Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

В результате изучении из гибридной популяции: [1973 (7756 х Церрос-7) х Богарная-56, 8068 (И213708 х Безостая-1), 1805 (Безостая-1 х Зерноградская) х 6184] выделены линии, устойчивые к твердой головне из лаборатории иммунитета растений (ИР) 558-28-85, ИР554-201-85, ИР573-27-85, ИР552-85 и ИР633-85-25, Л-1125-86, Л1126-86, Л1129-86 и др. А также заложены 140 линии полученных с участием сорта Церрос-7. Из них 70 линий не поражались твердой головней, 64 поражались в слабой степени (до 20%). Наибольший интерес для селекции на устойчивость к твердой головне представляют выделенные линии: 1973-201-4б/1.2.3.4.5; 1973-201-3б/1-7; 1973-28-4б/1-12; 1973-28п-8б/1-5 и 1973-72-7б/1-3. Носителем устойчивости к возбудителю твердой головни у выделенных линий является сорт Церрос-7 из Канады. Слабо поражались выделившиеся линии из сорта Даста 6/1…6, Даста 1/1…8 и Даста 8/2.

Гибридные линии при скрещивании Богарная-56 х 271142 (Израиль), Кавказ х Богарная-56, Богарная-56 х Красноводопадская-210, Альбидум х Богарная-56 и Богарная-56 х И274595 (Югославия) и другие поражались свыше 27…80% и относятся к группе восприимчивых. Эти гибридные популяции в дальнейшем не имели интереса для селекции на устойчивость к твердой головне.

Из изученных гибридов по озимой пшенице с комплексной устойчивостью к четырем видам болезни были выделены 8 линий, из них два отличались высокой устойчивостью к твердой головне, желтой, бурой и стеблевой ржавчине. Особый интерес для селекции на иммунитет представляли линии выделенные из комбинаций: Г-2705 (Кавказ х Богарная- 56) х Г-4418-1, П-01 х Г-4418-1, Г-12016 [2098-86 (Одесская-51 х Днепровская-521) х Г-2948-32 и Г-2489-125 (Богарная-56 х Донорская-65) х К-4418].

Из питомника конкурсного испытания, устойчивым к твердой головне оказался только Мутант-4147 с поражаемостью до 2%. Относительно устойчивыми выделились такие номера: 2440-37 (14%), ЦГ-347 (12%), 2171-24 (15%) и 2440-48-194 (21%). Все остальные номера КСИ поражались в очень сильной степени и характеризовались как сильно воспримчивые сорта к твердой головне. Из селекционного питомника к практически устойчивым были отнесены следующие линии: 1973-201, 2310-111, 8734-2 и 2171-24.

Иммунологическая характеристика районированных сортов показала, что все без исключения сорта сильно поражаются твердой головней. Среди них наиболее восприимчивыми сортами оказались Днепровская-521 (75%), Богарная-56 (90%), сравнительно меньше поражались Мироновская-808 (60%), Карлыгаш (52%), Безостая-1 (65%), ОПАКС-1 гетерогенно поражается (от 20 до 65%), Прогресс (60%). Устойчивыми сортами к твердой головне (до 10%) выделено: Selton, Serros-7, Кзыл-бас, Мутант -451 и селекционные номера 2440-41-87, 1871-133, 1973-72, 2464-27, 1973-201п, 11859 и др.

Из изученных мировой коллекции и гибридов по озимой пшенице с комплексной устойчивостью к четырем видам болезни были выделены 10 гибридных популяции, из них два отличались высокой устойчивостью к твердой головне, желтой, бурой и стеблевой ржавчине. Особый интерес для селекции на иммунитет представляли популяции выделенные из комбинаций: Г-2705 (Кавказ х Богарная- 56) х Г-4418-1, ППГ-01 х Г-4418-1, Г-12016 [2098-86 (Одесская-51 х Днепровская-521) х Г-2948-32 и Г-2489-125 (Богарная-56 х Донорская-65) х К-4418].

Иммунологическая характеристика районированных сортов показала, что все без исключения все сорта сильно поражаются твердой головней. Среди них наиболее восприимчивыми сортами оказались Днепровская-521 (75%), Богарная-56 (90%), сравнительно меньше поражались Мироновская-808 (60%), Карлыгаш (52%), Безостая-1 (65%), ОПАКС-1 гетерогенно поражается (от 20 до 65%), Прогресс (60%). Устойчивыми сортами к твердой головне (до 10%) выделено: Selton, Serros-7, Кзыл-бас, Мутант -451 и селекционные номера 2440-41-87, 1871-133, 1973-72, 2464-27, 1973-201п, 11859 и др.

1.Гешеле Э.Э. Основы фитопотологической оценки в селекции растений.-М.: Колос, 1978.

2.Гешеле Э.Э. Оценка головнеустойчивости в селекции пшениц //Научные труды Всесоюзной селекционно-генетического инс. – Одесса, 1962.-С.161-168.

3.Джиембаев Ж.Т., Ишпайкина Е.И. Головня хлебных злаков и борьба с ней.-Алма-Ата: Казгосиздат, 1955

4.Сарбаев А.Т., Жангазиев А.С. Модифицированный метод создании инфекционного фона КазгосИНТИ,1995.

5.Койшибаев М. Зависимость распространения и развития болезней от погодных условий. //Болезни зерновых культур.-Алматы: Бастау, 2002.

6.Джиембаев Ж.Т., Ишпайкина Е.И. Головня хлебных злаков и борьба с ней.-Алма-Ата: Казгосиздат, 1955.

7.Ишпайкина Е.И., Пушкарева В.М., Джиембаев Ж.Т. Твердая головня пшеницы в Казахстане //Труды Казахского НИИ защиты растений.-Алма-Ата: Кайнар, 1972

8.Койшибаев М. Обзор фитосанитарного состояния сельскохозяйственных культур в 1990 г. и прогноз на 1991г.-Алматы, 1991.
Аннотация. Бұл мақалада қыстық жұмсақ бидайдың гибридтық популяциясы мен әлемдік коллекциясын бағалау жайы қарастырылады.

Аnnotation. Teacher’s autonomy is essential for ensuring a learning environment which addresses students’ diverse needs.

ӘОЖ 582

Қ 78
БАУ - БАҚШАДА КҮЗДЕ ІСТЕЛЕТІН ЖҰМЫСТАР
С.Қ. Құсайынова

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
(Басы №14 санында)

Күзде келіп, күн қыскарып, салқындай бастады. Бағбанға күннің әр сағаты қымбат. Бау-бақшаны қысқа дайындау керек. Келесі жылы бау ағаштарының жақсы гүлдеп, мол өнім беруі үшін жасалатын жұмыстарды қысқаша айтып кетейік.

Әрбір әуесқой бағбан бауда, бақшада, гүлбағында істелетін жұмыстарды дер кезінде жасап отыру керектігін жақсы түсінуі тиіс.

Солтүстік облыстарда ертерек қамданып, оңтүстік облыстарда кештеу колға алады. Бірақ жылдың ерекшелігі, ауа райы да ескерілуі тиіс.

Күз айларында ағаштар, бұталар мол өсіп, тамырлары да бекиді. Сондықтан күзгі судың маңызы ерекше. Топырақ неғұрлым ылғалды болса, қыста ағаштар үсу қаупінен сақталады. Егер күз құрғақ болса, онда ересек алма, алмұрт ағаштарына 30-40 шелек, шие мен қара өрікке әр түбіне 15-20 шелек, таңқурай, қара қарақаттың бір шаршы метріне 5-6 шелектен су құйған жөн.

Ағаштарды, бұталарды қоректендіруді де бастау керек. Ең жақсы мезгіл ол үшін қазан айы. Әр ағаштың жанынан төрт жерден казып, соған торфтан қорда жасап, оған бір стакан нитрофос қосып жасалған ертіндіні әр ағаштың түбіне бір шелектен құйсаңыз жеткілікті.

Бұдан басқа ағаштың тамырларының жайылған шекарасынан айнала арық қазып, соған фосфор, калий тыңайтқыштарын салсаңыздар да болады. Азот тыңайткыштарының ішінде сульфатаммоний оңды. Ол топырақтан еріп, басқа жаққа ағып кетпейді. Оны ағаш тамырларының шекарасынан тысқары жарты метр жерге сеуіп, тырмалап жіберу керек. Бір шаршы метр жерге бір ас қасық тыңайтқыш енгізіледі.

Талдардың түбіндегі бұрын қазылған скважиналарға 10 литр суға бір ас қасық хлорлы калий, үш ас қасық суперфосфат қосып араластырып құйған жөн.

Жемісті бұталардың тамырлары зақымданбас үшін айырмен айнала жырашықтар жасап, қоректік затты соған құю керек.

Таңкурайдың тамырының түбін аудармай, сәл ғана көпсітіп көң салу керек. Оның айналасына сабан, ағаш ұнтақтарын салмаңыздар. Оған тышқандар үйір.

Бірінші суық түскенде таңқурайдың бұтақтарының басын жерге иіп, сәл бастырыңыздар, қыста қармен бастырсаңыз, ол үсімейді.

Бүлдірген, құлпынайға 10 литр суға екі стакан ағаш күлін ерітіп, дезинфекция үшін оған марганцовка ертіндісін қосып құйған жақсы. Түптері нашар болса садыра құйған дұрыс.

Ағаш жапырағы түсіп жатқанда не соның алдында 10 литр суға 500 грамм мочевина қосып, бұтақтарға себу керек. Бұл жұмыстың бір жақсысы жапырақтардағы зиянды жәндіктер өледі, екінші жағынан бұтақтар арқылы ағаш қоректенеді. Жерге түскен жапырақтарға 10 литр суға 100 грамм мыс купоросын не 500 грамм темір купоросын қосып сепкен дұрыс.

Қарлыған мен карақаттың жапырақтары түсер алдында 10 литр суға 600 грамм темір купоросын қосып сепкен пайдалы.

Жапырақтарды зиянды жәндіктерге қарсы шаралардан өткеннен кейін ғана пайдалануға болады. Олардың қалыңдығын 10-15 см етіп ағаш, бұталар, көпжылдық гүлдер түптеріне жылу ұстағыш ретінде үйіп тастаңыз. Оларды ағаштарды айнала қазылған арықтардың ішіне төгіп, көміп тастаса, келе-келе олар шіріп тыңайтқышқа айналады.

Жапырақтары түсіп болған ағаш бұтақтарын қалған-құтқан зиянды жәндіктерден, ластан шөткемен, қатты брезент, кенеп сияқты шүберектермен ысқылап тазалау керек. Ағаш қабықтары жарылса не тесілсе 10 литр суға 500 грамм темір купоросын, не 100 грамм мыс купоросын ерітіп зақымданған жерлерді тазалап, сылап тастау керек.

Жеміс ағаштарының негізгі бұтақтарын бірнеше қабатталған қағазбен орап, жіппен байлап жылытқан жөн. Ал ағаштың төменгі жақтарын қоян, тышқандар кеміріп кетпес үшін рубероидпен, қара қағазбен, кенеппен бірінші бұтаққа дейін орап қою керек. Жас бұтақтарды жоғары, топтастырып байлап қойған дұрыс. Сонда қар көп жауған жағдайда бұтақтар сынып кетпейді.

Зақымдалған, қырқылған, сондай-ақ кепкен бұтақтарды, арамшөптерді, баудан алысқа шығарып тастау керек. Сонда олар зиянды жәндіктердің қонысына айналмайды. Ағаштың түптеріне тышқан жоламас үшін бір шелек суға 500 грамм креолин қосып, айнала себуге болады. Ертеректе бұл мақсатқа жалбызды да пайдаланған.

Күз - қыркүйек пен қазан айының бірінші жартысы жеміс бұталарын отырғызудың жақсы мерзімі.

Қарақат бұтасын көшеттеу. Қара қарақат ылғалды, құнарлы жерде жақсы өседі. Қызыл және ақ қарақат құрғақтау, сондай-ақ күн сәулесі мол түсетін жерді қалайды. Бұта түптерінің бір-бірінен ара қашықтығы 1,25-1,5 метр болу керек. Отырғызған шұңқырдың тереңдігі 30 см, ал диаметрі 50-60 см болғаны жөн.

Шұңқырға жердің жоғарғы қабатындағы құнарлы топырақты тыңайтқыш қосып салу керек. Қара қарақат отырғызатын бір шұңқырға 0,5-1 шелек көң, не 1-1,5 шелек қорда, 20-30 грамм хлорлы калий, 200 грамм суперфосфат, 300 грамм ағаш күлін араластырып салған дұрыс. Жердің қышқылдығына қарай 100-200 грамм әк қосу керек.

Қызыл, ақ қарақатқа фосфорлы және калий тыңайтқыштарының есебін бір жарым есе көбейтіп, әктің орнына 200-300 грамм доломит қосады.

Бұтақты отырғызар алдында оның тамырын мұқият қарап шығып, ауру, кепкендері болса қырқып тастау керек. Тамырды көшеттер алдында сұйық лайға батырып алған дұрыс. Көшетті питомниктегідей 5-8 см тереңірек отырғызу керек. Осылай көшеттегенде бұтақта қосымша тамырлар пайда болады да бұта нәрді жақсы алып өседі.

Көшетті екі адам отырғызған ыңғайлы: бірі қисайтып ұстап тұрса, екіншісі тамырларын реттеп, топырағын салып көмеді.

Бұта тамырының маңайында қуыс қалмай, топырақ жақсы тапталуы тиіс. Бұтаның айналасын шұңқырлап, оған жарты шелек су құйып, бетіне құрғақ топырақ не торф салу керек. Әр бұтақта екі-төрт бүршік қалдырып, кесіп реттеу керек.

Қарлығанды негізінен күн мол түсетін, көңі мол, сондайақ қара топырақты жерге отырғызған дұрыс. Құмды жер болса көшет отырғызар алдында жеткілікті мөлшерде көң салу керек. Қарлыған жартылай көлеңкелі жер болса да өсе береді.

Көшет отырғызатын шұңқырдың тереңдігі 30 см, диаметрі 40-45 см болу керек. Шұңқырды қарақат көшетін отырғызуға қалай дайындасаңыз, бұған да солай дайындау керек. Тек әк салынбайды.

Бұталардың қатар аралығы 1,5 м болуы тиіс. Көшетті қатар жаққа қисайтыңқырап, питомниктегідей 3-5 см тереңдеу отырғызу керек. Бірақ саздақ топырақты және ылғалы мол жерге тамырды тереңге жібермеу керек. Ол зиян, өспей немесе тамыр шіріп те кетуі мүмкін.

Көшетті отырғызып болған соң бар бұтақтардың ұзындығын 20 см асырмай 2-4 бүршік қалдырып кесу керек. Сонда өсімдік бойынан ылғалды кем шығарады да, бұталар қомақты болып жайылады. Бұтаның түбіне су құйып, бетіне құрғақ топырақ, не торф (көң) салу керек.

Таңқурай жарық жақсы түсетін, құнарлы, көпсітілген, ылғалы мол жерге көшеттелген дұрыс. Егер жер биіктеу болса қыста қар тоқтамай, таңқурайдың тамырлары тоңнан үсіп кетуі мүмкін. Ал ылғал аса мол болса, бұта тамырлары шіріп кетеді.

Таңқурайды отырғызар алдында жерді терең етіп аударып, көң салып, қышқылы мол жер болса, әк салып баптайды. Шұңқыр 35 х 35 см, тереңдігі 25 см болуы тиіс. Оған 3-4 кг көң немесе қорда, 50- 60 г суперфосфат, 180-200 г ағаш күлін қосып, топырақпен мұқият араластыру керек. Көшетті отырғызар алдында бұтаның биіктігін 20-30 см етіп қырқып, тамырын сұйық лайға батырып, онша терең отырғызбау керек.

Тамырларды жақсылап жазып, көшеттеп, топырақты таптап, суды мол құйып, бетіне топырақ не торф себіңіз.

Көкөніс егілетін жерді күзде келесі жылға жақсылап дайындау керек. Органикалық тыңайтқыштарды - қорда, көң, шіріген торфты мол салу керек. Жерді кесек-кесек етіп тереңдігін 25-30 см аударған жөн. Сонда ол жер жақсы қатады, әрі көктемде ылғал көп жиналады.

Петрушка, әшкөк, пиязды күзде сеуіп, топырақта қалдыру керек. Олар қар астында жақсы қыстап шығады. Көпжылдық көкөністерді - пияздың көпжылдық түрін, қымыздықты, рауғашты минералды тыңайтқышпен қоректендірген жөн.

Топырақтың салқындығы нақты - 2-3 градусқа жеткенде салат, аскөк, пияз, қызылша, петрушка, саумалдық, шалғам, сәбіз және әшкөк тұқымдарын топыраққа себуге болады.

Гүл бағында істелетін жұмыстар. Қазан айының ақырында раушан гүлін қысқа дайындауды бастау керек. Итмұрын гүлі қысқа шыдамды, ал раушанды көмбесе, қыста үсіп кетуі ықтимал.

Алғашқы суықтан соң раушанның бұтақтарын қырқып, тәртіпке келтіріп қойған жөн. Оларды әр түрлі жерден 15, 20, 25 см биіктікте қырыққан дұрыс. Көк бұтақтарды (жетілмегендерді) бәрібір үсіп кететіндіктен түбіне тақап қырқу керек. Түспеген жапырақтарды жұлып, не қырқып тазалаңыз.

Раушанды көмерден бірнеше күн бұрын бұтақтарға 1 проценттік бордос сұйығын не 4-5 проценттік темір, не мыс купоросын шашқан дұрыс. Ол раушан бұтақтарын аурудан сақтайды.

Топырақтың тоңы шамамен 5 см жеткен кезде раушан бұтақтарын көміп не орап тастау керек. Оның бірнеше әдісі бар.

Ең қарапайымы - кесілген түптерін құрғақ топырақпен, торфпен не құрғақ емен жапырақтарымен, биіктігі 20-25 см етіп көмеді. Тағы бір әдіс - құрғақ ауа әдісі. Өсімдіктің үстіне темірден, не ағаштан қаңқа істейді де, оны буылған қамыспен не параллонмен, не қалың қағазбен бірнеше қабат етіп жабады да, сыртынан су өтпес үшін полиэтилен пленкасымен не қара қағазбен қымтайды. Бұл әдістің бір жақсысы мұның ішінде ауаның жылылығы бір деңгейде болады, ауа да өсімдікке бірқалыпты жетіп тұрады.

Тағы бір әдіс. Раушанның түптері жеке-жеке тұрған болса, әрқайсысының бұтақтарын жіппен жинақтап байлап, тығыз нәрседен «қалпақ» кигізіп, сыртынан пленкамен жабу керек.

Қазан айының ортасында қызғалдақты, басқа да түйнегінен өсетін гүлдерді отырғызуды, көпжылдық гүлдерді көшеттеп отырғызуды аяқтаған дұрыс.

Қызғалдақтарды ТМД-нің территориясында төмен, мерзімдерде отырғызу керек: солтүстік жақтарда қыркүйектің – 5-25-сі, орталық аймақта -қыркүйектің 15-і мен қазанның 5-і аралығында, оңтүстікте - қазанның бірі мен қарашаның 15-і аралықтарында.

Қазанның бірінші жартысында гладиолустың түйнектерін қазып алу керек те, құрғақ жылы (25-30 градус) бөлмеде кептірген жөн. Сосын жақсылап тазалап, марганцовка ертіндісіне батырып алып, кептіріп, қорапқа немесе дәкеден тігілген дорбаға салып сақтау керек. Сақтайтын бөлме құрғақ, жылылығы 4-8 градустан аспасын.

Тұрақты суық түскенше кан мен георгина гүлдерінің түйнектерін қазып алып тазалап, кептірген соң әк ертіндісіне (бір литр суға 200 гр әк) батырып, тағы да кептіріп, подвалда не салқын бөлмеде сақтау керек.

Пион, иристерді, дельфиниум, флокс, басқа да көпжылдық гүлдерді мол тыңайтқыш беріп қоректендіріп, мыс тотығының хлорлы ертіндісін шашып, қысқа дайындайды.

Бұдан соң қолды, құралдарды тазалап жууды ұмытпаңыз.

Осы ауруға шалдыққан помидорға жаз айының ортасында бордос сұйығын себу керек. Салқын, жаңбырлы кезде себуді екі-үш аптада қайталап отырған жөн.

Құстар. Кептерлер мен торғайлар көкөніс өніп шыққаннан, піскенге дейін зиян келтіреді. Оларды үркітетін аспаптар қойып, не өсімдіктерге репелпенттер сепкенмен одан келер пайда шамалы. Құстар көп аудандарда өсімдік үстіне тор керіп қойып та қорғайды.