Шахмардан есенов

***

Бәріміз де дұрысы осы шығар деп ойлаймыз. Себебі, ХХ ғасырда жер бетінің жер-жерінен мұнайдың мол табылуы адамзат тіршілігін күрт өзгертті. Өмірдің түрі өзгерді. Қайбір мемлекеттерде қоғамдық қатынастар сол үшін шиеленісе бастаса, қайсыбірінің қақтығысын мұнай шешіп жатты. Не керек, домалақ жер бетінің «ауа-райын» жер астының «қара мұнайы» басқара бастады. Бұл қандай құдірет? «Мұнай!»- деген не өзі?

Адам миына да маза бермей келе жатқан мына сұрақтар, «Мұнай қайдан, қалай, қашан?» пайда болды. Егер турасын айтсақ, бүгінге дейін мұнай «мына заттардан жаралған» деген толық ғылыми жауап жоқ. Мұнайдың химиялық құрамы да белгісіз, қайдан, қашан шыққаны жайлы нақтылы дәлел жоқ, тек әр түрлі болжамдар ғана бар.Бірақ, адамдар мұнайды өз қажеттілігіне сонау-сонау 6-8-ші мыңжылдықтарда пайдалана бастаған көрінеді. Тіптен археологтар оны әрі ұзатып, тас пен қола дәуіріне апарып қояды. Кім білсін?

Ертек-аңыз, сосын тарихтан білетініміз көне дәуірлерде адамдар жанып тұрған табиғи газ алауына табынып, өзін жаратқан солдай-ақ, жалбарынып-жалынып отырған. Дүние жүзі дәрігерлерінің атасы Гиппократ жазбаларында мұнай және табиғи битум негізінде рецепт жазылып, оның түзімі берілген. Ежелгі Римдік А.Феликс деген ғалым алғаш рет мұнайды ажыратып, дәрі жасаған. Үнді мен Иран халқының ауыз және жазба әдебиеттерінде де мұнайды емге қолданған мағлұматтар бар. Айта берсек мұндай да алып қашпа әңгіме аз емес. Қысқасы, әлемдік мұнайшылар арасында мынадай пікір бар: химиктердің ден қойып мұнай түзімін іздеуге кәдімгі дәрігерлер түрткі болған деген. Рас та шығар, әйтеуір, Бірінші Петр тұсында Бакудің қара майынан ақ мұнай ажыратылып, кішкентай құтыларға құйып, аптекаларда сатылыпты.

Химиктер керосин тапқаннан кейін мұнайға деген сұраныс күрт көтерілген. Польшада бірінші керосин шамын тапқан адам Лукасевичке ескерткіш қойылған. Ал, иженер Степанов шамның жану теориясын ашқаны үшін Нобель сыйлығын алды. Осыдан кейін-ақ ұзақ уақыт, орыс теңізшісі Костович 1880 жылы бензинмен істейтін мотор ойлап тапқанға дейін керосин дәуірі ұзақ уақыт жүрді. Неміс өнертапқыштары Даимлер, соңынан Бенц бензинмен жүретін автомобил тапқаннан кейін мұнай «бағы» аспанға бір-ақ шықты деуге болады. Бұдан кейін адамзат автомобилді де, бензин шығатын мұнайды да тоқтату мүмкін емес жағдайға жетті. Керісінше, мұнай әлемдік экономикаға қожалық ету «тағына отырды».

Бұдан кейін мұнайдан бөлініп шығатын пластмасс дәуірі туды. Одан капрон, нейлон, силон...дейсіз бе, әйтеуір, тоқыма өндірісі, дөңгелек жасайтын шин зауыттарында онсыз, мұнайсыз тіршілік тоқтайтын болды. Бұдан кейін каучук, полиэтилен дәуірі келді. Неміс ғалымдары Карл Циглер мен Джулио Натта каучук өндіруді тапқаны үшін Нобель сыйлығын алды.

Нобельдің өзі ше? ХІХ ғасырда ағайынды Нобельдерді сонау Англиядан Атырауға ешкім шақырып келген жоқ, олар мұнайдың «исін» сезіп, өздері келді. Доссордың таза майын арбамен теңізге, одан әрі кемемен тасып, елін қара маймен қамтамасыз етіп, бүкіл Европаға цевилизацияның «отын» жақты емес пе?! Ал, ХХ ғасырда мұнай адам тіршілігіне қажетті заттардың жартысынан көбін өндіретін әлемдік үстемдікке жетті.

Сөйтіп, ол-мұнай жер бетінде өндірілетін барлық пайдалы қазбалардың ішіндегі ең тиімдісі, пайдалысы болды. Бар мәселе де, бар проблема да- мұнайдың аса пайдалы шикізат болуында! Ол өндірістің наны, оған дау жоқ. Және жасанды талшық жіп, полиэтилен, синтетикалық қағаз, каучук, асфальт, битум, тағыда көптеген химиктердің көмегімен өндірілетін заттардың арғы атасы-Мұнай екені қазір елдің бәрі де біледі. Білгендіктен де бағы аспанға көтеріліп, қолы жеткеннің-ырысы, жетпегеннің-арманына айналып тұрғаны.

Адамзат мұнайдың «хабарын» қашан білгендігі жөнінде жоғарыда айттық. Қазіргі айтпағымыз, Адам ойымен жарысып, қосарлана шауып келе жатқан техникалық прогрестің «наны» - мұнайсыз бүгінде күн жоқ. Бір күннің бір сағатында ол жоқ бола қалса тіршіліктің соңғы сәті келгендей жер беті улап-шулап, бей –берекеттікке түседі. Жер шарының жарты адамы жатарда «ертең мұнайдың бағасы түссе екен» деп, құдайдан тілеп жатса, келесі жартысы «өссе екен» деп ұйқтайтын халге жетті.

Міне, академик Велиховтың сөз астарында осының бәрі-бәрі бар секілді...

Ақыр соңында Қазақстанда мұнайдың бұлай дамып, өндірістің ірі бір саласы болып қалыптасуы жаңа облыс Гурьевтің құрылуына әкелді. Сөйтіп, 1938 жылдың 15 январында СССР Жоғарғы Кеңесі шешімімен жер көлемі 200 мың кв.км. алып жатқан, жалпы халқының саны 375 мың, ал, облыс орталығында 61 мың халқы бар Гурьев облысы құрылды. Облыс құрамына алты аудан: Еспол, Бақсай, Теңіз, Мақат, Жылыой және Маңғыстау аудандары енді. Бұл аудандарда мұнай маңызды мәселеге айналды.

Қазақтар үшін мұнай нағыз құбылыс болды. Жиырмасыншы ғасырдың басында мұнайды күрт өнідіруге кіріскен Ресей өкіметі қазақ даласының батысын өндіріс ошағына айналдырды. Талай мұнай кендері табылып, мұнаралар бой көтерді. Бұрын қазақ түсінігінде болмаған мамандық: геолог, барлаушы, бұрғышы, геофизик, гидролог, инженер... тағы да толып жатқан жаңа кәсіпке икемделе бастады. Қазақ жастарын, әсіресе, қырқыншы, елу мен алпысыншы жылдары мемлекет өз қаражатымен жастарды осы мамандықтарды игеру үшін Мәскеуге оқуға жіберді. Келе-келе мұнайшы мамандығын дайындайтын институттар мен факультеттер ашылып, оған қазақ жастары көптеп тартылып, Отанға аса қажетті жаңа мамандықтарды меңгерді.

Солардың бірі болып геолог мамандығын меңгерген Есенов Шахмардан Жезқазған жерінен түрлі-түсті металлдар кенін іздеп, молынан тауып, тәжірибе жинаған оған Геология министрі міндетін жүктеді. Министрліктің атақаратын қызыметі ауқымды, ұшы-қиырына көз жетпейтін қазақ даласындағы, жер қойнауында жатқан бар байлықтың қожасы. Табиғат ананың берген несібесін, байлығын шашып-төкпей адам игілігіне жарату осы министрліктің міндеті. Жастығына қарамай өзіне тапсырылған қызметтің осындай парқы мен парызын, ел басшыларының сенімін түсінген Есенов іске кірісті.

Жас министрдің кен байлықтарының ішінен мұнайға баса көңіл бөлуінің сыры мен себебін жоғарыда айтты. Мұнай өз үстемдігін адамзат атаулыға жүргізіп, минералды-кен байлықтары ортасынан озып тұрғанын, құнының қымбат екенін барша адамзат біледі. Бұл бірінші себебі. Ал, оның екінші себебі бар, соңғы жылдары межеленген мемлекеттік жоспарлар орындалмай, геологиялық барлау жұмыстары божырап, жаңадан кен көздері ашылмай Геология министрлігі атына біраз сындар айтылып жүрген. Қалай да қалай бұл сала бір серпілісті, оны ұймдастыратын ерік пен жігіері мол, қайсар басшыны, білімді адамды күтіп тұрғаны рас болатын. Ел басшысы Д.Қонаевтың министрлік жұмысын, оның ішінде мұнайға тікелей басшылық жасайтын кәсіби маманды, ылайық адамды көптен-ақ сұранып тұрған. Ғалым-геолог Сейтмұратова өзінің Есенов туралы естелігінде Қонаев алғаш Шахмарданды көргенде: «...орынбасар емес, министрдің өзі ғой!» деп, айтыпты дегенді жазады. Қонаевтың осы сөзінен–ақ шынымен оның бұл қызметке, яғни, Геология минстрлігіне сол кезде ылайықты адамды іздеп жүргенін анық байқаймыз. Оның жөні де бар еді, Ел басшысы министр А.С.Богатыревтың Қазақстанды жерсінбей, кеткісі келіп, министрлік ісіне аса жанашырлықпен қарамай жүргенін көптен сезетін. Шынында да Қонаев Шахмарданды бір көргеннен-ақ үміт етіп, сол орынға ылайық көріп қалады. Ақырында, кешікпей министрдің өзі етіп тағайындайды ғой.

Бір қызығы, бяғыда, Жезқазғанда жүргенде Шахмарданның өзі айтқан, алдын-ала болжаған-- «Теңіз мұнай кеніші мен Қарашығанақтың көрсетер қызығы әлі алда!» деп, енді сол болжамды шындыққа айналдыру өз үлесіне тиіп тұр. Бұны қызық демегенде нені қызық дерсіз. Содан, жас министр: «Қара алтынның» қоймасы--Маңғыстаудың болашағы зор. Оны игеру, оның байлығын халық игілігіне, ел қажетіне жарату біздің адамдық та, азаматтық та борышымыз болуы керек» деп, көп алдында айтып, ант бергендей іске кірісті.

***
Сайын Назарбек, Қазақстан Жазушылар