқты маңызды жұмыстар іске асады. Алайда жаңа технологиялық 
құралдарды тиімді пайдаланып, сабақтың сапасын арттыру үшін тіл маманының 
кәсіби біліктілігін; әдістемелік шеберлігі мен компьютерлік сауаттылығын 
жетілдіру қажеттілігі туындайды. Қазақ тілі сабақтарында интерактивті тақтаны 
қолданудағы негізгі мақсат – оқушылардың ойлау процесін дамыту, сол арқылы 
дамыта оқыту технологиясын іске асыру. Компьютерлік технологияны қолдану 
әдісін білмей, оны пайдалану да зиян екенін білу керек. 
Тіл мамандары мемлекеттік тілді өзге ұлт өкілдеріне меңгерту принциптерін, 
ерекшеліктері мен әдістерін кешенді қарастырып, білім беруді жүйелі түрде 
ұйымдастыруы тиіс. Қазақ тілін оқыту әдістері өзге ұлт өкілдеріне екінші тілді 
оқыту принциптеріне негізделеді. Қандай тіл болмасын, оны екінші тіл ретінде 
оқытуда оқытушы сабақта сөйлеу әрекетінің жоғарыда көрсетілген негізгі бес 
түрінің орындалуын қамтамасыз етеді. Олар: тыңдалым, оқылым, айтылым, 
жазылым, тілдесім. Екінші тілді үйретуде тіл дамыту жұмыстарының барлық түрі 
тұтас, яғни кешенді түрде қарастырылады [2].
Жалпы қазақ тілі сөйлем түрінде үйретіледі. Сөйлемнің құрамындағы сөздер, 
дыбыстар, олардың мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктері жеке-жеке емес, 
тұтас қарастырылып, сөйлеу, сөйлесім барысында түсіндіріледі [3]. 
Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқыту жұмысы тақырыптық принципке 
негізделеді.
Мәтін сабақта жүргізілетін барлық жұмыстарға негіз болады. Мәтінмен 
жұмыс жүргізуде де, грамматиканы түсіндіруде де атқарылатын негізгі жұмыс –
тіл дамыту жұмысы.
Бұл пәнді оқыту жұмысы коммуникативтік бағытта функционалды-жүйелік 
әдісті қолдану негізінде, сонымен бірге орыс тілі мен қазақ тілі грамматикасын 
салыстыру, сабақта түрлі әдістерді пайдалану арқылы іске асады. Әсіресе сұрақ-
жауап әдісі, аударма әдісі, мәтінмен, суретпен жұмыс істеу т.б. әдістерді 
күнделікті сабақта шеберлікпен пайдалану мұғалімнен көп ізденісті талап етеді. 
Екінші тілді оқытудағы негізгі принциптердің бірі – екі жақты іс-әрекеттік 
әдісті негізге алу. Бұл принцип бойынша мұғалім сабақта тек білім беріп қана 
қоймайды, сол білімді оқушылардан оларды сабаққа белсене қатыстыру арқылы 
«қайтарып» алып отырады, яғни оқушылар материалды қабылдап қана қоймайды, 
оны игеріп, өзара тілдік қатынас барысында мұғалімге қайтарып отырады. 
Осылай өзара білім алмасу арқылы, яғни тілдік іс-әрекет арқылы екінші тілді 
меңгерту жұмысы іске асады. 

403 
Мемлекеттік тілді екінші тіл ретінде оқытудағы өзекті мәселелердің бірі – 
сөздік жұмысының орындалуы. Сөздіксіз сабақ жүргізілмейді. Мектеп бітірген 
оқушы қазақ тілінде еркін сөйлеуі үшін кем дегенде үш мың сөз білуі керек екені 
бағдарламада көрсетілген [4]. Ал оған қай сөздер жатады? Мектеп оқулықтары 
сол сөздерді қамтыған ба? Мектеп бітірген оқушы біршама қазақша сөйлеп, 
мақал-мәтел, тақпақ айтқанына қанағаттанушылық бар екенін мойындау керек. 
Бүгінгі қоғамда, газет беттерінде, радио, теледидарда қолданыста жүрген 
өркениет, мүдде, бейтарап, құзырет, алпайыт, дәйектеме, бірегей, бәсеке, т.б. 
сөздерді оқушылар біле бере ме? Әдетте сөздік жұмысы жаңа өтілген мәтінге 
байланысты жүргізіледі. Бағдарламада оқушылардың әр сыныпта өтетін жаңа 
сөздерінің саны берілгенімен, оқулықта тек мәтінге байланысты сөздер беріледі 
де, күнделікті қоғам өмірінде қолданыста жүрген сөздер есепке алынбай қалады. 
Мұндай жағдайда мектеп бітірген оқушы үш мың сөз біледі деу қиын. Демек, әр 
сыныпта міндетті түрде игерілетін, басқа сыныптарда қайталанбайтын 
лексикалық минимум іске асырылуы керек. 
Екінші тілді оқытудың негізгі принциптерінің бірі – білім алушылардың ана 
тілінің ерекшеліктерін есеп алу. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде түрлі ұлт 
өкілдері оқиды. Бұл мектептерде сабақ оқушылардың ана тілінде жүргізіледі. Ол 
орыс тілді, ұйғыр тілді, өзбек тілді, тәжік тілді мектептер. Бұл мектептерде қазақ 
тілі оқушылардың ана тілі заңдылықтарын ескере, салыстыра отырып үйретілуі 
керек. Бұл туралы белгілі ғалым-әдіскер К.Д.Ушинский: «Басқа тілдің 
грамматикасын үйреткенде, оған ана тілінен алған білімі басшылық ететін 
болсын», - деген [5]. 
Орыс тілді мектептерде қазақ тілі грамматикасын үйрету үшін тіл мұғалімі 
екі тілдің, яғни қазақ және орыс тілдерінің ұқсастығы мен айырмашылығын білуі 
керек. Өйткені орыс тілді оқушыларды қазақша сөйлеуге үйрету үшін мұғалім 
қазақ тілінің қиын келетін жақтарын орыс тілімен салыстыру арқылы үйретеді. 
Ол үшін мұғалім екі тілдің теориялық негіздерін міндетті түрде білуі тиіс.
Бұл жайында ғалым-әдіскер А.А.Леонтьев айтқандай: «Білім беру 
мақсатында тілдерді салыстыру – бүгінгі күнгі салыстырмалы-типологиялық 
лингвистиканың негізгі қолданбалы әдіс-тәсілдердің бірі болып табылады» [6].
Өзбек тілді мектептерде қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытудың 
мақсаты – коммуникативтік, тілдік, мәдени-танымдық біліктілігі дамыған дара 
тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу, - делінген оқу бағдарламасында.
Өзбек тілі Орта Азиядағы басқа түркі тілдеріне қарағанда өз бойына араб 
сөздерін көбірек сіңірген. Өзбек тілінің басқа туыс емес тілдермен араласуына 
байланысты түркі тілдеріне тән емес парсы, иран грамматикалық 
категориялардың тілге енуіне жол берілген. Сол себепті өзбек тілінде 
сингорманизм заңы жойылған. Қазақ тілінде түркілік қасиет таза сақталған [7]. 
Өзбек тілді мектептерде Қазақ тілі пәні екі тілдің, яғни қазақ және өзбек 
тілдерінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерін салыстыру 
әдісі арқылы жүргізілуі керек. Бұл тілдерде ұқсастықпен қатар едәуір 

404 
өзгешеліктер бар. Ол өзгешеліктерді білмей, өзбек тілді мектептерде қазақ тілін 
меңгерту мүмкін емес. Мысалыға алатын болсақ, қазақ тілінде сөз жуан болса –ы, 
жіңішке болса –і жалғанатынын оқушыларға салыстыра түсіндірмесе, жазуда қате 
жібереді. Себебі өзбек тілінде ә, ө айтылса да, жазылуда а, о дыбыстары арқылы 
беріледі. Не болмаса қазақ тілінде көптік жалғаулары –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -
тер болса, өзбек тілінде бір ғана нұсқа – ләр. Қазақ тілінде көптік жалғауларының 
қай кезде қайсысы жалғанатынын екі тілді салыстырып, мысалдар арқылы 
түсіндірмесе, оқушылар барлық жерде –ләр жазуы мүмкін.
Қазақ тілінде сұраулы сөйлемдер –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе шылаулары 
арқылы жасалса, өзбек тілінде жалғыз –ми нұсқасы арқылы беріледі. Қазақ 
тілінде сингармонизм заңы сақталғандықтан қосымшалардың нұсқалары көп, оны 
өзбек тілді оқушыларға дұрыс қолдану қиынға түседі. Алайда ЖОО-да мамандық 
дайындауда өзбек тілі грамматикасымен салыстыра оқыту ескерілмеген. 
Әрбір білімді адамға бірдей қажетті тілдің екі формасы бар. Ол ауызша және 
жазбаша тіл, екеуі де аса көңіл бөлуді талап етеді. Бірақ тіл мамандары арасында 
біржақтылықпен әуестену бар, яғни сабақта ауызша тілге көңіл бөлініп, 
оқушылар көп айтып, аз жазады, не жазба тілімен шұғылданып, сабақта көп 
жазып, аз айту арқылы жазба тіліне көбірек көңіл бөлінеді. Осының екеуімен де 
әуестену ғалым-әдіскер Н.С.Рождественский айтқандай, зиянды деп есептеу 
керек. 
Қазіргі заманға мәдениаралық қатынастың, яғни коммуникацияның теориясы 
бойынша этностың мәдениетін білмей, оның тілін білу мүмкін емес. Өзге ұлт 
өкілдері екінші тілге үшін, ең алдымен сол тілді алып барушы этностың тарихын, 
мәдениетін, әдет-ғұрпын білуі керек. Сондықтан оқушылардың қазақ тіліне деген 
қызығушылығын арттыру үшін қазақ халқының тарихы, тұрмысы мен 
мәдениетін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерінен қызықты материалдар мен мақал-
мәтелдер, шешендік сөздерді орынды пайдаланғаны дұрыс. 
Оқушылардың қазақ тілінен білімін арттыруда мұғалім материалдарды жан-
жақты пайдаланады. Мысалы, радио, теледидар хабарлары, газет-журналдардан 
қызықты материалдарды оқушылардың өз беттерінше тыңдап, оны сабақта өз 
сөзімен айтып беру сияқты жұмыстарды ұйымдастырады. Атап айтсақ, «Ертеңгі 
ауа-райы туралы мәлімет», «Соңғы хабар жайында қысқаша әңгіме», «Біз туралы 
жаңалық» т.б. 
Қазақ тілі бай, құнарлы тілдер қатарына жатады. Белгілі түркітанушы 
В.В.Радлов қазақ тілі жайында былай деген: «Қазақ халқы басқа халықтардан 
өзінің тіл өнерімен, таңқаларлық шешендігімен және тапқырлығымен 
ерекшеленеді. Жай сөйлегеннің өзінде сөйлемдердің құрылымы мен оралымы 
өлеңге ұқсайды» [8]. Түркітанушы П.М.Мелиоранский: «Барлық зерттеушілер 
қазақ тілін түркі тілдерінің ішіндегі ең таза және ең бай тіл деп есептейді. Бұл тіл 
суырып салуға қолайлы, өте бай және жан-жақты тіл» деген. Сондықтан тіл 
мамандарының алдында тұрған мақсаттардың бірі – қазақ тілінің байлығын, 
көркемдігін көрсету. Мысалы, жеке сөздерге не контекст сөзіне синонимдер табу 

405 
арқылы бір сөзді екінші сөзбен ауыстыруға болатынын көрсетуге болады, сол 
арқылы мұғалім оқушыларға қазақ тілінің тамаша қасиеттерін көрсетеді. Тілдің 
тамаша қасиеттерін сезіндіруде халық мақал-мәтелдері мен фразеологиялық 
тіркестерді кеңінен пайдаланған жөн. Мақал-мәтелдердегі жақсы сөз жанға жылы 
тиіп, тамаша сезімдерге бөлейтінін қазақ халқы ертеден көре білген. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: