Өсімдікте мозоика және сарғыштану ауруын шақыратын қоздырғыштар, вирустар болып табылады. Мозаика ауруында өсімдік өсуі төмендейді,зақымдалған жапырақ пен өсімдік, өімдерде дақты түс көрінеді.Сарғыштану өсімдітердің ергежейлігімен,көптеген бүйір өскіндерінің, гүлдердің өзгерісімен байқалады.
7-вариант
Дәрілік және Өсімдік шикізатын зақымдайтын микроорганизмдер.
Фитопатогенді микроорганизмдер- бактериялар
Өсімдіктерде өмір сүретін микробтарға қалыпты эпифитті және фитопатогендік (өсімдіктерде ауру тудыруы мүмкін) микрофлораның өкілдері кіруі мүмкін. Құрамы әр түрлі және келесі факторларға байланысты: өсімдіктер мен тұқымдар бетінің тұтастығы; өсімдіктердің түрі мен жасы; топырақ түрі және қоршаған орта температурасы және т. б.
Эпифитті микрофлора [грек. epi, + phyton, өсімдік] өсімдіктер бетінде өмір сүретін микроорганизмдер.Олар өсімдікке зиян тигізбейді, ал кейбір жағдайларда фитопатогендік микробтармен бәсекелеседі. Тамақтану көзі ретінде эпифитті микрофлора өсімдіктердің секрециясын және олардың әр түрлі беткі ластануын жояды.
Эпифитті микрофлораның негізгі өкілі-Erwinia herbicola.
Көбінесе Pseudomonas fluoresceins , Bacillus mesenthericus -аэробты жылжымалы спора түзетін грам+ таяқшалар кездеседі.
Фитопатогендік микрофлора. Түрлі вирустар, бактериялар мен саңырауқұлақтар өсімдік ауруларын тудыруы мүмкін.
Фитопатогендік бактериялар тудыратын зақымданулар бактериоздар (фитобактериоздар), фитопатогендік саңырауқұлақтар – микофитоздар деп аталады.
Паразитизмге сәйкес саңырауқұлақтар экзопаразиттер мен эндопаразиттерге бөлінеді. Экзопаразиттер өсімдіктердің бетіне таралады, оларды бекіту үшін мамандандырылған органдар өсімдік тіндеріне енгізбейді;
Эндопаразиттер өсімдік тіндерінің жасушаларында (жапырақтары, сабағы, тамыр жасушаларында) таралады. Спорация споралы тігістердің бетінде жүреді.
Патогендік м / о паразитизмі бойынша 3 топқа бөлінеді:
1.Өсімдіктердің тірі тіндеріне ғана әсер ететіндер. Олар өсімдікке аздап әсер етеді. Мұндай м / о қоректік ортада өспейді;
2. Факультативті паразиттер өсімдіктердің тірі және өлі тіндеріне әсер ете алады. Олар қоректік ортада жақсы өсіріледі;
3. Некротрофты саңырауқұлақтар. Олар өсімдіктерге әсер етеді, алдымен өсімдік тіндерінің өлі бөліктерінде орналасады, содан кейін метаболизм өнімдерінің арқасында олар өмір сүру кеңістігін кеңейтеді және өсімдіктер толығымен өледі.
Өсімдік ауруларының түрі-ісіктер
(опухоли)
Өсімдіктердегі ісіктерге саңырауқұлақтар, бактериялар, вирустар, жәндіктер, нематодтар, төмен температура әсер етуі мүмкін. Олар өсімдік жасушаларының көбеюі (гиперплазия) немесе мөлшерінің ұлғаюы (гипертрофия) нәтижесінде пайда болады. Ісіктердің тән мысалы-жеміс ағаштарының тамырлы қатерлі ісігі, картоп қатерлі ісігі, қызылша туберкулезі. Ісіктер қоректік заттардың ерітінділерінің қозғалысын кешіктіреді, әсіресе негізгі тамыр немесе тамыр мойны зақымдалған кезде байқалады.Ауру өсімдіктер көбінесе мерзімінен бұрын өледі. Емдеу шаралары ісік тудырған себептерді жоюға бағытталған. Егер емдеу нәтиже бермесе, өсімдіктер алынып, өртеледі.
Өсімдіктердегі микроорганизмдердің өсуіне жол бермейтін тәсілдердің бірі-оларды кептіру. Кептірілген өсімдіктерде микробтардың өмірлік белсенділігі едәуір төмендейді, көптеген бактериялар өледі. Бактериялар тудыратын аурулар бактериоз деп аталады.
Зиянсыз микроорганизмдермен қатар, улы, өсімдік ауруларын тудыратын фитопатогендік микроорганизмдер де бар. Өсімдіктер организмінде фитопатогенді бактериялардың көбеюіне және көбеюіне қарсы тұратын қорғаныс механизмдері бар. Оларға микроағзалардың дамуын тежейтін тұтас тіндердің ерекшеліктері, жасуша шырынының жоғары қышқылдығы, биологиялық белсенді заттар - фитонцидтердің түзілуі жатады .
Өсімдік тамырларының айналасындағы микроорганизмдерді ризосфералық микроорганизмдер деп атайды. Мүндай жағдайларды бүршақ тұқымдастарынан жиі кездестіруге болады. Ал ризосфера деп тамыр системасына нағыз таяу жатқан аймақты айтамыз. Өсімдік тамыры бүл микроорганизмдерді коректік заттармен камтамасыз етіп қана қоймайды, олардың барлық топтарына белгілі бір дәрежеде әсер етеді. Сөйтіп тамыр айналасында микробтардың болуына байланысты өсімдіктердің тіршілігіне қолайлы жағдай да асалады. Тамыр айналасындағы топырақта органикалық заттар мол, сонымен қатар микроорганизмдер мен тамырлар бөліп шыға-ратын түрлі химияльгқ қосылыстар да болады. Бұл аймақта едәуір мөлшерде ферменттер, витаминдер, ауксиндер, кейбір амин қышкылдары кездеседі. Ризосфера микроорганизмдері тамыр айналасындағы органикалық заттарды ыдыратып, өсімдіктердің тіршілігіне қажетті заттарға айналдырады. Тамыр сіңіретін қоректік заттар түгелімен дерлік микробтар тіршілігінің әрекеті нәтижесінде түзіледі. Сөйтіп тамыр мен микроорганизмдер арасында белгілі бір қарым-қатынас пайда болады. Мүның ауыл шаруашылығында зор маңызы бар. Ризосфера екі үлкен секторға бөлінеді:
1. Шалғай ризосфера — үсақ тамыршалардан бастап радиусы бірнеше миллиметрден 50 см-ге дейінгі аймақты алып жатады.
2. Таяу ризосфера — деп үсак тамыршалармен түтасып жатқан аймақты айтады. Бүл аймақтағы микроорганизмдердің көптігі соншалық тамыршалар және оның түктері микробтан көрінбейді.Микробтардың бүлай шоғырлануы тамырдан олардың тіршілігіне қажетті заттардың бөлінуіне байланысты.
Өсімдікте тіршілік процесі неғүрлым активті жүрсе, олардың тамырларынан бөлінетін заттардың мөлшері мен сапасы да соғүрлым артады. Микроорганизмдер өсімдіктердің гүлдеу кезеңінде, гүлдеудің алдында ғана қаулап, дамиды. Өсімдік қурай бастағанда микроорганизмдердің саны да азайып кетеді.Өнімді жинап алғаннан кейін, егер топыракта ылғал жеткілікті болса, тамырға таяу ризосферадағы микроорганизмдердің тіршілігь кенет қаркынды дамиды. Өйткені өсімдік қалдыктары — тамыр системасы — ыдырай бастайды да, одан бәлінген заттар микроорга-низмдердің тіршілігіне қолайлы жағдай жасайды. Соның нәтижесінде ондағы микроорганизмдер антибиотиктерді, витаминдерді (соның іиіінде Ві2 витаминін), органикалық қышқылдарды, түрлі ауксиндерді түзеді.
Өсімдік ауруларының түрі-жара (язвы)
Барлық өсімдік аурулары инфекциялық (жұқпалы) жəне инфекциялық емес (жұқпайтын) болып екі категорияға бөлінеді.
Инфекциялық аурулар фитопатогенді микроорганизмдер – саңырауқұлақтар (микоздар), бактериялар (бактериоздар), актиноми цеттері (актиномикоздар), вирустар (вироздар), микоплазма организмдері (микоплазмоздар), жоғары сатыдағы гүлді паразиттер (сперматофитоздар), қыналар (таллофитоздар), нематодалар (нематодоздар) жəне қарапайымдар əсерінен туады.
Инфекциялық емес (жұқпайтын) аурулар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайлары – қоректік заттардың жетіспеуі немесе мөлшерден артық болуы, суық жəне ыстық ауа райы, топырақ пен ауа ыл ғалының мөлшері, ион сəулелері, пестицидтер əсері, механикалық жарақаттану жəне т.б. жағдайлардан пайда болады.
Патогендер өсімдікке еніп, онда дамып, көбейіп, аурудың алғашқы сыртқы белгісі көрінеді. Осы мерзімді инкубациялық кезең деп атайды. Аурудың сыртқы белгілерін негізгі бірнеше топқа бөледі.Олар : Шіріктер,солу, дақтар, өңездер, ісіктер мен бұлтықтар, деформация, жаралар, мумиялану,қара күйе. Солардың бірі: Жаралар
Жаралар-өсімдіктің сулы және шырыны мол мүшелерә мен ұлпалары потоген әсерінен жұмсарып, басылған көлемі әр түрлі ойықтарға айналады. Олардың кеәбіреуінде спора тасушы жіпшелер пайда болады. (антракноз)
9-нұсқа
Дәрілік және Өсімдік шикізатын зақымдайтын микроорганизмдер. Фитопатогенді микроорганизмдер-вирустар мен саңырауқұлақтар
.
Өсімдіктекті дәрілік шикізаттар өндіру барысында микроорганизмдермен ластануы мүмкін: яғни су арқылы, стерильді емес дәріханалық ыдыс арқылы, өндірістік бөлмелердің ауасы және медициналық қызметкер қолы арқылы. Өсімдіктердің қалыпты микрофлорасы және өсімдіктер ауруларының қоздырғыштары – фитопатогенді микроорганизмдермен ластануы мүмкін. Фитопатогенді микроорганизмдер өсімдіктердің көпшілігін зақымдап, таралуға қабілетті.
Микроорганизмдер өсімдіктердің жапырақтары, сабақтарында ғана емес, тұқымдарында да кездеседі. Өсімдіктердің беткейі мен тұқымының бұзылуы, онда көп мөлшерде шаңдар мен микроорганизмдер жиналуы себепкер болады. Өсімдік микрофлорасының құрамы өсімдіктің түріне, жасына, топырақ типі мен қоршаған орта температурасына байланысты. Ылғалдылық жоғарылағанда эпифитті микроорганизмдер саны өседі, ылғалдылық төмендегенде – азаяды
Орман өсімдіктеріне қарағанда, дақыл егілген топырақ өсімдіктері көп дәрежеде ластанған. Әсіресе өсімдіктердің төменгі тамыр маңайында микроорганизмдер көп болады, ол микроорганизмдердің топырақтан түсуіне байланысты. Көп мөлшерде микроорганизмдер суару алаңдарында, қоқыс тастайтын жерде, көң сақтау орнында, мал жаю орындарында өсетін өсімдіктерде табылады. Мұнда өсімдік патогенді микроорганизмдермен ластануы мүмкін, оны дұрыс өңдемегенде, ол микроорганизмдердің көбеюіне қолайлы қоректік орта болады. Өсімдіктерді кептіру процесі-олардың өсуіне кедергі жасайды.фитопатогендік микроорганизмдер - өсімдік ауруларыЭпифиттік микроорганизмдер - өсімдіктерді өсімдіктерден қорғайтын, өсімдіктердің қалыпты секрециясы мен өсімдік бетінің органикалық ластануынан өсетін фитопатогендік бактериялардың антагонистері. Яғнп эпифиттік микрофлора дегеніміз-фитопатогендік микроорганизмдердің өсімдік тіндеріне енуіне жол бермейді, осылайша өсімдік иммунитетін арттырадының қоздырғыштары болып табылады. Фитопатогенді микроорганизмдерге:бактериялар, вирустар және саңырауқұлақтар жатады. Бактериялар қоздыратын ауруларды-бактериоз деп атайды. Бактериоз қоздырғыштарының арасында псевдомонадалар, микобактериялар, эрвиниилер, коринабактериялар,аргобактериялар және т.б.кездеседі. Бактериоздарға – шіріткіштердің түрлері, тіндер некроздары, өсімдіктердің солуы, ісік дамуы және т.б. жатады.
Өсімдіктер ауруларының түрі-жапырақтар
мозаикасы
Өсімдіктерде мозаика және сарғыштану ауруын шақыратын қоздырғыштар – вирустар болып табылады.Көп жағдайда мозаикалық ауруда өсімдік өсуі төмендеп, зақымдалған жапырақ пен өнімде дақты түс көрінеді. Сарғыштану өсімдіктің ергежейлігімен, көптеген бүйір өскіндерінің, гүлдерінің т. б.өзгерістерінен байқалады. Зақымдалған дәннен тағам дайындағанда, өсімдіктерді зақымдайтын саңырауқұлақтар тағамдық улану- микотоксикоз қоздырады. Микотоксикоз, мысалы, эрготизм ауруы – қастауышпен (Claviceps purpurea саңырауқұлағы) зақымдалғвн дәннен дайындалған азықты қолдағанда дамиды. Төменгі температурада, ылғалды жағдайда өсімдіктерде Fusarium, Penicillium, Aspergillus және т.б. саңырауқұлақтар дамып, адамдарда микотоксикоз қоздырады.
Фитопатогенді микроорганизмдермен күресу үшін келесі шаралар жүргізіледі: төзімді өсімдіктер өсіру, тұқымды тазалау және өңдеу, топырақты залалсыздандыру, зақымдалған өсімдіктерді алып тастау, ауру қоздырғышын тасымалдаушыларды жою.
