Семинар сабағы 15 c ағат Оқытушының жетекшілігімен Студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 30 сағат

Сабақ алдындағы: Сабақтан кейінгі:

ӨТС жаттығу барысындағы өзгерістері

Ескерту: ӨТС әр өлшемінің қай жаттығудан кейін алынғанын белгілеп отыру керек.

Ромберг сынамасы адамның белгілі бір қалыпта теңдік сақтау қабілетін анықтауға негізделген. Ромберг сынамасында үш түрлі дене кепін қолдануға болады. Бірінші қалып – екі аяқты бірге қосып, екі қолын алға созып, алақанын төмен қаратып, саусақтарын бос салбырата ұстап, көзін жұмып тұрады. Екіншісі – екі аяғын бір сызықтың бойына, бір – біріне тіркестіре қояды, қалған тұрыс қалпы біріншідегідей. Үшіншісі – бір аяғында тұрып (екінші аяғын тізесінен бүгіп) жоғарыда сипатталған қалыпты сақтауға тырысады. Спортшыларды тексергенде екінші немесе үшінші қалыпқа қойған дұрыс.

Егер жаттығудан кейін Ромберг қалпын 15 секунд сақтап, денесін теңселтпей тура ұстап, саусақтары мен қабағы дірілдемесе – жүйке жүйесінің үйлестіру қабілетінің жоғарлылығы. Демек шаршағандықтың белгісі жоқ.

Ромберг қалпын 15 секунд сақтай алғанмен саусақтары, қабағы дірілдеп, денесі теңселсе – қанағаттанарлық жауап.

Қатты шаршаған адам Ромберг қалпында 15 секундт теңдік сақтай алмайды.
Жұмыс хаттамасының үлгісі

1. Аты – жөні. 2. Жасы. 3. Спорт түрі, спорттық дәрежесі, өтілі. 4. ДҰБ жүргізілген сабақтың мақсаты, мазмұны, ерекшеліктері. 5.Жылдық жаттығу айналымының қазіргі кезеңіне сипаттама беру. 6.Көңіл – күйі, шағымдары, бастан кешкен жүйке жүйесінің зақымдары мен сырқаттары.

t,cекунд

Ескерту: 1. Ромберг сынамасының екінші қалпын үздіксіз ( - ) сызықпен, ал үшіншісін пунктир сызықшалармен (- - - ) белгілеуге болады.

2. Әр сынау қандай жаттығулардан кейін жүргізілгенін көрсету қажет.

Тексеру сұрақтары: Шаршаудың қанша дәрежесі бар? Ромберг сынамасымен нені анықтауға болады? Оның қандай анықтау түрлері бар? Бірінші қалыпта нені зерттейді? Екінші қалыпта қандай өзгерістер бар? Үшінші қалыппен нені білуге болады? Тремор деген не? Ол нені білдіреді?
№7. Зертханалық жұмыс

Тақырып: Қол күшінің өзгеруіне сүйеніп, жаттығудың ағзаға әсерін бағдарлау

Мақсаты: Қол күшінің өзгеруіне байланысты сабақта орындалған жүктемелердің ағза қызметтік мүмкіндігіне сәйкестігін анықтау.

Керекті құралдар: қол динамометрі (бұлшық еттің күшін өлшейтін құрал), секундомер, жұмыс хаттамасы.

Жұмыс барысы: Топ ішінен бір – екі адамды бөліп алып, сабақ алдында оң және сол қолдарының күшін өлшеу керек. Ол үшін қол динамометрін алақанымен қыса ұстап, қолды еденге параллель созып, 2-3 рет қатар бар күшті салып қысу керек те, ең жоғарғы немесе тұрақты сан хаттамаға енгізіледі. Қол күшін өлшегенде қолды бүгуге, төмен, не алға, не жоғары қарай созуға болмайды. Жаттығу барысында бұл көрсеткішті 5-6 рет өлшеген тиімді (міндетті түрде сабақтың кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімдерінен кейін, негізгі бөлімде 2-3 рет, сабақ аяқталған соң 5-10 минуттан кейін).

Қол күшінің жаттығу барысындағы сандық мағыналарын қисық сызық түрінде сипаттау керек.

Дағдылы жүктемелерден кейін қол күші оншалықты азая қоймайды және тез қалыптасады.

Қатты шаршағандықтың белгілері: қол күші 5 кг дейін төмендеп, оң қол мен сол қолдың арасындағы айырмашылық азаяды) оң қолдың күші азайып, сол қолдың күші өсе бастайды).

1. Аты – жөні. 2. Жасы. 3. Спорт түрі, спорттық дәрежесі, өтілі. 4. ДҰБ жүргізілген сабақтың мақсаты, мазмұны, ерекшеліктері. 5.Жылдық жаттығу айналымының қазіргі кезеңіне сипаттама беру. 6.Көңіл – күйі, шағымдары, бастан кешкен жүйке жүйесінің зақымдары мен сырқаттары.

Қол күші, кг

Ескерту: 1.Оң қолдың күшін тұтас сызықпен, сол қолдыкін пунктирмен көрсетсе болады. 2.Әр өлшемнің қандай жаттығудан кейін алынғанын белгілеу қажет.

Егер тексеру мақсаты жаттығудың созыңқы әерін бағалау болса, онда зерттеу күнделікті жаттығу қарсаңында – таңертеңгілік немесе кешкілік уақытта жүргізіледі.

Бұл тапсырманы орындау үшін жаттығу барысында негізгі күш түсетін бұлшық еттерді дұрыс белгілеу керек. Бұлшық еттің тонусы екі қалыпта өлшенеді: мүмкіндігінше босаңсыған және іле сала барынша қатайтқан кезде; екі көрсеткіштің айырмашылығы қалыпты жағдайда 35-39 миотоннан кем болмауы керек. Оның бұл мөлшерден азаюы – бұлшық еттің шаршағандығын көрсетеді.

Миотонометрия жүргізген кезде оң және сол жақтағы жұп бұлшық еттерін зерттеу қажет: бір жағының көрсеткішінің екіншісінен өзгешелігі спорттың күрделі қимыл – қозғалысқа, биіктіктен секіруге негізделген түрлерінде зақымдану қаупін тудырады.

Көрнекілік үшін тікелей зерттеу нәтижелерін қисық сызық түрінде сипаттауға болады.

Тексеру хаттамасының үлгісі

1. Аты – жөні. 2. Жасы. 3. Спорт түрі, спорттық дәрежесі, өтілі. 4. ДҰБ жүргізілген сабақтың мақсаты, мазмұны, ерекшеліктері. 5.Жылдық жаттығу айналымының қазіргі кезеңіне сипаттама беру. 6.Көңіл – күйі, шағымдары, бастан кешкен жүйке жүйесінің зақымдары мен сырқаттары.

Тонус, миотон

Ескерту: 1. Әр өлшеуден кейін кестеге екі нүкте қойылады (біреуі бұлшық етті босаңсыту қабілетіне, екіншісі – қайталау қабілетіне сай). Олардың біріншісін тұтас сызықпен, екіншісін пунктирмен қосуға болады.

• 
  Әр өлшемнің жаттығу сабағының қай уақытта (мин), қандай жүктемелерден кейін алынғанын міндетті түрде белгілеп отыру қажет.
  
• 
  Мүмкіндік болса жүйке – бұлшық ет жүйесінің күйін басқа да әдістермен тексеруге болады.
  

Күнделікті бақылаудың толықтығын қамтамасыз ету үшін ортостатикалық сынамамен бірге көңіл – күйін, шағымдарын, ұйқысының ерекшеліктерін, асқа деген тәбетін т.б. шаршағандықтың зорығудың, спортшының толық қалыптаспағандығының белгілерін көрсеткен дұрыс. Әрине, күнделікті орындалған жүктемелерді де тіркеп отыру керек.

Егер кеңістікте бір қалыптан екінші қалыпқа көшкенде ТСЖ өсуі минутына 12-18 реттен аспаса және оның күнделікті айырмашылығы 2-4 ретен көп болмаса, ағзаның толық қалыптасқаны. Мұндай нәтиже жұмыс қабілеті жоғары спортшыларға тән. Алайда жаттығу барысында орындалған жүктемелер төмен болған жағдайда да осындай нәтиже байқалуы мүмкін.

Егер жаттығу тым жоғары қуатпен орындалып, ағзаның қызметтік мүмкіндігінен артып кетсе, ортостатикалық сынамадағы ТСЖ айырмашылығы дағдылы мөлшерден (әдетте минутына 15-18 рет) көп санға көтеріледі. Оған қоса біртіндеп өсе беруі де ықтимал.

Жатқан және тік тұрған кезде өлшенген ТСЖ минуттық айырмашылығы әр адамда әртүрлі болуы мүмкін: 5-12 реттен 25-30 ретке дейін. Сондықтан, басты назарды оның күнделікті тексеру барысындағы өзгеру бағытына аударған тиімді. Егер жаттығудың белгілі бір кезеңінде әр спортшыға тән сандық көрсеткіш кенеттен өзгеріп, өсе бастаса, бұл қалыптаспағандықтың белгісі.

Тексеру хаттамасының үлгісі

Ескерту: 1.Тексеру хаттамасын өзін - өзі бақылау күнделігі түрінде дайындауға болады.

2. Ортостатикалық сынаманың нәтижесін жаттығу жүйесіне байланыстыра тұжырымдау керек.

Тексеру сұрақтары: Ортостатикалық сынама деген не? Оны қалай өткізу керек? Біз онымен нені айқындаймыз? Таңертең тұрғанда және күндіз ТСЖ айырмашылғы бар ма? Болса ол неге байланысты? Екі көрсеткіштің айырмашылығы нешеге көбейтеді? Егер бір қалыптан екінші қалыпқа көшкенде айырмашылық қандай болуы керек?
№ 10. Зертханалық жұмыс

Тақырып: Ағзаның вегетативтік түрін анықтау

Мақсаты: Жаттығудың тікелей және күрделі (жинақталған, яғни кумулятивтік ) әсерін бағдарлау.

Қажет құралдар: Секундомер, фонендоскоп, сфигмоманометр, тексеру хаттамасы.

Жұмыс барысы: Қарқынды қуатпен орындалатын жаттығудың бір шағын топтамасы кезінде күнделікті таңертең қалыпты жағдайда ТСЖ, АҚ өлшенеді және ортостатикалық сынама жүргізіледі.

Зерттеу барысында алынған ТСЖ мен АҚ мағыналарын пайдалана отырып вегетативтік көрсеткіш (Кердо индексі) есептеледі:

ЛҚҚ

ВИК = I – --------------- -, мұндағы ЛҚҚ – лүпілдік қан қысымы (систолалық

пен диастолалық қан қысымының айырмашылығы), ТСЖ – минуттық тамыр соғу жиілігі.

Алынған мәліметтер өзін - өзі бақылау күнделігіне немесе арнайы хаттамаға тіркеледі.

Егер ТСЖ мен АҚ олардың әдеттегі көлемі аралығында (ТСЖ минутына 60-85-89 рет; АҚ 100/ 60 – 129/85), ортостатикалық сынамадағы ТСЖ айырмашылығы минутына 12-18 рет (30-35 ретке дейін), Кердо индексі – 15 ± 20 аралығында болса, мұны нормотоникалық түрі деп санау керек.

Егер ТСЖ 40-45 ретке дейін сиреп, АҚ 100/60 мм с.б. төмендеп, ортостатикалық сынама нәтижесі 5-12 реттен аз болып, Кердо индексінің теріс мағынасы ( - 15 – тен төмен) шықса – ваготоникалық түрі. Бұл тез қалыптасатын, жұмыс қабілеті жоғары спортшыларға тән вегетативтік түрі.

Қалыптасу қабілеті түрлі себептерден нашарлаған спортшыларда симпатикалық түрі байқалады. Оның белгілері: ТСЖ мен АҚ әдеттегі мөлшерден асып кетеді; ортостатикалық сынамадағы ТСЖ тербелісі минутына 35 реттен көп; Кердо көрсеткіші + 20 – ден асып +45 – ке дейін көтеріледі.

Тексеру хаттамасының үлгісі
1. Аты – жөні. 2. Жасы. 3. Спорт түрі, спорттық дәрежесі, өтілі. 4. ДҰБ жүргізілген сабақтың мақсаты, мазмұны, ерекшеліктері. 5.Жылдық жаттығу айналымының қазіргі кезеңіне сипаттама беру. 6.Көңіл – күйі, шағымдары, бастан кешкен жүйке жүйесінің зақымдары мен сырқаттары. 7.Шағын топтамаға сипаттама (күнделікті жаттығу саны, олардың мазмұны т.б.).

Көрсет-кіштер	Жек - сенбі	Дүй - сенбі	Сей – сенбі	Сәр - сенбі	Бей - сенбі	Жұма	Сенбі	Жек - сенбі
ТСЖ, мин
АҚ мм с.б.
Кердо индексі
Ортоста-статикалық сынама нәтижесі
Вегетативтік түрі

Жалпы қорытынды: жаттығу жүйесінің ұтымдылығы; қажет өзгерістер.

Қайталама жүктемелер

Тапсырманы 2-3 студенттің бірігіп орындағаны жөн. Олардың біріт баптаушы рөлін, екіншісі - дәрігер рөлін атқарады. Баптаушының міндеті – зерттелушіге тапсырманың мазмұнын түсіндіріп, орындау нәтижесін жазып отыру; дәрігердің міндеті – бейімделу барысын анықтау.

Зерттелуші спортшының қалыпты жағдайдағы ТСЖ мен АҚ өлшенгеннен кейін толық бой ширату керек. Содан соң бірінші жүктеме беріледі. Әрбір келесі жүктеме 2-3 немесе 4-5 минуттық демалыстан кейін орындалады (кестені қараңыз).

Әр қайталаудан кейінгі қалыптасу кезеңінің (2 минуттан 5 минутқа дейін созылған) әрбір минуттың алғашқы 10 cекундында ТСЖ, қалған 50 секунд АҚ өлшенеді. Қан қысымын өлшеуге мүмкіндік болмаса, ТСЖ әр жүктемеден кейін 0-10; 30-40; 60-70 секунд аралығында өлшеп, ТСЖ мен ҚК – қалыптасу көрсеткішін есептеуге болады. Алынған мәліметтер спорттық – техникалық көрсеткіштерімен (сек, м, балл т.б. өлшемдер) қоса тексеру хаттамасына енгізіледі.

Қайталама сынамаларды орындаған кезде міндетті түрде сақталатын шарттар: сынама ретінде қолданылған жаттығулардың спорт түріне сәйкестігі; әр қайталаған сайын жүктеме бар қарқынмен орындалуы керек; қайталау аралығындағы демалыс уақыттарының әрдайым тұрақты болғаны жөн.

Сынау аяқталған соң спортшының спорттық көрсеткішін, оның тұрақтылығын, бейімделу қабілетін салыстыра отырып, арнайы жұмыс қабілеті бағаланады. Алынған қорытындыға сай жаттығу жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған нұсқаулар беріледі.

Егер спорттық көрсеткіші жылдық дайындық кезеңіне лайықты және әр қайталағанда сол деңгейін сақтап қана қоймай, тиімді бейімделе білсе, спортшының арнайы жұмыс қабілетінің жоғары болғаны.

Кейбіреуде спорттық көрсеткіш жоғары және тұрақты болғанмен, қатты шаршағандықтан бейімделу қабілеті біртіндеп төмендеуі мүмкін. Бұл асыра шаршаудың, асыра машықтанудың белгісі.

Ал енді спортшының әр жүктемеге дұрыс бейімделгенімен спорттық нәтижелері төмен не тұрақсыз болса, жаттығу барысында қолданылған бұлшық ет жұмысы жеткіліксіз деп тұжырымдауға болады. Мұндай жағдайда көтеріңкілеу жаттығу жүргізсе тиімді.
Тексеру хаттамасының үлгісі
1. Аты – жөні. 2. Жасы. 3. Спорт түрі, спорттық дәрежесі, өтілі. 4. ДҰБ жүргізілген сабақтың мақсаты, мазмұны, ерекшеліктері. 5.Жылдық жаттығу айналымының қазіргі кезеңіне сипаттама беру. 6.Көңіл – күйі, шағымдары, бастан кешкен жүйке жүйесінің зақымдары мен сырқаттары. 7.Шағын топтамаға сипаттама (күнделікті жаттығу саны, олардың мазмұны т.б.). 8.Қайталау саны. 9.Шаршағандықтың сыртқы белгілері. 10. Сынама ретінде қолданылған жаттығулар (жүктемлер) немесе берілген қашықтық.
Тексеру нәтижесі

Уақыт мерзімі	10 сек ішіндегі ТСЖ	АҚ, мм с.б.	Демалыс уақыты, мин	Спорттық көрсеткіші	Бейімделу қабілеті	Көңілкүйі, шағымы, шар. белг.
Қалыпты жағдайда
Бой жазудан кейін
Бірінші жүктемеден кейін: 1 мин. 2 мин 3 мин
Екінші жүктемеден кейін: 1 мин. 2 мин. 3 мин.
Үшінші жүктемеден кейін: 1 мин. 2 мин. 3 мин.