Семинар тақырыбы: Шығарманы танып-білудегі тұтас талдау әдісі
жүктеу/скачать 23,64 Kb.
|
Әдеби шығармашылық 5
- Бұл бет үшін навигация:
- Тексерген
- Образдар жүйесі
|
«Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы университет» КеАҚ Тақырыбы: Шығарманы танып-білудегі тұтас талдау әдісі. Орындаған:Тайжанова Аяулым Тексерген: Қабышев Талғат Семей 2022 5- семинар тақырыбы: Шығарманы танып-білудегі тұтас талдау әдісі. Тұтас талдауды кешенді талдау, дәлірек айтсақ, әдеби шығарманың табиғатына барынша сәйкес келетін мазмұн мен форманың өзара байланысын талдау деп те атайды. Шығарманы «автордың артында» талдау, автордың позициясы, ең алдымен, оның сюжеті деңгейінде көрінетін, шығарманың құрылымы бойынша өрбіген шығармаларды зерттеу кезінде үлкен нәтиже береді. Мұндай шығармаларға, мысалы, Л.Костенконың «Маруся Чурай» өлеңіндегі роман жатады. Зерттеу және білім беру практикасында жұмыстың кейбір тар жақтарын ашуға мүмкіндік беретін талдаудың жекелеген әдістері қолданылады. Сонымен, «баяу оқу» - таңдалған эпизодтың егжей-тегжейін егжей-тегжейлі қозғалыс стилінде қарастыру арқылы - көркем мәтіннің мағыналық қабілетін ашады. Тарихи және әдеби түсіндірменің арқасында фактілерді, атауларды, атауларды, әдеби еске түсіруді түсіндіріп, мәтінді терең түсіну мүмкін емес екенін білмейсіз. Тақырыптық детальдар жүйесін қарастыру лирикалық шығармадағы көркем идеяның қозғалысын көзбен көруге көмектеседі. Поэзияда (және ішінара прозада) ырғақ лексикалық материалмен үйлесімде маңызды жүктеме алады. Мұнда келтірілген талдаудың принциптері, түрлері (әдістері), тәсілдері мен тәсілдері көркем әдебиет сияқты күрделі құбылыс жеңілдетілген тәсілдерге бағдар бермейді, керісінше, әдебиеттің құпиясы мен әсемдігін ашуға жан-жақты және ауқымды әдеби зерттеу құралдарын қажет ететіндігін көрсетеді. Образдар жүйесі Образ, көркем образ - шындықты танып-білуде әдебиет пен өнерге тән ерекше эстетикалық категория. Көркем шығармада сөзбен сомдалған кез келген құбылысты (көбінесе әдеби қаһарман бейнесін) образ деп атайды. Образ - сөзбен баяндалған сурет. Көркем шығармадағы түп төркіні бейнеден, суреттен шыққан әрбір сөз бедерлі бейнеге, тірлікке, әрекетке ие болғанда образға айналады. Образдың мақсаты кез келген қарапайым құбылысқа немесе затқа жан бітіріп сөйлеу. Кез келген образ заттық және мағыналық екі компоненттен тұрады. Осыған орай ол іштей заттық, жалпылама-мағыналық және құрылымдық деп үш түрге жіктеледі. Образдың заттылығы бір сөзбен ғана берілген сипаттамадан бастап, оқиғаны жіліктеп, оның жай-жапсарын тереңдете суреттеуге (пейзаж, портрет, көңіл-күй) дейін қамтиды. Ол бүкіл сюжеттік желіге (өлеңнің, әңгіменің, т.б.) негіз болып тартылуы да мүмкін. Жалпылама мағыналық образ іштей дербес ұқсас, типті және мотив-образ, топос, архитип болып бөлінеді. Мысалы, мәңгі типтік образ: Дон Кихот, Гамлет, Фауст, бұларға қазақ әдебиетіндегі: Шығайбай, Қарабай, Судырахмет, т.б. жатқызуға болады. Құрылымдық образ: автологиялық, металогиялық түрлерге жіктеледі. Тарихи даму барысында көркем образдылық ұғымы мен оның компоненттері үлкен өзгерістерге ұшырап отырған. Мысалы, Ертедегі Шығыста тұспалдау, астарлау жиі қолданылса, антикалық әдебиетте - классикалық, қайта өрлеу дәуірінде - барокко, жаңа еуропалық әдебиетте романтикалық, реалистік образ. Осыдан келіп, қазіргі таңда бар әдеби образдар жүйеге түскен. Көркем әдебиетте автор кейіпкерлерін дәл таныту үшін барлық детальдарды қатыстырады. Табиғат құбылысы, болған оқиға – бәрі-бәрі кейіпкер образын жасауға қызмет етеді. Осы «образ» термині жөнінде белгілі әдебиет теоригі Зейнолла Қабдоловтың еңбегі зор. Оқырман көркем шығарманы оқып отырып, кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін, өзге кейіпкерлерге деген қарым-қатынасын, бейнесін, портретін тани алады. Оқырманның образды тани алуын автордың суреткерлік шеберлігінің арқасы деп білу керек. Образдың көркем әдебиетте жағымды, жағымсыз түрлері бар. «Жағымсыз образдар» деп З. Қабдолов Итбай, Мадияр, Кулоков, ал жағымды образдар деп Амантай, Ботакөз, Асқар дей келе, мынадай ой түйеді: кейіпкерлерді жаман не жақсы деп бөлуге болмайды. Образдың түрлерін белгілеуде сан түрлі факторларға жүгіну керек. Мысалы, көркемдік әдіс жағынан образдарды романтикалық және реалисттік деп, тек жағынан эпикалық, лирикалық, драмалық деп, ал жасалу жолына қарай юморлық, сатиралық, фантастикалық, трагедиялық, қаһармандық деп бөлінеді. Романтикалық образдың көне түрі қазақ әдебиетінде аңыз-ертегілерде, тарихи жырларда көрініс табады. Алдар Көсе, Асанқайғы, Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік, Ер Тарғын, Қамбар сынды кейіпкерлерді романтикалық образдың дәстүрлі үлгілері деп тану керек. Романтикалық образ дегеніміз қиял түбінен алынған, эстетикалық талғамы жоғары, өмірде адам баласының санасына сіңіп қалатын кейіпкерлер. Реалисттік образ атынан белгілі, шындыққа негізделген кейіпкерлер. Олар арқылы шығармадан өмірдің ащы-тұщысын көре аласыз, тағдырдың соқпағын, өмірдің шындығын көре аласыз. «Реалисттік образ - нанымды образ: оның мінез-құлқы, іс-әреткеті, оны қоршаған орта, оның басынан өтетін оқиға... бәрі өлшеулі, бәрі мөлшерлі. Өйткені, суреткер шыншыл образ жасау үстінде өзін шындық шеңберінен шығармайды, өзін-өзі меңгеріп, қажетті жерде ылғи іркіп отырады» деп анықтама береді. Эпикалық образ – шығармада толық кескінделген, болмыс-бітімі анық, дараланған образ. Бір шығарма есімізге түссе, оның кейіпкерінің толық бет-бейнесі көз алдымызға елестейді. Мысалы, «Абай жолы» эпопеясында Құнанбай бейнесі: «Әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындай көрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен бетіне, ұп-ұзын боп дөңгелей біткен сақалы қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. Сонда Құнанбайдың жалғыз сау көзі, оның көтеріңкі жал-тұмсығының сол иығына шығып алып, қалғымай, сақшыдай бағып, осы өңірді қалт етпей күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін, салғырттығы жоқ сергек, қатал күзетші». Оқырманның көз алдына дәл осы бейне суреттеледі. Яғни, шығарманың өн бойында осы тұлғасынан арылмай, сом денесімен санада жатталады. Ал лирикалық образ дегеніміз – өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі не өзі суреттеген өзгеше кейіпкері. Мағжан Жұмабаевтың: Шаңқай түсте өткiр, алтын Күн сұлу, Жымыңдаған жұлдыздармен түн сұлу. Толып жатыр түрлi сұлу дүниеде, Бәрiнен де маған, сәулем, сен сұлу,- деген өлең жолдары мысал бола алады. Драмалық образ сахнада көрінетін көркем бейне. Театр майталмандары сомдайтын асқақ образдар. [Қабдолов .З Сөз өнері . –Алматы 1992 жыл- 117 бет;] Көркем әдебиеттегі жинақтау –типке әкелсе, даралау- мінезге әкеледі. Образ осылай туады. Мінез –адамның ішкі бітімі болғанда, тип- сом тұлғасы екені мәлім. [З.Қабдолов. Сөз өнері :1992 - 104 бет]. Осыған байланысты әдебиетте кейіпкер образын жасауда мінездеуді бір тәсіл ретінде қарастырылатынын Зейнола Қабдолов көрсете келе, тура мінездеу мен жанама мінездеуге мысалдар келтіре кетеді. Тура мінездеу. Бұл атынан аңғартып тұрғандай, автордың өз кейіпкерін немесе кейіпкерлеріңің адамдық бар жақсы- жаманды болмысын,мінез- дағдысын, кәсібін, тіпті хоббиіне дейін бүкпесіз ашық айтуы, мінездеуі. Жанама мінездеуде автор кейіпкіерлерін тікелей, төтенше сипаттап- мінездеп жатпайды. Кейіпкердің өзін емес, төңірегін, оны қоршаған ортаны, үй-жайын, ол тұтынатын тұрмыстық заттарды т.б мінездеу арқылы сол ортадағы адамның түсінік-нанымын, мінезі мен ерекшелігін айқындауға, танытуға ден қойылады [Мақпырұлы С.Адамтану өнері. 2009- 51-52 бб]. Темірлан . Тура мінездеу Темірлан мінезі қызық кісі еді, бір нәрсеге көңілденсе қауқылдап ағыл- тегіл сөйлеп, бала демей, шаға демей ойындағысын ақтара айтатын. Бір нәрседен көңілсізденсе қабағы түйіліп, селдірлеу мұртын қайырып қойып иегін сипай беретін [Бегалин С.Замана белестері –Алматы : 22-бет ] Темірлан. Жанама мінездеу Осылай сорлап қалдық. Өзің ағаңның мінезін білесің. Өз ойлағаны болмаса, илікпейтін еді ғой. Сол сақтанбайтын бірбеткейлігі түбіне жетті. ....менің «сақтан тіпті қырға шығып кет» дегеніме көнбей қойғаны. «Жан сақтай алмай сүмеңдеп қашып-пысып жүрген ақтың азғындарынан қырға шықпаймын» деп ешбір қауіпті ойынада алмады Темірлан портреті Орысша киінген, ұзын бойлы, толық денелі, бетінде сепкілі бар қара торы кісі өзі есік ашып бізбен амандасты Қорытындыласақ, Темірлан ұстаздың орысша сауатты, мінезі бірбеткей, турашыл қазақтың азаматы екенін байқаймыз. Реалистік образ Темірлан портрет Айтса айтқандай Темірлан нағыз әскери адам болыпты. Өзінің орта бойлы сұңғақ, тіп-тік денесіне құйыла киілген әскери гимнастерка , көйлек, голифе шалбар, белінде гранат байлаған әскери жалпақ белбеу. Оң жақ мықынында наган. Әншейінде сұсты сұрғылт көзі от шаша ойнаған қаһар шашып тұрғандай [Бегалин С.Замана белестері –Алматы :99 -бет ] Жанама мінездеу -Сейсен ағай, ақылыңызға рахмет. Мен сіздің жолыңызбен жүре қоймаспын. Денім сау болса болғаны. Олар маған атқосшы бола қоймас. Айтып отырмын ғой, Омбының байларының балалары біз жүрген жерге аяғын баспайды ,- деп солардың ортасына ойран салғанда, бүлікті бастайтын мына сіздің ініңіз болады , - деп Мұқаметқали мақтанқырап қойды [Бегалин С.Замана белестері –Алматы :53 -бет ] Тура мінездеу Оның үстіне Темірлан кегін кешпейтін, бала күніндегі бойындағы қайсар қасиеті емес пе еді. Сонау ит өлген жайлаудан Сүлейменнің көк құнанын мініп, қоралы қойын иесіз тастап қашып үйіне кеткен өжеттігі есіме түсті Қорытынды : Темірлан ел- жер көрген қайсар, ер мінезді , небір соғыс, ел арасындағы кейкілжіңдерге қатысқан, білектің күшімен, ақылмен шешетін ел азаматы . Реалистік образ. жүктеу/скачать 23,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|