Силлабус пән: Психология тарихы Курс

Негізгі әдебиеттер:

1. 
   Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М.: Мысль, 1985.
   
2. 
   Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976
   

1. 
   Соколова Е.Е. Тринадцать диалогов о психологии. М.,1997.
   
2. 
   Лейбниц Г.В. Соч.: В 4 т. Т. 1. М.: Мысль, 1983.
   
3. 
   Гуссерль Э. Амстердамские доклады. Феноменологическая психология // Логос. 1992. № 3. С. 63.
   

Сохоластинада көптеген адамдар болды, ал мәтінді комментариялау бағдары жалпыға бірдей болды. Заттың жағымды оқулы және ақиқы мәселелерді талқылау құлы сөйлеумен ауыстырылады. Алғашқыда католикалық шіркеу Еуропада пайда болған Аристотельдің мұрасын тыйым салды, бірақ кейін өзінің қажеттіліктеріне орай оны «меңгере» бастады.

Осы міндетті Фома Аквинский (1225-1274) жақсы атқарды, оның оқуы кейін папты әнцикликте шынайы католикалық философия (психология) сынды орын тауып томизм атына ие болды (қазіргі кезде неотолизм атымен өзгертілген)

Толизм Аристотель сұрапылды материалистік трактовкаға қарама қарсы қалыптасты. Оның басында Аристотельге сүйенген Ибн-Рошд. тұрды. Оның еуропалық университетіндегі өкілдері (аверроисттер) бойынша даралық жан жайылады және де әрбір ақиқат өз аймаққа ие. Бір аймаққа ақиқат болатын жағдай басқаша ақиқи емес болу мүмкін және керсінше.

Ал Фома төменнен кетірілетін «жалғыз – діни ақиқаты жақтады. Ол сана оған дейін сезім ретінде қызмет ету керек» деп санады. Оған және оның өкілдеріне аверроистерді Париж университетінде басу мүмкіндік болды. Бірақ Англияда Оксфорд университетінде екі жүздіақиқат концепциясы жаңа философия және жаратылыс ғылымдарының идеологиялық алғышаттардың табысы болды.

Фома Аквинский жанды өмірді сипаттай отырып, оның әртүрлі формаларын өзмінезін сатты түрінде – төменнен жоғарыға қарай орналастырды. Бұл иерархияда әрбір құбылыстың өз орны бар барлық заттар арасында шек бар. Сатылы тізбекте жандар (өсімдікті, жануар, адамзатың), ал әрбіреуінің ішінде – қабілеттер және олардың өлшемі (түйсіну, көрініс, түсінік) орналасады.

Платонда пайда болған интроспекция туралы түсінік Августікде өзіне үңілудің діни қайнар көзіне айналады және де ол Фома Аквинский модернистік тепологиялық психология тірек ретінде шықты Фома Аквинский жан жұмысын келесі сызбанұсқа түрінде көрсетті: алғашқысында ол танымайтын жүзеге асырды – ол объект бейнесі болып табылады (түйсіну және ұғым); кейін ол ант жүзеге асырылған санадан өтнуіледі; 2 операцияны істеп, жан мән өзінді бейне және ант ретінде емес әмбебап ретінде түсініп қайтадан өзіне келеді. Біздің алдымызда – тұйық сана , одан ағзаға да, сыртқы әлемге де шығатын жол жоқ.

Осыѓан орай томизм ±лы ежелгі грек философын тонзурисы бар Аристотельге айналдырады. Тонзура баста ќ±ралѓан орын – католикалыќ дінге ќатысы бар деген белгі.

Англияда жанныњ томисттік концепциясына ќара наминамум шыќты. (латынша «немей» - ат). Ол табиѓаттыњ жалпы т‰сініктері мен ємбебаптары туралы сµз таласымен байланысты болды. Таластыњ негізгі мєні мынада болды: ол жалпы т‰сініктер µз бетінше, біздіњ ойлауымыздан тєуелсізз µмір с‰ре не немесе олар тек атты ѓана кµрсетіп, ал шынында тек наќтылы ќ±былыстар ѓана таныла ма?

Нониманизмді белсенді даѓдылаушы Оксфорд университетініњ профессоры Уильем Оккам болды (1285 - 1349). Тонизмді жєне «екі ж‰зді аќиќатты» мойындамай (ол бойынша діни дыматтар сана негіздерінен м‰мкін емес) сезім тєжірибеге с‰йенеді шаќырады; осында заттардыњ класстарын, аттарын, белгілерін кµрсететін терминдерге баѓдарлану керек екендігін айтты.

Жања детерминаттарды іздеу барысында Вюрцбургтер сол кездегі ќабылданѓан эксперименталды модельдердіњ шегінен шыќты. Б±л модель тєжірибені екі айнымалымен шектеді: сынаушыѓа єсер ететін тітіркендіргішпен оѓан жауап реакциясы. Енді таѓы бір ерекше айнымалы енгізілген: тітіркендіргішті ќабылдау алдындаѓы сыналушыныњ ќалпы.

Эксперименттердіњ т‰рлі вариантары бойынша сыналушы н±сќа алар алдында яѓни дайындыќ кезінде онда есепті шешуге баѓытталѓан болады тітіркендіргішті ќабылдау алдында баѓыт процестіњ ж‰руін реттейді. Біраќ сезбейді. Ал егерде сезімдік бейнелердіњ функцияларыныњ келетін болсаќ онда олардыњ пайда болуы есеп ‰шін ешбір мєнге ие болмайды.

1. Орта ғасыр дәуірі ондаған ғасырға созылған мен, нақты кезеңі жоқ. Осы ғасырдың басталуы Рим империясының (Vғасыр) құлауымен саналады. Бірақ көптеген ғалымдар ортағасыр идеологиясының элементтері ертерек ІІІ ғасырда пайда болды деп санайды. Орта ғасыр дәуірінің аяқталуы ХV ғасыр, яғни өнер мен ғылымның қайта өркендеуімен сәйкес келеді. Жаңа идеологияның алғашқы белгілері XIV ғасыр аяғында пайда болды. Орта ғасырдағы ғылымның, әсіресе психологияның маңызды ерекшелігі дінмен байланыста болды. Христиандықтың пайда болумен бірге психология өзінің дінмен сыйыспайтындығын дәлелдеуі қажет болды.

Христиан діні феодалдық қоғамда үстемдік ете отырып, білім ғылымға деген жеккөрініш сезімді туғызды. Осы кезде мәдениетті тұрақ тандырудың бір жолы шіркеу болды.

Монастырларда кітаптар сақталды, сауаттылыққа үйретілді. Осы тән ерекшелік сауатты адамдар тек монахтар болды, тіпті феодалдардың өзі оқып, жаза білмеді.

Схоластика дамыды (VII-VIII ғасыр) пассивті түрде ескіні ғана меңгеріп қоймай, жаңа білімді белсене түсіндіріп, логикалық ойлау дағдысын дамытты.

Адам жанның сенімі мен ақылының өзара қарым-қатынас мәселелері Иоанн Скот Эриуген еңбектерінде жалғасын тапты. Өзінің трактатында адамның жинаған білімі-ғылым, аса маңызды бедел деп санады. Скот ақылға аса мән берді, ол оның адамды дамыту концепсиясында көрініс тапты. Ол адамды дамытуда үш сатыны байланыстырды. Олар: ақыл (рассудок), пікір, ішкі сезім.

Оксфорд университеті профессоры Роджер Бэкон (1214-1292) схоластикалық дәіспен ғылымды қарама-қарсы қойды, адамзат үшін қателесу қауіпті емес, қауіпті тұрпайылық деп санады. Объективті білімді қолдады, яғни тәжірибе, эксперимент және математика барлық ғылымдардың негізін алыну керек. Аристотель көзқарасына сүйене отырып, түйсік жетекші психикалық процесс болып саналады, білімді тудыратын материал деп санады.

Осыған ұқсас ойды Иоанн Даунс Скот (1266-1308) дамытты. Оның ілімі (скотизм) асихиканың материалдық негізі адамдарды бір топқа біріктіреді деп есептеді. Бір бірінен ерекшеленетің заттар өзінің шығу тегімен әр түрлі. Скот психологияға түйсіктің белсенді сипаты және оның түйсікпен байланысы туралы тұжырым енгізді.

Англияда номинизм пайда болды. Ол табмғат туралы пікір-таластардан пайда болған.

Номинализмді жақтаушылардың қатарына-Уильям Оккам (1285-1349) жатады. Ол жалпы және жеке заттардың өзара қатынасын зерттеді. Ол екі жақты шындық ілімін жақтай отырып, ол сезімдік тәжірибеге сүйенуге шақырды, осы арқылы заттардың класын, немесе атау, белгілердің кластарын белгілейтін терминдерге сүйену қажет деді. Номинализм идеясын жалғастыра отырып, Оккам түсініктер негізіне заттардың белгілері жатады деп дәлелдеді.

Жалпы номинализм адамның танымдық мүмкіндіктерінің дамуына жаратылыстың ғылыми көзқарастарын білдіреді.

Сөздік:

Номинализм-ортағасырлық схолостикалық философиялық бағыт, яғни жалпы түсініктердің шынайылығын жоққа шығарады, оларды тек атымен ғана атайды (латыннан аударғанда-аты (имя)) ХІ-ХІІ ғасырда пайда болды. Негізін П.Абелер салды. XIV-XV ғасырда ерекше дамыды (У.Оккам және оның мектептері).

2. Алғашқы даму кезеңнен кейін психология жанды зерттеуде өз орнын табуға, тырысты. Бұл психология пәнінің жан мазмұнын қайта қарауында ғылыми зерттеуге жататын ерекше котегорияны бөліп шығарды. Бұл екі шындық теориясының туындауына әкелді, яғни білім шындығы мен сенім шындығы өзара сәйкес келмейді және бір-біріне қарама қайшылық туындатпайды. Бұл теорияны Х-ХІ ғасыр Араб ғалымы Ибн Сина қалыптастырды, ол тез европаға таралды. Адаб ғалымдары психиканы зерттеу жан туралы философиялық концепсияларға ғана емес, жаратылыстық ғылымдарға, әсіресе медицинаға негізделуі керек деп саеады, сол кезде Араб халифатында жаратылыстық ғылыми зерттеулер жүргізуге, әсіресе сезім, органдары мен миды зерттеуге тыйым салынбады. Осының өзі физика-математика медицина ғылымдарының дамуына жол ашты.

Психология үшін Араб ойшылы Ибн Сина (980-1037ж)-латын транскрипциясында Авицена еңбектері дәрігерлер мен медицина тарихында аса маңызды роль атқарды. Өзінің философиялық еңбектерінде екі шындық теориясы, тек психология ғана емес, орта ғасыр дәуіріндегі басқа да ғылымдарғада аса маңызды болды. Ибн Сина таным процесін зерттей отырып, әр затта жалпы ұқсастық және айырмашылық бар деп көрсетті. Бұндай ұқсасатық қасиеттер қоршаған ортадағы барлық заттарда және адамдарға да ортақ, яғни олар түрлі ғылымдардың зерттеу пәні болып саналады. Осы арқылы ғалым медицина мен психологияны ерекше пән деп дәлелдеді. Жан туралы жаратылыстық-ғылыми білімдер дамуында медициналық психология ерекше қызығушылық танытады. Ибн Сина өз зерттеулерінде үнемі дәрігерлік тәжірибесіне сүйенді. Ол алғашқылардың бірі болып жас ерекшелік психологиясы, психофизиологиядан зерттеулер жүргізіп организмнің физикалық дамуымен жүргізіп организмнің физикалық дамуымен оның түрлі жас кезеңдеріндегі психологиялық ерекшеліктері арасындағы байланысты зерттеді.

Тәрбие құралы арқылы организмнің психикалық тұрақтылығын жүзеге асыруға болады деген пікір айтады.

Арабтың тағы бір ойшылы Ибн Рушд (1126-1198)-латын транскрипциясында-Аверроэс. Оның негізгі еңбектері Аристотель шығармаларына жақын болды. Ибн Рушд дінді сенім, философиялық шындық деп қарастырды. Ол адам денесінің құрлысын, сезім органдарын зерттеп қоршаған ортаны қабылдаудың жүйке қасиеттеріне тәуелділігін көрсетті.

Ибн Рушдтын басты қорытындысы: тәннің өмір сүруді аяқтауымен адам жаны да жойылады. Дүние мәңгілік, өз заңдарымен қозғалады. Ол адам мүмкіндігі шектеусіз, тек адамдарды дұрыс ойлауға үйркту керек деп тұжырымдады. Араб ойшылдарының көптеген еңбектері ХІІ ғасыр аяғында латын тіліне аударылды. Ең маңызды фактор шіркеудің ХІ ғасыр ортасында Шығыстың (Византиялық) провословияның және батыстық (Римдік) католик болып бөлінуі болды.

ХІ-ХІІ ғасыр ғылымда рационализм өркендеді, яғни жаңа уақыттағы философия мен психологиядағы жетекші бағыт болды.

ХІІ-ХІІІ ғасыр психологияда деизм бағыты пайда болды. Ол екі жан-рухани және тәндік жан бар деп тұжырымдады.

Фома Аквинский (1226-1274ж)- Ибн Синаның екі шындық теориясын қайта жасады. Ол қарама-қайшылық жағдайда білім шындығы сенімге жол береді деді. Ол жанның мәңгілік теориясын жоқтады. Ол түйсіну үшін алдымен дене, қабылдау органы қажет деді.

Сөздік:

Рационализм (латын тілінде-ақыл) –ақылды адамдардың мінез-құлқы мен таным негізі деп қарастыратын философиялық бағыт. Орта ғасырдағы схоластика мен діни догматизмге қарсы шықты, классикалық рационализм-ХVII-XVIII ғасыр (Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Лейбниц).

1. 
   Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М.: Мысль, 1985.
   
2. 
   Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976
   
3. 
   Тихомиров О. К. Понятия и принципы общей психологии. М., 1992.
   

Қосымша әдебиеттер:

1. 
   Соколова Е.Е. Тринадцать диалогов о психологии. М.,1997.
   
2. 
   Лейбниц Г.В. Соч.: В 4 т. Т. 1. М.: Мысль, 1983.
   
3. 
   Жарықбаев Қ.Б. «Қазақ психологиясының тарихы» А-1994 ж.
   
4. 
   Петровский А.Б., Ярошевский М.Г. «История психологий» М-1994 г.
   
5. 
   Морозов А.В. «История психологий» М-2003 г.
   

1. 
   Сананы психиканың критерии ретінде бөлуі
   
2. 
   Б.Спинозаның психологиялық көзқарастары
   
3. 
   Неміс эмпирикалық психологияның қалыптасуы
   
4. 
   Санансыз психика туралы түнісіктер
   

Б.Спиноза (1632-1677). ОЙлайтын тән туралы түсінік. Таным мен қабілеттілік туралы ілім. Аффектілер туралы ілім.

1. 
   Ждан А.Н. История психологии: от античности к современности.– М., 1999
   
2. 
   История психологии: период открытого кризиса (нач. 10-х – сер. 30-х гг. 20 века) Тексты / под ред. П.Я.Гальперина, А.Н.Ждан – М., 1992
   
3. 
   Лейбин В.М. История зарубежной психологии – М., 1994
   
4. 
   Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. В 2-х том – Ростов- на-Дону, 1996
   
5. 
   Шульц Д.П., Шульц С.Э. История современной психологии – СПб., 1998
   
6. 
   Якунин В.Я. История психологии – М., 2001
   

1. 
   Англияда ассоциативті психологияның қалыптасуы
   
2. 
   Француз материалистік психологияның дамуы
   
3. 
   Неміс классикалық философиясының психологиялық көзқарастары
   

Ж.Ламетри (І709-175І)."Адам-машина"- адам мен оның психикасына табиғи-ғылыми көзкарасы.

Д.Дидроның (1713-1784) психологиялық көзқарастары. Жүйелі, дәйекті материализм,сезімдік және рационалдық таным қабілеттіліктер.

1. 
   Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общию психологию .Курс лекций – М., 1998
   
2. 
   Ждан А.Н. История психологии: от античности к современности.– М., 1999
   
3. 
   Лейбин В.М. История зарубежной психологии – М., 1994
   
4. 
   Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. В 2-х том – Ростов- на-Дону, 1996
   
5. 
   Якунин В.Я. История психологии – М., 2001
   
6. 
   Ярошевский М.Г. Психология в 20-ом столетии – М., 1974
   
7. 
   Ярошевский М.Г. История психология – М., 1985
   
8. 
   Кузнецов В.Н. Западно-европейская философия 18 века – М., 1986
   

Ойлау процесініњ ерекше ќ±рлысы б±л – ассоцияларыдыњ детерминаты тенденцияларѓа тєуелділігімен т‰сіндіріледі ал олардыњ негізгі сынаушымен ќабылдаѓан есеп болды.

Психологиялыќ ойлауѓа Вюрцберг мектебі жања айнымалыларды енгізгі баѓыт «мотивациялыќ айнымалы» ол есепті ќабылдау барысында пайда болады; детерминанттыќ тенденциялар шыѓатын есеп (маќсат); іздеу операцияларын алмасу ретінде процесс; сана ќ±рылымындаѓы сенсорлы емес компоненттер (сезімдік емес аќыл – ой бейнелер) Б±л схема єдетті схемаѓа ќарама – ќарсы болды. Ол бойынша процесстіњ детерминациясы сыртќы тітіркендіргіш ал процесс б±л ассоциативті торлардыњ пайда болуы. Оларѓа сезімдік бейнелер ќызмет етеді.

Біріншісі т‰йсінулер, екіншісі кµріністер Вюрцбургтердіњ ењ негізгісі б±л психикалыќ єрекет категориясын акт ретінде жасау. Оныњ µзініњ детерминациясы (мотив жєне маќсат) операцианалды аффективті динамика жєне ќ±рлым. Олар б±л категорияны жоѓарыдан интеллектуалды ж‰ріс т±рыстыњ жоѓарѓа формаларынан бастап енгізді. Б±л категорияныњ таменнен ќарапайым тірі жањдардыњ ж‰ріс т±рыстардыњ зерттеу дењгейінде енгізеді жєне б±нда дарвиндік ревалюция интелектіњ жања т‰сінуіне єкеледі. Ол бойынша детерминанта тітіркендіргіш емес мєселе болып табылады. Б±л мєселе организімдерде ќажеттіліктердіњ пайда болуынан туындайды (S R – Вюрцбургтердіњ баѓыт туралы ±ѓымы). Ал ойлаудыњ бейнесіз ж‰руі туралы с±раќ подитивті т‰рде емес структураларын ±сынѓан сана бейнесін жаќќа шыѓаруын єкелді.

Біз єдейі Вюрцбургтер туралы айтќанда аттарын атаѓан жоќпыз, себебі т±тас мектепті суреттеуге тырыстыќ. Ал енді олардыњ аттарынан тоќталайыќ.

Нарцисс Ах (1871 - 1946) Кюльптіњ сыналушы амалдарды орындауѓа «алдын ала баѓытталѓандыѓы» жолтындаѓы т±жырымын экспериментте ж‰зеге асырады. М±ндай «алдын-ала баѓытталѓандыќты» ол «детерминацияланѓан тенденция», немесе «сананыњ баѓдары» деп аталады. Соњѓы т‰сінік парадоксальді естілді, себебі тєжірибе нєтижесінде б±л баѓдар санадан тыс екені аныќталды. Ах мектеп сµздігіне таѓы бір т‰сінік енгізді – сознанность деген, сананыњ ерекше (сенсорлы ерекше сана) мазм±ныњ белгілеу ‰шін. Вюрцбург кезеніндегі Ахтыњ негізгі ж±мысы «Еркектік іс єрекет пен ойлау туралы», (1905).

Карл Бюлер (1879 - 1963) Вюрцбург те 1907 – 1909 жж ж±мыс істеді. Ол мектептін эксперименталды тєжірибесіне жања баѓдарлану енгізді. Оны Вунд µткір сынѓа салды. Оныњ єдістемесінде сыналушыѓа к‰рделі мєселе ќойылды, сыналушы храноскопты пайдаланбай – аќ шешім ќабылдау барысында санасындаѓы болып жатќан ќ±былыстарды анѓарыраќ бейнелеу керек. Тарихи єдебиетте «Бюлер басќаларынан анѓараќ тєжірибеде сенсорлы емес болып келетін мєлеметтер бар екенін тапќан» деген кµз ќарас бар.

Кюльп Вюрцбургтан кеткеннен кейін (алѓ. Боннѓа, С.Ккейін Мюнхенге) ойлау процесін Отто Зельц зерттеуді (1881 - 1944)

Зельц «антиципаторлы сызбан±сќа»т‰сінігін енгізді, ол баѓдар мен міндеттердіњ ролі жайндаѓы мєлеметтерді байытты. Зельцтіњ негізгі ж±мыстары – «ойдыњ тєртіптелген ќозѓалысы жзайындаѓы зањ»(1913), «Продуктивті ойлау мен ќателік психологиясына» (1922), «Продуктивті жєне репродуктивті рухани іс єрекет зањы» (1924). Зельц нацистік концентрациондыќ лагерде ќайтыс болды.

Вюрцбург мектеппен жасалѓан ойлауды эксперименталды зерттеу дєст‰рі б±л мектепке жатпайтын басќа зерттеушілермен дамытылды.

XX ѓасырдыњ басындаѓы американдыќ психологтыњ функционализмніњ негізін ќалаѓан австриялыќ психолог Франц Брентано. Б±л психологияныњ жања баѓытына ењ негізгі сана мєселесі болып табылады деген. Басќа ќ±былыстардан сананыњ ќандай айырмашылыќтары бар? Б±л с±раќќа жауап бере отырып психология аумаѓын аныќтауѓа болдаы. Ол уаќытта Вундтыњ ыќпалымен сана т‰йсіну, ќабылдау бір бірін ауыстырып отыратын ерекше процестерден т±рады деген т±жырым болды. Эксперимент кµмегімен оларды бµліп, талдап, ішкі субъектіњ ерекше «тканініњ» элементтерін табуѓа болады. Брентано бойынша б±ндай т±жырымда д±рыс емес, ол сананын белсенділігін, оныњ ылѓи да объектіге баѓытталѓандыѓын елемейді дейді. Брентано сана белгісін кµрсету ‰шін «интенция» т‰сінігін ±сынады. Ол барлыќ психикалыќ ќ±былысќа тєн жєне дєл осы арќылы психикалыќ ќ±былыстарды физикалыќтом шектеуге болады.

Интенция – жай ѓана белсенділік емес. Онда сана актімен ќатар ылѓи кез келген объект болады. Психология «кµрініс» т‰сінігін ќолданып, оѓан есте кµрген немесе естігенді т‰сінген. Брентанонныњ ойынша кµріністі айтып керегі жоќ, ал елестегенді, яѓни арнайы єрекет Рухани мен б±рынѓы бейнені ризалыѓын білдірді. Б±л да басќа психикалыќ феноменге берілді. Ахт пен мазм±нды шешім ќабылдап шектеу керек, екеуін араластырмай, сонда бєрі аныќ болады, яѓни психология сана актісініњ Эбилымымен болып табылды. Осыдан басќа ѓылыми интенцоналдыќ актті зерттеумен айналыспайды. Осы актініњ формасын топтастыра жєне бейнелей отыра, Брентано мынадай ќортындыѓа келді: яѓни ‰ш негізгі формалары бар: Кµрініс табытын бір нєрселердіњ актісі, пікір табатын бір нєрселердіњ актісі яѓни шындыќ немесе µткір жєне эмоционалды баѓа беру бір нєрселердіњ актісі, тілейтін жєне бет б±ратын сапалар. Объект актінініњ сыртында болмайды, біраќта акт µзініњ кезегінде объектіге ќарай баѓытталады. Мысалѓа, адам сµз естісе, оныњ санасы затќа дауыстыќ материалдыњ ќабыќшадан ±мытылады. Акт сµзініњ бар екендігін т‰сіну, сондыќтан да ол психикалыќ синоним болды. Егер де акустикалыќ тітіркендіргіш жєне физикалыќ заттыњ белгілеуін алатын болсаќ, ол жайылады. Тітіркендіргіш жєне µз - µздерінен психология аумаѓына жатпайды. Брентано экспериментальдыпсихология лабораториясына анализ процедурасын алуѓа бет б±рды. Оныњ ойынша, ол шынайы психикалыќпроцестерді б±рмалайды деген.

Брентано психологиялыќ ж±мысыныњ єйгілісі «Исследования по психологии чувств» жєне «О классификации психических фенонимов». Оныњ басќа ењбектері философия мен аксиология с±раќтарына арналады. Сµзсіз ол психикалыќ фенонемді ѓана айќын деген, ішкі тєжірибесініњ мєлеметтерінде, сонда білім ішкі µмірде ѓана мінезін кµрсетуге м‰мкін.

Брентано сабаќтары, ќойылѓан міндетті сурет, яѓни сана ќалай ж±мыс істейтініњ. Белсенділік принціпін бекітіп, Брентано европалыќ функционализімніњ пионері болды. Б±л баѓыттау болды, психологиялыќ структурализмге ќарсы т±рды, Вундтыњ айтуынша элементтердіњ жања психологиялыќ ѓылымѓа ќойылѓан міндеттері, санадан ќ±ралатын жєне де аныќталѓан зањдардыњ олардан психологиялыќ ќ±рылым ќалыптасады. Кµп психологтар Брентанонда оќыѓан жєне оныњ идеясымен келіскен.

Брентанонныњ идеясы Кюльпке де єсер етті, жєне оныњ вюрцбургск мектебі. Вененіњ философиясында оќыѓандардыњ тізіміне Брентанонныњ З.Фрейд болѓан. Оныњ оќытуыныњ т‰сінігінде Брентано «приковонность» деген болжамды ќалыптастырды, сыртќы объектілерге психикалыќ энергия (жеке т±лѓаныњ µзініњ денесін ќосќанда).

Функционализмніњ дамуы Америкада Вильяна Джемстіњ ойымен тыѓыз байланысты. Джейім кµптеген мєселелерімен айналысќан – мидан бастап танымдыќ процестердіњ дамуымен жєне эмоциялардыњ т±лѓадаѓы мєселелерімен жєне психоденамикалыќ зерттеулермен. Ол ‰шін негізгі с±раќ болып сананы зерттеу болды. Джемсќа «сана аѓымдары» идеяѓа ие, яѓни адамныњ санасыныњ ‰збей ж±мыс істеуі, сыртќы дискретностќа ќарамастан, жеке шаќырылѓан сана сыздыќтыњ психикалыќ процесі. Сананыњ к‰нделікті жарылысына ќарамай ойлар ‰збей самондентификациясын т‰сіндіреді. Сондыќтан да, мысалѓа ойнаѓанда, адам сол сєтте µзін санадан µткізеді жєне оѓан ж‰гіріп барып айнаѓа ќарауѓа керек емес, µзі екенін білу ‰шін. Джеймс ‰здіксіз кµп мєн береді, жєне де динамизмге, сананыњ к‰нде µткізуі де µзгеріп отырады жєне Гераклетті перефразирует теу, бір кµлге екі рет кіруге болмайды деп айтќан, яѓни біз екі рет бір ойды ќолданбаймыз деп жазѓан. Сана ‰здіксіз жєне µзгермей ѓана емес, жєне ол алективті, жинаќтайтын, онда ылѓи да алатын жєне ауытќу болады, бір пєнді тањдау немесе олардыњ параметірлері жєне басќаларына бет б±ру. Джеймстіњ кµз ќарасы бойынша, зањдарды зерттеу. Санамен ж±мыс істейтін, тандаумен ж‰ретін немесе бет б±ру жєне ењ негізгі психологиялыќ міндетті ќ±рады. Осы с±раќта негізгі мєселе болып функционализм мектебі Джеймстіњ жєне американдыќ психолог Титчердіњ келіспеушіліктері болды, Структурализм мектебін кµрсету. Титчердіњ айырќша Джеймсќа сананыњ бµлек элементі болды; ал оныњ аѓымы т±тастай динамикалыќ болды. Джеймс сана мен ж±мыс істеді, оныњ ќ±рылымымен емес. Сана ж±мысын зерттеуде, ол екі негіз оныњ детерминантасын ашты – зейін жєне єдет.

Адамныњ белсенділігін айтатын болсаќ, ѓылым психика практикалыќ єрекетке кµмектеседі деп айтќан, єлеуметтік адаптация процессін оптимиз дейді, єр єрекетке табыс беруге м‰мкіндік береді. Джеймстіњ психологияныњ кµз ќарасы оныњ философиялыќ теориясыныњ функционализмне тыѓыз байланысты, басты б±рышына прагматизм ќойылады. Сондыќтан Джейм кµбінесе µз зейтініњ ќолданбалы психология бµлген. Оныњ кµз ќарасы бойынша, психология мен педагогика байланыс бар деген. Ол педагогтар ‰шін арнайы кітап шыѓарѓан: «Беседы с учителями с психологий», онда ‰лкен м‰мкіндіктер µзін тєрбиелеуде жєне тєрбиеде бар деп дєлелдеген. Джеймс ерекше т±лѓа мєселесіне кµп зейін аударѓан, оны интегративті т±тас деп т‰сенген, Осы кезењде ол табанды болды. Ол т±лѓада танылып жатќан жєне танып жатќан элементтерді шыѓарды. Танылып жатќан элемент – ол біздіњ эмперикалыќ мен бейнесі, біздіњ т±лѓамызды санадан µткіземіз, сол уаќытта танып жатќан элемент – біздіњ таза мен бейнеміз. Эмперикалыќ т±лѓаныњ ќ±рылымында физикалыќ єлеуметтік жєне рухани т±лѓалар кµп мєн шыѓарды. Оларды зерттей келе Джеймс біздіњ эмперикалыќ мен бейнеміз кењінен физикалыќ жєне де адам ќалай µзін индентифицировать ететінін, жєне µзініњ єлеуметтік ролдері мен жєне µзініњ жаќындастарымен, µзініњ мен бейнесін кењейтеді деп айтќан. Осы уаќытта эмперикалыќ мен бейнесі осы кезде физикалыќ болуы м‰мкін. Адам аныќтаѓан ќажеттіліктері мен немесе ќабілеттіліктері мен идентифицировать етеді.

Кµп маѓана берген Джеймстіњ сипаттауынша сезім мен эмоция єр т‰рлі ќ±рылымды шаќырады жєне т±лѓа бµлігі біріншіден µзін-µзі баѓалауы тек ол ѓана айтќан ролдер. Джеймс µзінді силау деген формуланы шыѓарды, µзіне дробьті кµрсететініњ числительде – табыс, знаменательде – талаптану.

¤зін -µзі силау – табыс талаптану.

Б±л формула иерархиялыќ т±лѓада жатыр, олардыњ талаптануы µз µздігінен жетілуінде жєне табыста, олардыњ аурулары мен невроздары, олардыњ µзін µзі баѓалауы жєне олар мен эмоциясын байќау.

Джеймс єйгілі теориялардыњ ішінен эмоцияны ќарастырды. (Датский психолог К.Лангенмен бірге). Б±л теория эмоция мен физиологияныњ арасындаѓы µзгерістерді белгіленген. Джеймстіњ айтуынша, «біз ќайѓырудамыз µйткені жыламаймыз, ашулы боламыз, µйткені біреуді ±рамыз, ќорќамыз, µйткені дірілдейміз», яѓни, ол физиологиялыќ µзгерістер эмоцияѓа ќатынасыныњ организмінде болады деп дєлелдеген. Сыртќы парадоксаль кµз ќарасына ќарамастан, Джеймс Лангельдіњ теориясы логикалыќ мазм±ны мен дєйектілікке алѓыстарына кењ т‰рде таратылѓан, жєне де физиологиялыќ коррелеларымен байланыс. Джеймстіњ кµрінісі табиѓи эмоция дєненденедіжєне ќазіргі зерттеулер аумаѓында психофармакология мен психокоррекциямен.

Джеймстіњ єрекетімен білім фенонимінен шыѓу жєне ѓылыми психологиялыќ объектініњ ортасына ќосу осы феноним шындыѓына ќосу емес, сыртќы ортаѓа єрекеті болѓан жоќ. Ол ѓылыми танымы философиялыќ орнатуды принціпі ќосылѓан жоќ – индетермизм жєне субъективизм.

Психология сананыњ шегі оныњ субъективті єдісімен ќалды. Джеймс трактовка сананыњ жања баѓдарлануына, ќоршаѓан ортаѓа оныњ денелік єрекетіне ќ±ралымен ќабілет жєне т±лѓа ерекшеліктер ќ±рылымына кµріністерініњ ќосты. Американдыќ ѓалымдардыњ біреуі «экзистенциалист ќазіргі кездегі ол Джеймс болу керек» деген. Джеймс психологияныњ дамуына жеке ѓылым болуына кµп ‰лесін ќосќан, медицина мен философияѓа тєуелді болмай. Ол психология мектебініњ немесе ќ±рылымыныњ негізгі салушы болып келмейді, оны мен кµптеген психологиялыќ ѓылыми дамуыныњ тенденция µнімділігінен айналысќаны бар. Ол белгілі жєне американдыќ оќытумен есептелінеді, ол психология ѓылымына ѓана ‰лкен ‰лесін ќосќан жоќ жєне де философия мен педагогикаѓа .

Джона Дьюи (1859 - 1952). XIXѓ философ жєне педагог деген ‰лкен атаќпен ѓана емес жєне Дьюи µз ж±мысын психолог деген атаќпен бастаѓан. Оныњ «психология»деген кітабы (!1886) осы пєн ‰шін алѓашќы рет американдыќ оќулыќ пен атанѓан. Біраќ та ол психологиялыќ ортаѓа ‰шін µз ыќпалымен аныќталѓан жоќ, ал «понятие о рефлекторном акте в психологии» деген ‰лкен емес статьясы (1896). Ж‰ріс т±рыстыњ негізгі бірліктері болып рефлекторыныњ доѓалары ќызмет ететіні туралы кµріністерге ќарсы шыќты.

Ешкім. Психологиядаосы ойѓа т±рмайтын Дьюи жања психология пєнін т‰сінуіне кµшу ‰шін ќажет етті, оныњ неугомонной т±тастай организіміне ашылу ‰шін, адаптивті ќатынас ортасыныњ белсенділігі.

Ақыл – ойдың ең басты мәні болып шексіздік табылады, Спенсердің бөліп көрсетуі бойынша. Сондықтан ол аса адекватты индивидтік ортаға қолданысын қамтамасыз етеді№ Осы психикамен байланыс туралы идея XX ғасыр басындағы психология үшін басты болып қалады.

Иоган Фридрех Гербар: статистика и динамика. Неміс психолог және психологтың және №№№№№№№ И.Ф. Гербартың (1776-1841) теориясында ассацизмнің негізгі принцптері мен неміс философиясының дәстүрлі көріністерінің қадамдары байланысты – апперцепция идеясымен, жанның белсенділігімен, санасыздықтың ролімен. Гербарт “түйсіну” терминің “көрініс” терминіне ауыстырады, осымен ішкі әлемнің сыртқы әлемінен бөлінуінің сызып көрсетеді.

Көріністер ассоциясы туралы айтқанда, Гербарт келесі шешімге келетін, көріністер психикалық аумақты олардың тұрғысын анықтайтың өзіндік зариядқа, белсенділікке ие болады. Гербарт үшін философияны жан туралы ғылым деп қалдыру оның психикалық концепциясының маңызды постулатып табылады. Өйткені жан оның түсінігінде адамдық жеке тұлғаның қайнар көзі болатын орталық табылды.Лейбництың жан құрлымы туралы теорияны дамытып, Гербарт онда 3 қабатты бөлуге болады деді – апперцепцияны, перцепцияны және санасыздықты. Осымен апперцепция түсінігі ол айқын және нақты сана обылысын түсінді, ал перцепция түсінігін – айқын емес сана обылысын түсінді.

Гербарт сонымен қатар “апперцепцептивті масса” түсінігіне енгізеді, оның мазмұны адамның индивидуалды тәжирбесі болып табылады. Апперцептивті салмақ өмір процесінде қалыптасады, сондықтанда үлкендер мен тандалған тәрбиелеу және оқыту тәсілдеріне тәуелді. Бірақта егер өмірдің басында апперцептивті салмақтың мазмұны сыртқы әсер етулермен анықталса, онда ол өзі сыртқы әлемді қабылдау ерекшеліктерін анықтайды, берілген адамға сәйкес. Сондықтан әртүрлі кісілер түрліше бірдей жағдайларды қабылдайды.

Объективті психологияның дамуы үшін және алынған мәлеметтерден математикалық өңдеу тәсілдерін оған ендіру үшін Гербарттың денамика көріністері туралы идея үлкен мағананы алады. Гербарттың болжауыша әрбір көрініс анықталған күшке, зарядқа ие болады және психологияға тағы бір параметрді еңгізді – күш, оның сүреп отырған параметіріне қосты. Күш және уақыт параметірлеріне бар болу психикалық процестерді зерттеуге математикалық аппаратты қолдануға мүмкіндік беретін, зерттеуде алынған берілмегендерге объективтілік береді. Осы параметірдің енгізілуі түйсінуді зерттеуде үлкен роль атқарады. Ол сонынан Фехиермен қолданылады.

Герберттің көз қарасы бойынша әр көрініс жанның орталық бөлігіне еншісі келеді ол сана обылысы. Бірақ ол обылыс көлемі апперцепция обылысы сияқты шексіз емес. Сондықтан оған тек интенсивтік көрініс енуіне болады. Апперцепция табалдырығын атау үшін одан да жоғары интенсивті көрініс болу керек. Ол адамның орталық зейіні нақтылы санасына ену керек.

Күшті көрініс санаға ену кезінде онда болатын көріністерді игереді. Осыдан Гербарт осындай қортынды жасайды: қарама қарсы көрністер арасында қақтығыс қатынасы, шегеру болады, бірақ ұқсас көріністер де бар. Олар қосылуы мүмкін немесе бірі болуы мүмкіні. Егер де адамның санасында көріністер болмаса жаңа білімге ие болу үшін жоғары интенсивтілік қажет емес, себебі ол ескімен қосылып сөйтіп санаға енеді. Егер сананың нақты көрінбейтін немесе санасыз көріністерге онша күшті емес бірақ ұқсас жаңа көріністер енсе олар керекті интенсивті алады. Ол жанның санасыз бөлігінен санаға өту үшін қолданылады. Көріністін статистика динамикалық теориясы атты осы Гербарттың концепциясы оқыту теориясында да үлкен роль атқарады. Гербарт оқытудың төрт принципі туралы идеяны шығарады. Олар жаңа әдістерді және оқыту программаларын шығару үшін қолданылады. Ол нақтылық, ассоциация, жүйе және әдістін керектігін айтқан. Оның көз қарасы бойынша әдістер білімінің санаға тез өтуіне байланысты болу керек. Ол үшін ол басқалармен қосылуы қажет, яғни субъектіде бар біліммен қосылуы қажет. Жаңа білімі тек жүйке басқа бар білімдермен енсе ғана сақталады. Осы механизім классикалық заң ассоциациясы болады.

Гербарт теориясы ол 19 ғасырдың ең маңызды және таралған психологиялық теория болып табылады. Ол психология дамуында үлкен роль атқарады.

Чарльд Роберт Дарвин биологиядаға революция Ч.Дарвин (1809 - 1882) жердегі туралы эвалюциясы туралы теорияны жасады. Түрлердің пайда болуы, олардың қасиеті (психологияны да қосқанда) жүріс – тұрыс формаларын зерттеді. Өмір эвалюциялар туралы идеялар ойшылдарымен және натуралистермен көп ғасырлар бойы айтылған. Дарвин көптеген ғылымдарды қосып фитогенез миханизмін шығарды.

Эвалюция факторы: өзгершіктік, тұқым қуалаушылық таңдау. Табиғи тандау негізінде шыдамсыздықтың, үйренгендердің өнімі тірі қалуы.

Дарвинге дейін құбылыстардың ғылыми түсініктері болып тек механикалық түсініктері бойынша түсіндірген. Бірақ механикалық түсініктер шын құбылыстарды түсіндіре алмады. Сөйтіп ол құбылыстар бұрыннан организмге енгізілгені анық болды. Осы көзқарас телеология деп аталады. (грек ??????? мақсат) Дарвинмен осы оқулар жоққа шығарылады. Нақты рацианалдық анамубен механикалық себептіліктен басқа биологиялық себептілік те (оған кіретін факторлар өзін өзі басқару, өмірдің дамуы) кіретінін айтқан.

Дарвиннің «Происхождение видов путем естественного отбора» еңбегенде кәзіргі биологиялық дамуында жаңа эпохана ашқан.

Психология биологиялық тамырларға ие болғандықтан психологиялық ғылымның бүкіл бейнесін өзгертті.

Дарвиннің оқуы бойынша күш ол реакцияларды тудыру ғана емес және де өмір іс әрекеттін өзгертеді деп аталады. Кенеттен болған белсенділік (кейінен оны түрінің түсініксіз қасиеті деп есептеледі) сыртқы жағдайларға орын берді, оған адаптациялана алмайтын барлықбірінші жолды. Сонымен қатар орта ағзаға әсер ететін ғана емес, және де ағзаның өзінің белсенді әрекеттін объектісі болады. Ағза туралы түсінік те өзгереді: алдындағы биология түрлерді өзгеріссіз, ал жануарлардың денесі өзінше бір машина деп есептелген. Ол машинаға физикалық және психологиялық конструкциялар енгізілген. Денелік процесстер мен функцияларды өнім және сыртқы орта өміріне бейімделген ретінде қарастырып, Дарвин жүріс тұрыстың жаңа модель анализін және оның компоненттерін шығарды.

Дарвин «Происхождение человека» деген кітабы да ғылыми және өмірге қарау көз қарасы жағынан маңызды болды. Адамның жануардан пайда болғаны туралы дәлелдеу клерикалдық ортада қатты қарсы әрекетті тудырды.Дарвиннің ілімі психологиялық ойлаудың өзін түбіне дейін өзгертті. Ағзаға тән болашаққа алдынала күшін келтіру, әлі пайда болмаған жағдайларда әрекет ету дайын болуы (мысалы, µмір с‰руге ќауіп - ќатер) табиѓи с±рыпталудыњ тиімділігі ретінде болѓан.

Дарвиндік ілімініњ триумфы психологияда даму принціпін біржолата бекітті. Дифферициалды психология, бала психологиясы, зоопсихология сияќты психологиялыќ зерттеудіњ жања салалары пайда болады.
Негізгі әдебиеттер:

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М.: Мысль, 1985.

2. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976

3.Тихомиров О. К. Понятия и принципы общей психологии. М., 1992.

1. Чуприкова Н.И. Психика и сознание как функция мозга. М., 1985.

2. Лурия А.Р. Язык и сознание. М., 1979.

3.Соколова Е.Е. Тринадцать диалогов о психологии. М.,1997.

Осы фактордыњ бірінші негізді шењбері психофизика атымен бірлескен. Оныњ негізін салушысы болып келетін ѓалымы Густав Теодор Фехнер болды (1801-1887) Ол сезім м‰шелерін зерттейтін басќа ѓылымныњ зерттеулеріне дейін аударды – Эрист Вебер физиолосќа (1795-1878)

Эрист Вебер: психофизиологияныњ пайда болды. Тітіркенудіњ к‰шін ќалайша µзгеру керек субъект аз кµрінетін т‰йсінуді ±стап ќалу ‰шін. Сондай с±раќты Вебер µз алдына ќояды.

Осылайша, акцент орын ауыстырды: Вебердіњ алдында µткен зерттеулерді т‰йсінудіњ ж‰йке субстраттан тєуелділігін ќызыќтырды., оныњ µзін – т‰йсіну континуумі мен олардыњ физикалыќ стимулдарды шаќыратын континуумдар арасындаѓы тєуелділік ќызыќтырды. Алѓашќы жєне келесі тітіркенудіњ арасында наќты аныќталѓан ќатынас бар екені аныќталды, онда субъект байќалды т‰йсінудіњ басќаша болып ќалѓанын. Есту сезімділігі ‰шін, мысалы, осы ќатынас 1/160, салмаќ т‰йсінуі ‰шін – 1/30 ќ±райды жєне таѓы басќа.

Густав Теорор Фехиер: психофизика негіздері. Неміс физигі, психолог, философ, Лейпцигтік университеттегі физика профессоры Г.Т. Фехнер. Оныњ ќызыѓулардыњ орталыѓында бір ќатар баќылаушылармен балѓыды т±раќтанѓан т‰йсінулер арасындаѓы µзгешіліктер фактісі, яѓни асардыњ тітіркенудіњ алѓашќы кµлеміне ќараѓанда. Бір ќоњыраудыњ екінші дауыс шыѓарѓан ќоњырауѓа ќосќанда басќаша естіледі, егер де бір ќоњыраудыњ он ќоњырауѓа ќосќанда, Фехнер оныњ отандасымен Э. Вебермен ж‰ргізілген ±ќсас экспериментке зейінді аударды. Э.Вебердіњ «сєл байќалатын ерекшелік» т‰сінігі б‰кіл т‰йсіну т‰рлері ‰шін бірдей емес. Т‰йсіну табалдырыѓы туралы кµрініс пайда болды, яѓни т‰йсінуді айырбастайтын тітіркенудіњ кµлемі туралы. Тітіркенудіњ кµлемініњ ыќтималды µсуі жаѓдайларындаєрт‰рлі табалдырыќтар туралы айта бастады. Т‰йсінудіњ интенсивтігі арифметикалыќ прогрессияда µсу ‰шін оны шаќыратын стимулдыњ кµлемінде геометриялыќ прогрессиныњ µсуі ќажет. Осы ќатынас Вебер – Фехнер зањыныњ атын алды. ¤зініњ тєжірибесінен шыѓарылѓан жалпы форманы Фехнер келесідей белгіленеді: т‰йсінудіњ интенсивтілігі стимулдыњ (тітіркенудіњ) логарифміне пропорционалды. Т‰йсінудіњ табалдырыќтар арасындаѓы машиналды ерекшеліктерді бекіту ‰шін Фехнер эксперименттер техникасын жаќсылап т±рып µњдеді. Фехнер басќа да т‰йсінуді µлшеу єдістерге ие (тірлік,кµру жєне таѓы басќа).

Берлген зерттеулер баѓыттары психофизика деп аталды, µйткені оныњ мазм±ны психологиялыќ ќалыптардыњ физикалыќ єсер етулерден тєуелділігі эксперименталды зерттеумен жєне µнумен аныќталды.

Фехнер мен шыѓарылѓан жалпы формула психологияѓа ќатал математикалыќ µлшемдерді кіргізудіњ кестесі болды.

Психофизикалыќ дамуы локалды психологиялыќ феномендерден басталѓан сияќты, біраќ ол білімдердіњ б‰кіл корпустарында орасан зор методологиялыќ жєне методикалыќ резонасты ќожа етті. Психологияѓа эксперимент, сан, µлшем енгізілетін. Логарифмдер таблициасы жањдыќ µмір ќ±былыстарына, субъектіњ ж‰ріс – т±рысына сєйкестендіре ала алатын.

Психофизиологиядан психофизикаѓа µтуі себептілік жєне зањдылыќ принциптерімен де єйгілі болатын. Психофизиология субъективті факты аѓзаныњ ќ±рылуынан себепті тєуелділігін аныќтаумен айналысќан. Ал психофизика, психологияда демек субъекттар туралы білімдер болмаса да ќатал эмперикалыќ зањды ашулар болуы м‰мкін деп дєлелдеді.

Франц Дондерс: реакция уаќыты. Ескі психофизиологияныњ «анатомиялыќ бастауымен» физиологтардыњ µздерімен екінші жаѓынан шайќалѓан. Голландыќ физиолог Ф.Дондерс (1818-1889) психикалыќ процесстердіњ аѓу жылдамдыѓын зерттеумен эксперименталдыќ т‰рде айналысты. Г.Гельшалыќ ертерек импульстыњ ж‰йемен µту жылдамдыѓын ашты. Осы ашылу аѓзаныњ ішіндегі процеске жанатын. Дондерс субъектімен ќабылдаѓан объектілерді оныњ жауап ќайтару жылдамдыѓын зерттеуге кµњіл бµлді. Зерттеушіге одан єрт‰рлі тітіркендіргіштерге тез реакция кµрсете білетін жаттыѓу берілетін. Осы тєжірибиелер психикалыќ процесті физикалыќ процесс сияќты µлшеуге болатын кµрсетті.

Кешірек И.М. Сеченов бас миыныњ т±тастыѓын талап ететін процесс ретінде реакция уаќыттыњ зерттеуге ќараѓанда, бµліп кµрсететіні: «Психологиялыќ іс єрекет єрќайсы жердік ќ±былыс ретінде уаќытта жєне кењістікте болып отырады». Герман Людвиг Гельигольц: психофизиологияныњ негізін салушысы. Г.Гельигольц психологияныњ негізін ќ±рауда, ѓылым ретінде, орталыќ фигура болды (1821-1894). Гельигольц энергияныњ саќталу зањынашты. Біз бєріміз к‰шініњ балаларымыз, деп айтып ол, µйткені ол физика позициясынан, тірі аѓза б±л – эмперияныњ ќайта ќ±руынан басќа ештене жоќ ж‰йе. Осымен органикалыќ денелердіњ ж‰ріс-т±рысын органикалыќ емес денелерден айрыќшаланатын µзгеше виталды к‰штер туралы кµрініс ѓылымынан шыѓатын.

Сезімдерді зерттеумен айналысып, Гельигоьц т‰сінікдерме принціпі деп энергетикалыќ емес, анатомиялыќ бастауды ќабылдады. Дєл соњысына ол µзініњ т‰сті кµру концепциясына с‰йенеді. Гельигольц 3 ж‰йке талшылыќтары бар гипобезасынан шыѓып, оныњ ќозу єрт‰рлі кескінді толќындармен негізгі т‰стерді т‰йсінуді ќ±райды: ќызылды, жасылды жєне к‰лгінді.

Гельгольц т‰йсінуден айналадаѓы кењістікте т±тас объектілердіњ анализ ќабылдануынан µткен, кезде осындай тєсіл жарамды емес болып ќалды. Осы оны 2 жања факторды енгізе итермелейді:

а) кµз б±лшыќеттерініњ ќозѓалысы,

б) осы ќозѓалыстардыњ µзгеше ережелерге баѓынушылыќ.

¤йткені, осы ережелер санадан тєуелсіз єрекет етеді. Гельигольц оларды «санасыз ойынша байымдау» деп атады. Осылайша эксперименталды ж±мыс Гельигольцты жања себепті факторларда енгізу ќажеттілігімен кездестірді. Осыдан б±рын ол оларѓа физикалыќ энергияныњ айналуын немесе т‰йсінудіњ аѓза тетігінен тєуелділігін жатќызуы.

Енді осы екі себепті «торларѓа» ‰шіншісі ќосылды.

Психикалыќ бейненіњ кµзі сыртќы объект болды. Шыѓатын психикалыќ эффектініњ себебі аѓзаныњ тетігінде емес, одан сырт т±йыќталѓан.

Гельигольцтыњ тєжірибесінде сµздіњ жєне объекттіњ арасында объекті ќабылдауды б±затын призмалар ќойылатын. Осыдан келіп, б±лшыќ ет ќозѓалыстары механикалыќ ќана емес, танымдыќ ж±мысты да атќарады.

Ѓылыми анализдіњ зонасында µзгеше себептілік формасы туралы куєлік ететін феноменалды пайда болды: физикалыќ емес, физиолого – анатомиялыќ емес, психикалыќ. Санада бейнелер санадан тєуелсіз механизіммен тудырылады, олар психикаѓа жєне санаѓа бµлуге єкелу керек еді.

Эдуард Пфлюгер: сенсорлы функциялар. Психикалыќфакторды аѓзаныњ ж‰ріс т±рыс регуляторы ретінде енгізу неміс физиолг Э.Пфлюгердіњ (1829-1910) ж±мыстарымен байланысты болѓан. Ол доѓа ретінде рефлекстіњ схемасын эксперименталды санаѓа апарды, ондаѓы орталыќ ±мтылыс ж‰йкелері орталыќтандырѓандардыњ байланысынан бірдей стандартын б±лшыќеттік реакцияны тудырады.

Алдынѓы мидан айырылѓан баќамен ж‰ргізілген Пфлюгердіњ тєжірибелері ‰лкен таластарды єкелді. Оны єрт‰рлі жаѓдайларѓа сидыратын, біраќ ол µрісі рефлекторлы автомат ретінде кµрсеткен жоќ. Егер оны лабораторлы ‰стелге сидырѓан кезде ол ењбектеген, егер суѓа лаќтырса – ж‰зген, яѓни µзін µзгерген жаѓдайларѓа сєйкес ±стады.

Пфлюгер осны, басќада сенсорлы функция бар екендігімен т‰сіндірген, сондыќтан орта жаѓдайларын айыруѓа кµмектеседі жєне сырттан келген ж‰ріс т±рысты ауыстыру сигналын сєйкесінше алады. Кєрі физиологтар Пфлюгердан к‰летін ол «арќа мидыњ жаны» туралы ілімніњ жаќтасы деп. Біраќ кейінірек Пфлюгердіњ ќорытындылары алдыњѓы ќатарлы физиологтармен ќолданыпты. (єсіресе И.М.Сеченовпен). Олардыњ айтуынша, Пфлюгер тєжірибесімен ќарапайым психика мен сананыњ арасындаѓы ерекшеліктерді дєлелдеді.

Ќашан уаќыт келеді, Гетеніњ айтуынша, бір уаќытта єрт‰рлі баќшаларда алмалар ќ±лайды. Енді µзіндік ±ѓым ретінде психология статусын аныќтау ‰шін «уаќыт келді» - бірден бір уаќытќа оны µндеу бірнеше программалар ќ±рылды. Олар психологияныњ пєні, єдістерін жєне міндеттерін єрт‰рлінше аныќтайтын, оныњ даму баѓытын аныќтайтын.

Вильгельн Вундт: «эксперименталды психологияныњ» «єкесі». Неміс психологы, физиологы, философы В.Вундт (1832-1920) Тюбингегендегі медициналыќ факультеті аяќтаѓан соњ Берлинде И.Мюллерде ж±мыс істеді, Гейдельбергте диссертацияны ќорѓады, онда Гельигольцтыњ ассистенті сапасында физиологиялыќ оќытуыныњ орнын алды. Лейпципте философияныњ профессоры болып, Вундт єлеміндегі бірінші эксперименталды психологияныњ лабораториясын ќ±рды, соњында институтќа ауысты.

Физиологиямен айналысып, Вундт µзіндік ѓылыми ретінде психологияны µњдеу программаѓа келді. ¤зініњ бірінші кітабында «Материалы к теории чувственного восприятия» (1862), аѓза сезімдер жєне ќозѓалыстар іс єрекетіне жататын факторларѓа с‰йеніп Вундт эксперименталды психологияны ќ±ру идеясын шыѓарды,оныњ жоспары «Лекция о душе человека и животных» деген кітапта жазылѓан. Жоспар екі зерттеу баѓыттарын µзгеше ќосады:

а) субъекттіњ µзініњ т‰йсінулеріне, сезімдеріне, кµріністеріне эксперименталды тексеруші баќылаудыњ кµмегімен индивидуалды сананыњ апализі,

б) «±лт психологиясын» зертеу, яѓни тіл, ауыз, нрав мєдениеттіњ психологиялыќ аспектілері.

Осы оймен ж‰ріп Вундт субъекттіњ санасын зерттеуде шоѓырланды, психологияны «ырыќсыз тєжірибе» туралы ѓылым ретінде аныќтап ол оны физиологиялыќ психология деп атады, µйткені субъектпен сыналып отырѓан ќалыптар арнайы эксперименталды процедуралармен зерттелген, кµбісі физиологиямен µњделген. Осы аѓзалардыњ µнелі іс єректі болып субъектпен санадан µткізген психикалыќ образдарды табылса, онда тек олар, дене ±йымынан айырыќша, психологияѓа жатќызылѓан µзгеше зерттеу объектісі ретінде ќарастырылады. Осыныњ міндеті, осы бейнелерді жаќсылап т±рып талдады, олар ќ±рылатын жай бастапќы элементтерді шыѓару. Вундт сонымен бірге екі басќа жања білім бµлімдерін ќолданды. Физикалыќ тітіркендіргіштер мен олармен шаршылѓан т‰йсінулер арасындаѓы зањды ќатынастарды эксперименттіњ негізінде жєне сандыќ єдістер кµмегімен зерттеу, жєне басќа баѓытты кµрсетілген стимулѓа субъекттіњ уаќыт реакциясын тєжірибелі жолмен аныќтау. Осы екі баѓыт психофизикаѓа жатады.

Психологияныњ міндеті, барлыќ басќа ѓалымдардікі сияќты, Вундт бойынша келісімден т±рады:

а) талдау жолымен бастапќы элементтерді бµлу,

б) олардыњ арасындаѓы байланыс мінезін орнату,

в) осы байланыстыњ зањы табу.

Анальдау субъекттіњ ырыќсызтєжірибесін бµлу дегенді білдіреді. Б±л интроспекция жолымен жетеді, оны жай µзін µзі баќылаумен араластыру керек емес. Интроспекция арнайы дайындыќты ќажет ететін ерекше процедура. Жай µзін-µзі баќылауда адамѓа ќабылдауды ќабылданѓан заттан психологиялыќ процессті жекешелендіру ќиынѓа соѓады. «Ежелгі сана» «материясына» жету ‰шін зерттеуші барлыќ сыртќыдан кµњіл бµле алуы керек. Соњѓысы элементарлыдан сосын бµлінбейтін «ќ±рылымды жіп бµліктерінен» т±рады. Оларѓа модальдылыќ сияќты жєне интенсивтілік сияќты µзіне тєн. Сана элементіне сезімдер де жатады. Эмоционалды ќалыптар. Ќ±ндыќтыњ гипотезасы бойынша єрбір сезім ‰ш µлшеуді ие етеді:

а) рахаттану – рахатсыздыќ,

б) ќысымдылыќ – босану,

в) ќозу – демалу,

Ќарапайым сезімдер психикалыќ элеметтер сияќты сапасымен жєне интенсивтілікпен µзгерді, біраќ олардыњ белгілі бір ‰ш аспектіде де мінезделуі м‰мкін. Осы гипотеза кµптеген эксперименталды ж±мыстарды д‰ниеге єкелді.

Вундттыњ теоретикалыќ кµзќарастары сынау пєні болды жєне ѓасырдыњ алдына ќарай кµптеген психологтармен бетб±рылды. Оныњ ењ басты ќателігі. Субъекттіњ µзі шигороспекция арќылы µзініњ ішікі єлемі туралы хабарлау м‰мкін. Осымен субъективті єдістіњ к‰штілігі бекітілген. Ѓылымныњ міндеті арнайы эксперименталды ќ±ралдарды ќолдану жолымен осы єдісті єрт‰рлендіру Вундтпен ќарастырылады. Психологияныњ µз пєнін табу ќауымы µзінде жабыќ сана туралы пікірге айналды. Вундт д±рыс есептеді психология µзіндік ѓылыми мєнге ие болуѓа ќажет емес, егер ол оныњ динамикасын аныќтайтын ерекше себептік факторларды ашпаса жєне зерттемесе. Біраќ оныњ психологиялыќ себептілікке кµзќарас психологиялыќ процесстердіњ ж‰йелі т‰рде жєне зањ бейнелі аѓым олармен детерминацияланѓан сананыњ сыртќы объекттерден тєуелділігі, бас ми іс єрекетпен психиканыњ шартастыѓы, єлеуметтік байланыстар єлеміне индивидтіњ психикалыќ µмірініњ ќосылуы. – б±ныњ бєрі ѓылыми анализ сферасыныњ жойылатын.

Сонымен ќоймай философ А:Шопенгауэрдіњ ізімен Вундтайтып сендірген адамзаттыњ т±рмыс-к‰йініњ алѓашќы абсалютті к‰ші болып ерік табылады. Осы ерік к‰шке «шыѓармашылыќ синтез» зањы бойынша саналатын єлемдіктердіњ т±тасќа бірлесуі сендірілген. Ерікке саланыњ ќ±рылымында бастапќы ењ басты ролі бергенде Вундт вонотетаризмніњ позициясына т±рады. Осы философиялыќ концепция адамныњ психикалыќ µмірініњ динамикасына жєне ісіне себепті т‰сіндірмені беруін к‰шсіз,µйткені осы µмірде болѓанныњ бєрі ерекше ырыќты к‰шке єкелді.

Вундттыњ ж‰йені айыратын интроспекциализм волюнтаризммен ‰йлестіруде оны коптеген психологтар жаѓынан ќатты сынау объектісін істеді жєне де Вундттыњ мектебінде эксперименталды єдістерді ‰йренетіндер де сынады. Осы єдістердіњ кењ ќолданулы психика туралы білімдерді байытты, психологиялыќ ѓылымныњ репутациясын ныѓайтты. Біраќ Вундттыњ теоретикалыќ линиясы жолсыз болып шыќты.

Вундтан психологияны µздік пєн ретінде ж‰ргізу алынды. Ол деп ѓылымныњ тарихында ењ ірі мектепті ќ±рды. Осы мектепті бітірген єрт‰рлі елдегі жас зерттеушілер, µзініњ еліне ќайтып, онда жања обылыс білімініњ принциптегі жєне идеяларын байытатын лабораторияларды жєне орталыќтарды ±йымдастырды. Вундт зерттеушілер ќауымдастыѓыныњ консолидациясында мањызды ролді ойнайды. Оныњ теоретикалыќ позициясы бойынша дискуссиялар, эксперименталды єдістерді ќолдану перспективаларды, психологияныњ пєніњ жєне кµптеген басќа оныњ мєселелерін т‰сіну психологияны жања ѓылыми кµріністермен байытатыњ концепциялардыњ жєне баѓыттардыњ пайда болуын ынталандырды.

Психологиялыќ ж±мыстардыњ орталыќтары єрт‰рлі елдерде пайда болѓан арнайы лабораториялар болды. Алѓашќыда артыќшылыќ неміс университеттерге тєн болды. Параллельді т‰рде интенсивтік зерттеулер Ресейде жєне АЌШ-та ж‰ргізілетін, аз кµлемде – Францияда Англияда, Италияда жєне скандинавттыќ елдерде. Наќтылы ѓылыми –зерттеулік практикада баѓыттар µсетін.

Г.Эббингауздыњ «Ес туралы» ењбегі (1885) эксперименталды психологияныњ дамуында жања эпоханы ашты.

Герман Эббингауз: маѓанасыз буындар єдісі. Эббингаузќа эксперименталды психологиялыќ дамуында атаќты роль тєн. Ол осымен осы ѓылымныњ пєні субъекттіњ сана процестері жєне акттары, ал єдіс – ќ±ралдары арќылы контрольденген интроспекция болѓанда айналысты. Эббингауз субъективті єдістіњ орнына объективті єдісті ќолданды, оны сандыќ берлгендер талдауымен ќосып. Сол уаќытта эксперименталды т‰рде тек аѓза сезімдерініњ іс єрекеті ѓана зерттеуге болады деп есептелген. К‰рделі психологиялыќ процестер ше – ойлау жєне ес сияќты, оларды ешкім тєжірибелі лабораториялы єдістермен зерттеген жоќ. Эббингауздыњ ењбек сіњірулуі алдымен ол есті экспериментке салуѓа ерлік кµрсетті.

Эббингауз естін зањын «таза т‰рде» т±раќтануын естігісі келді жєне сол ‰шін ерекше материалды ойлар шыѓарды.

Осы материалдыњ бірлігі сµздер емес, ал жєне маѓанасыз буындар болды. Єрбір екі дауыссыздан жєне олардыњ арасындаѓы дауысты дыбыстан т±рады (мысалы: бов, иіс, лоч). Американдыќ Э.Тиченердіњ баѓалауынша б±л Аристотельдыњ уаќытынан бастап ењ атаќты ойлап шыѓарушылыќ болды. Асге жоѓары баѓа маѓаналы мазм±нынан тєуелсіз ес процестерге зерттеу м‰мкіндігі ашылды, олармен адамсыњ ќалыпты сµйлеу реакциялары ќатты байланысты.

2 300-ге жаќын маѓанасыз буындардыњ тізімін ќ±рап 5 жыл бойы олармен эксперимент жасады.

Осы зерттеудіњ негізі ќорытындыларын Эббингауз «Ес туралы» классикалыќ кітапта мазм±ндады. Ес алдымен ол маѓанасыз буындардыњ тізімін жаттауѓа ќажетті ќайталауѓа тєуелділігін айќындады, оќып шыќќаннан ережедегідей жеті буын есте саќталады деп орнатты. Тізімді ‰лкейту есе кµп ќайталаулар талап етілді, алѓашќы тізім буындарына ќосылѓан санѓа ќараѓанда. Ќайталау сандары есте саќтау коэффициент ретінде ќабылданды.

Ерекше дањыќты Эббингауздыњ «±мытылу ќисыѓы»алды. Тез т‰сіп осы ќисыќ пология болып ќалды. Материалдыќ кµп бµлігі жаттаудан кешін алѓашќы минуттерде естен шыѓарып кетеді. Жаќын минуттерде жєне одан аз – жаќын к‰ндерде аз ±мытылады. Сонымен бірге мтекстерді жаттау жєне маѓанасыз буындардыњ тізімін жаттау салыстырылады. Эббингауз «Байраныњ « Дон Жуан» текстін жєне оѓан тењ кµлем буындар тізімін жатады. Маѓаналы материал 9 есе тез жатталатын. «¦мытылу ќисыѓы» ше ол 2 жаѓдайда да жалпы формалы болды, маѓаналы материалдыњ ќисыќ т‰суі жай болды.

Эббингауз еске єсер ететін басќа да факторларды эксперименталды зерттеуге єкелді. (мысалы жаттау уаќытында т±тас жєне таратып ‰лестірген эффектілігін салыстырады).

Эббингауз ењ жоѓары баѓасы ‰лкейтіп кµрсетілген болуы м‰мкін емес. Эббингауздыњ ойларынан тєуелсіз оныњ єдісі экспериментатардыњ іс єрекетін тамырымен µзгертті. Экспериментаторды енді зерттеушініњ айтулары ѓана емес, оныњ шын єрекеттері ќызыќтырады. Инторспекционализмде жања эксперименттердіњ аѓылымен кењейтілген бершь пайда болды.

Даѓдыларды зерттеу, Эббингауз даѓдыларды эксперименталды т‰рде зерттеу жолын ашты. Маѓана бойынша ол µзі оныњ басында т±рады, біз айтќандай онымен тандалѓан жаттау объектісініњ сапасыныњ ассоциясы сенсорлы жєне маторлы болып табылады.

Негізгі әдебиеттер:

1. 
   Вундт В. Сознание и внимание// Хрестоматия по курсу «Введение в психологию. Под ред. Е.Е.Соколова. М.,1999. С.99-105.
   
2. 
   Джемс У. Поток сознания. // // Хрестоматия по курсу «Введение в психологию. Под ред. Е.Е.Соколова. М.,1999. С.106-118.
   
3. 
   Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М.: Мысль, 1985.
   

Қосымша әдебиеттер:

4. 
   Соколова Е.Е. Тринадцать диалогов о психологии. М.,1997.
   
5. 
   . Выготский Л.С. Исторический смысл психологического кризиса // Собр. соч.: В б т. Т. 1. М., 1982
   

Американдыќ Брайем жєне Хартер психологтардыњ телеграммдарды ќабылдау жєне жіберу даѓдыларды µњдеу бойынша тєжірибелер Эббингауздыњ тєжірбиелерінен кейін екінші болып даѓды процесініњ эксперименталды зерттеу жолында мањызды негізгі кезењ табылды.

Зерттеушілер Брайын мен Хартер мәнді сигналдарды қолданды, өзіндік ағымда өткен меңгеру процесі. Прогоесс біртіндеп емес жетістіктерге жеткен жоқ, ал сенімді түрде. Мындай кезең табылды, қисық көлденен жүрген. Бұл кезеңнің анализі, олардың зерттеушілерге деген фаза дайындығының сапасы басқа. Операция жүйесінің қызметтететінің және де алға жылжу деген иеленуін көрсеткен. Егер де, мысалға, алғашқы зерттеуші бөлек әріптерді қолданса, сонда «әріптік және дағды сатысы» сөздік және дағды сатыға ауыстырылады, тұтастай бірлестік ұсталғанда. Келесі сатысы, жоғары қарай (платондан), өзі орында ол бұдан да қиын құоылыммен – сөз тіркестігімен және т.б. жетістіктерге жеткен.

Бұл эксперименттерде бұдан да басқа мәнді санадан өткізген мінез құлық ерекшелігі шықты, оның алдыңда билік еткен интроспекционизмнен бет бұрған.

Дағдыны орындау табыстығы мәтін үзіндісін қабылдау. Шеберлігіне тәуелді, әлі реакция объектісі болмаған, ырақта келесі сәті болды. Сана алға қарай шыққандай.

Браймен және Хартердің тәжірбиесінің нәтижесі пункт қатарына жақындады, содан кейін американдық психолог Д.М. Кеттел (1860 - 1944) классикалық эксперименті орнатылды, 90ж. зейінің көлемі мен оқу дағдысының оқылды. Кеттел уақытты тахитоскоп арнайы құрал көмегімен анықтаған, яғни форманы, әріпті, қабылдап және әртүрлі объектіні айту. Қабылдаудың көлемі 5 объектінің маңайында болды. Ол осылай болып қалды сондағана осы объектілермен разразды әріптер болды. Кеттелдің анықтауындағы әріпті және сөйлемді оқу экспериментінде барабанды айналдыру барысында. Брайен мен Хартер феноменің аттиципация – «забегания» алға қарай қабылдау деді. Жаңа результаттар эксперименталды психологияның статусы ғана емес, және де жалпы психологияның теориясына тиді.

Осы бейне бойынша Эббингаудің Кеттеллдің Брайынның, Хартердің және басқалардың жұмыстары Вундттың

Титченер Психология алдында, Титчнер бойынша басқа да ғылымның алдында, да 3 сұрақ тұрады: «не?», «қалай?», «неге?».

Бірінші сұраққа жауап – бұл тәртіптің аналитикалық жұмысының шешімі: бәрін білу талап етіледі, яғни зерттеу заты қандай элементтерден тұратыны. Қарастыра отырып, бұл элементтер қалай қомбинируется, ғылыми міндет синтезін шешеді. Сонымен, түсіндіру қажет, неге тура осындай конбинация, неге басқа емес. Титченердің айтуынша, «неге» деген сұрағына психолог была деген, жүйке жүйесінде II (параллельный) процесстер, психикалық процестің терминінде жатыр деп түсіндірген.

Санада, Титчердің үйретуінше, түсіну емес өзін - өзі қарау банальді түрде деп айтады, яғни әр адамда табиғи түрде берілген санаөзіндік қатар мен материя, процесс шындығының жабық көзқарас ғылыми емес, химия мен физика оқытуда. Осы қатарды шақыру үшін, зерттеуші «стимул қатесімен» күресу қажет. Ол ішкі объектінің қарау психикалықпроцесстер араласымен көрінеді. Білім ішкі өмірден білінеді және «материя» санасын қаранғылытады.

Ғылыми психологиялық анализ бағытталған санадан затты тазарту керек. Ол үшін мынадай тіл қажет, психикалық «материаны» туралы талықтай айтатын.

Бұл материада 3 негізгі элемент категориялары ажыратылады: түйсіну, бейне және сезім. Олардың арасында ешқандай надстроек айтылған емес. Вюрсбург мектебінің айтуынша сезім бірлестігінің санасына тағы бір сезім емес “таза ой” қосылу керек деген, бейне дес болу, Титченер бұл көз қарасты қабылдаған жоқ, оған өзінің “контексті теория белгісін” қойды.

Вюрцбургстік лабораториясының зқернттеушілер құлаған болатын, оның “қате стимулының” айтқан.

XXғ басында әртүрлі университеттік әлемде эксперименттік психологтың он лабораториялары әрекет еткен. Тек біріккен штатта оның саны қырыққа дейтін барған. Олардың тематикасы: зейін анализінде, психофизикада, психометрияда, ассоцативтік экспериментте ажыратылған болатын. Жұмыс әрі қарай жылжи берді, бірақ та жаңа фактірлер және идеялар туылған емес.

Профессор Освальда Кюльпе (1862 - 1915). Вюрцбургте, яғни (Баварияда) өз үлесін қосқан. Профессор, латвитдің тұқымдаушысы сондай жұмсақ, аққөңілді, араласатын, кең гуманитарлы қызығушылығы бар адам болды. Оқудан кейін Вундтың ассистенті болды. Кюльптің “Очерк психологии” (1883ж) кітабы олардың ойында және Вундтовскийларға жақын болатын. Вюрцбург лабораториясын білгеннен кейін ол да өзінің оқытушысына қарсы шықты. Осы лабораторияны бір неше адамдарға өткізілгеннен ейін бірінші он жылдық XX ғасырында ең керемет адам психикасының зерттеу эксперименті болды.

Сана осы континуумнің ішіндегі жалғыз жағдай. Олар координация арасындағы организм мен ортаның бұзылуымен және организммен пайда болды, өмір сүріп қалу үшін, жаңа қалыпқа қарай ұмытылады.

1894ж Дьюи Чикагский университетке шақырылған болатын, оның көмегімен психологтар тобы қалыптасқан, Вундт пен Титченерлер функционалистіктің қарсыластары болып жариялайды. Олардың теориялық кредасары Джейім Энджелл (1869 - 1949) президенттік мекен жайға Американдық психологиялық ассоциясында – “Область функциональной психологий” – деп айтылған. Функционалдық психологияда психикалық (mental) операцияның оқытуында қарсылас психикалық элементтің құрылымдыққа оқытуы деп оның талғар . Операция организ мен қажеттіліктердің арасындағы рольдерін орындайды. Ең негізгі сананың белгісі – “аккомодация к новому”. Организм психофизикалық тұтастай болып әрекет етеді, сондықтан да психология сана обылысымен ғана шектельмейді. Оған шын өмірдің көпбейнелі индивидтің байланысымен әртүрлі бағыттарға ұмытылу керек және де басқа ғылымдармен тығыз байланыс жасау мүмкін – неврология, социология, антропология, педагогика сияқты.

Осы бүкіл сооброжения не жаңа теорияны, не жаңа зерттелген жоспарды анықтаған жоқ. Осыған қарамастан Чикагоның көп студенттердің санына, осы психология облысына өз еркіндерімен өздеріне қарай қаратты. Чипаголық мектептің ішінен балалар психологы американдық шықты. Энджелла дан кейін Гарвей КЭРР (1873 - 1954) болды. Оның (1925ж) “Психология” кітабы шыққан болатын. Бұл кезде психикалық әрекет анықталған (mental activitu). Осы термин, КЭРРИ бойынша,, жалпы алғанда осы әрекеттер үшін қабылдау, ес, ойлау, сезім, ерік сияқтылар. Психикалық әрекет.

1. 
   Вундт В. Сознание и внимание// Хрестоматия по курсу «Введение в психологию. Под ред. Е.Е.Соколова. М.,1999. С.99-105.
   
2. 
   Джемс У. Поток сознания. // // Хрестоматия по курсу «Введение в психологию. Под ред. Е.Е.Соколова. М.,1999. С.106-118.
   
3. 
   Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М.: Мысль, 1985.
   

Қосымша әдебиеттер:

1. 
   Соколова Е.Е. Тринадцать диалогов о психологии. М.,1997.
   
2. 
   . Выготский Л.С. Исторический смысл психологического кризиса // Собр. соч.: В б т. Т. 1. М., 1982