Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

ӘОЖ 38:45 (634)

Оқу процесінде мектеп оқушылары тек білім алып қана қоймайды, сонымен қатар белгілі бір мөлшерде іскерліктер мен дағдыларға үйренеді. Дидактикада мен психологияда білім шындық дүниенің құбылыстары мен нәрселерінің (заттарының), олардың арасындағы байланыстары мен тәуелділіктерінің, заңдылықтардың адам миында бейнеленуі ретінде қарастырады. Әдетте, білімге қандай да бір белгілі заңдылықтарды бейнелейтін өзара байланысты ережелер, заңдар, фактілер, теориялық қорытындылар, атаулар жатады. Білімнің негізінде іскерліктер мен дағдылар алынады. Іскерлікті ықпал етудің мақсаты мен шартына сәйкес іс-әрекеттерді нәтижелі орындаудың мүмкіндіктері ретінде қарастыруға болады. Дағды, әдетте, қандай да бір мәселелерді шешудегі автоматтандырылған іскерлік ретінде анықталады.

Іскерліктер мен дағдыларды жетілдіру мен құру процестерінің білім алудан өзгешелігі- олардың ерекше әдістерді талап ететін арнайы қасиеттерге ие болуында. Іскерліктер мен дағдылар бір ғана амалдарды, әрекеттерді бірнеше дүркін қайталаумен, практиканың нәтижелерімен келеді. Іскерліктер мен дағдылар алынған білімдерге сүйенеді және олармен қабысып жатады. Іскерліктер мен дағдыларды меңгеру процесі арқылы мақсаты ашылады, әртүрлі танымдық іс-әрекеттер мен практика үшін оның маңызы айқындалады.

Болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарындағы арнайы пәндерді кәсіби-педагогикалық бағдарда оқытудың тұжырымдамалары болашақ мұғалімдер дайындау мәселелерін мектепте математикалық білім берудің мазмұнымен тығыз байланыстыруды талап етеді, себебі, бұл оқу орындарының студенттері, мектеп математика пәнінің мазмұнын толық, жоғары деңгейде білуге міндетті. Бұл оқу орыны, алдымен, студенттерге болашақ маман ретінде олардан өмірдің талап ететін мәселелерін үйретуге тиіс. Оны тек болашақта бұл маманның қандай міндеттерді шешуі және кәсіби іс-әрекетін атқаруға қажетті қандай білімдерді, іскерліктер мен дағдыларды меңгеруін білу арқылы ғана анықтауға болады.

Шындығында, көптеген психолог-педагог ғалымдардың зерттеулері бойынша студенттердің педагогикалық іс-әрекетке кәсіби бағдарлары олардың оқу жоспарларындағы пәндерді оқып-үйрену мезгілінде алынған кәсіби білімдері, іскерліктері мен дағдылары және педагогикалық іс-әрекетке қызығушылық, онымен шұғылданушылық, келешек кәсібіне тиімді көзқарас тұрғысынан оқылған материалдар арқылы қалыптасады.

Н.В.Кузьминаның зерттеулері бойынша оқушылардың білімдерінің, іскерліктері мен дағдыларының құрылымдары мұғалімнің білімдерінің, іскерліктері мен дағдыларының құрылымдары арқылы анықталады. Бұл деп отырғанымыз мектеп математика пәнінің мұғалімі математикалық анализдің негізгі түсініктерін жоғарғы деңгейде, жетік меңгерулері тиіс деген сөз, себебі, ол неғұрлым терең, жан-жақты, толық меңгерсе, солғұрлым оқушыларға түсінікті етіп баяндай біледі. Сондықтан болашақ математика мұғалімдері жоғары педагогикалық бiлiм беретiн оқу орындарында математикалық курстарды оқу процесінде қандай да бір түсініктерді енгізудің әртүрлі жолдарымен, олардың анықтамалары мен логикалық құрылымдарының астарларымен, олардың теориялық мәселелер мен практикалық есептерді шешуге қолдануларының барлық мүмкіндіктерімен таныс болулары тиіс. Біз, көптеген мұғалімдерінің жұмыстарынан (әңгімелеу, мектеп оқушыларына жүргізілген бақылау жұмыстарын талдау, сабақтарына қатынасу) олардың басым көпшілігінің оқушыларға математикалық анализдің элементтерін оқыту процесінде кейбір түсініктерді енгізудің мотивтерінен, оларды қалыптастыру үшін жаттығулар сұрыптаудан, жаңа түсінік пен бұрынғы өтілген түсініктердің араларында байланыс орната білуден, енгізілген түсініктерді әртүрлі теориялық немесе практикалық мәселелерде қолдана білуден қиналатындықтарын байқадық.

Осының барлығы - көпшілік студенттердің жоғары оқу орнында оқу мерзімі аралығында бұл мәселелер жөнінен дұрыс, қатаң дағдыларды ала алмауының айғағы. Сол себепті, математикалық анализ курсын оқытқанда, әсіресе, практикалық сабақтарда орта мектептің болашақ математика мұғалімдеріне кәсіби іс-әрекеттерін толық қамтамасыз етуге бағытталған іскерліктер мен дағдылардың қалыптастыруға басты назар аудару керек.

Осы айтылған мәселелердің барлығы болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарында математикалық курстарды оқыту процесінде студенттердің мектеп материалдарымен жұмыс істей білу іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға басты назар аударудың қажеттілігін көрсетеді. Бұл деп отырғанымыз математика мұғалімін дайындауда есептер шығару мен жаттығулар орындауға едәуір көңіл аударуды талап етеді. Жаттығулар мен есептер көбінесе практикалық сабақтар мен студенттердің өзіндік жұмыстарында қарастырылады, олай болса математикалық курстар бойынша практикалық сабақтар мен өзіндік жұмыстарға болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарында математика мұғалімінің кәсіби-педагогикалық дайындық мәселелерінде елеулі орын берілуі тиіс.

Шындығында, практикалық сабақтарда шығарылған есептер мен орындалған жаттығулар студенттердің белсенділігін арттырады; олар студенттерді қайсы бір түсініктерді ұғынуға дайындау үшін, оның мазмұнын ашу үшін, сол сияқты енгізілген түсінікті студенттің санасына бекіту үшін пайдаланылады. Практикалық сабақтарда қарастырылатын түсініктердің қасиеттері мен оның басқа түсініктермен байланыстары жан-жақты талқыланылады, бұл түсініктердің есептер шығару практика қолданылулары көрсетіледі. Осы айтылғандар математикалық курстардың практикалық сабақтары бойынша осы курсты немесе оқу жоспарындағы оған жақын (шектес) курстарды ары қарай оқып-үйренуге қажетті білімдерді студенттердің бойына сіңдіруге болады деген қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді. Сонымен қоса практикалық сабақтардың міндетіне математикалық анализдің мектептегі материалдары бойынша студенттердің іскерліктері мен дағдыларын айқындау міндеті кіруі тиіс. Бұл мәселесіз біз еш уақытта жақсы математика мұғалімін дайындай алмаймыз. Олай болса практикалық сабақтардағы есептер мен жаттығулар мектеп математика пәні үшін маңыздылығын ескере отырып сұрыпталған, студенттердің практикалық дағдыларын қалыптастыруға бағытталған болуы тиіс.

Практикалық сабақтардың кәсіби-педагогикалық бағдарының бірі болашақ мұғалім математиканы оқудағы есептер шығарудың рөлі мен орнын түсіне отырып, өзі есептерді шығара білу, басқаларға есептерді шығарту іскерлігі үйренуі болып табылады.

Болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарының студенттері-болашақ математика пәнінің мұғалімдері математикалық курстардың негізгі түсініктерін өте жоғары деңгейде меңгерулері тиіс. Бұл дерексіздік (абстрактылы) дәрежесі жоғары түсініктерді меңгеруде көрнекілік (графиктер, суреттер, схемалар, кестелер) үлкен рөл атқарады. Математикалық курстардың практикалық сабақтарында көрнекілікті қолдану шек, үзіліссіздік, туынды, интеграл және т.б. сияқты түсініктердің қасиеттері мен табиғатын студенттердің терең түсуіне жол ашады. Алайда, практикалық сабақтарда студенттерге математикалық анализдің түсініктерін қалыптастыру мәселесі ғана шешіліп қоймай, сонымен бірге болашақ мұғалімдер үшін маңызды математикалық интуицияға тәрбиелеу мен көрнекі материалдарды пайдалану іскерліктерін айқындау мәселелері шешілуі тиіс. Бұл өте маңызды мәселе, себебі, математика мұғалімдерінің осы түсініктерді оқушылардың санасына қалыптастыру үшін олардың геометриялық түсіндірмелеріне, оқушылардың интуициясына сүйенулеріне тура келетін жағдайлары жиі кездеседі. Ал, бұл оқушыларға түсініктерді айқын, анық, толық және дұрыс қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарының студенттері оқытудың принциптерімен және әдістерімен педагогика курсында толық танысады, содан соң математиканы оқыту әдістемесінде нақтылы айқындалады. Біз, Математикалық курстардың практикалық сабақтарында шығарылған есептер мен орындалған жаттығуларда дидактикалық негізгі принциптері мен оқыту әдістерін қолдану өте тиімді деп есептейміз, себебі олардың математикалық анализдің материалдарында қолданылауларын студенттер өз көздерімен көреді. Бұл оқыту принциптері мен әдістерін жақсы меңгеруге және оларды нақты материалдарға қолдана білу іскерлігін айқындауға мүмкіндік береді.

Жоғарыда айтылғандар, математикалық курстардың түсініктерін меңгеру мен қалыптастыруда практикалық сабақтарға ерекше көңіл аударудың керектігін көрсетеді, себебі, практикалық сабақтарда жаттығуларды орындау кезінде студенттерге математикалық анализдің түсініктерін дұрыс, толық және берік қалыптастырудың мүмкіндіктері мол. Сөйтіп, практикалық сабақтарда есептерді шығару мен жаттығуларды орындау оқытудың әрі мақсаты, әрі құралы ретінде қызмет атқарады. Практика сабақтарын өткізуші оқытушылар есептер мен жаттығуларды сұрыптау кезінде бұл есеп не мақсат үшін шығарылады, ол білімдерді меңгеру мен дамыту процесінде қандай орын алады, оны шығару процесінде студенттер нені үйренеді және т.б. мәселелер жөнінде толық мағлұмат берулері тиіс. Есептерді сұрыптаудың мұндай тәсілі болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарында математикалық анализді оқи отырып студенттердің бірінші курстың өзінде-ақ мектеп математика пәнінің сабақтарына қажетті материалдарды сұрыптау бойынша кейбір дағдыларды меңгерулерлеріне мүмкіндік береді.

Біз осы уақытқа дейінгі оқу жүйесінің тәжірибелерін басшылыққа ала отырып болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарында математикалық курстардаңы жаттығулар жүйесі төмендегі шарттарды қанағаттандыруы тиіс деген қорытындыға келдік:

1. Алдымен “мектептік” бағдарды айқын көрсетуі керек. Олар: рационал және иррационал сандарды қамтитын; теңдеулер мен тесіздіктерді графиктік жолмен шешуге; прогрессияларға; жанама туралы есептерге; экстремумдарды табуға; тепе-тең түрлендірулерге; рационал, иррационал, көрсеткіштік, логарифмдік және тригонометриялық теңдеулер мен теңсіздіктерді шешуге арналған болуы тиіс.

Жанама туралы есептерге арналған жаттығулар жүйесі бұл тақырып бойынша мектеп математика пәнінде қарастырылатын барлық мәселелерді түгел қамтуы тиіс. Соның ішінде туындының геометриялық мағынасы мен оның геометрияда қолданылуларына арналған есептер жеке бөлініп алынуы керек, яғни: функцияның графигіне берілген нүктеде жүргізілген жанаманың бұрыштық коэффициентін табу; берілген нүктеде функцияның графигіне жүргізілген жанаманың теңдеуін жазу; функцияның графигіне берілген нүктеде жүргізілген жанаманың өсінің оң бағытымен жасайтын бұрышын анықтау; функция графигінің жанамасы берілген қасиеттерге ие болатын нүктесін табу; өзара қиылысу нүктесіндегі түзулердің бір-бірімен жасайтын бұрыштарын анықтау; қисықтан тыс жатқан нүкте арқылы оған жанама жүргізу; қисыққа жанама жүргізуге байланысты мазмұнды есептер т.б. қамтылуы керек.

2. Көрнекілік принципін қолдануға арналған жаттығулар жүйесі енуі тиіс, бұл болашақ мұғалімдердің педагогикалық дайындықтарында маңызды рөл атқарады, себебі оларды орындай отырып студенттер дидактиканың алтын ережесін үйренеді. Жаттығуларда келтірілген қатынастар мен пікірлердің геометриялық түсіндірмелерін беру немесе, керісінше, геометриялық түсіндірмелерден аналитикалық үлгіге көшу мәселелері жиі талап еткен жөн. Мұндай жаттығулар болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындары үшін өте қажет, өйткені мектеп оқушыларына көптеген түсініктерді қалыптастыру үшін математика мұғалімдерінің олардың геометриялық түсіндірмелеріне сүйенетін жағдайлары жиі кездеседі.

3. Қолданбалы есептерге арналған жаттығулар түрлері қамтылуы тиіс, себебі практиканың саналуан есептерін математикалық анализдің көмегі арқылы шешу әдістерін студенттерге үйретеді, оларды ғылымның, өндірістің негіздерімен таныстыруға мүмкіндік береді.

4. Тұжырымдардың дұрыстығы мен жалғандығын растайтын мысалдарды ойлап табуға, қандай да бір белгілі қасиеттерге ие функциялардың берілуін талап етуге арналған жаттығулар енуі тиіс, себебі мұндай жаттығулар студенттердің әртүрлі есептер мен мысалдарды ойлап табу іскерліктері мен дағдыларын айқындауға мүмкіндік береді.

5. Математикалық курстардың негізгі түсініктері мен анықтамаларын меңгеру іскерлігін дамытуға, кейбір теоремалардың тұжырымдарының әрбір шартының маңызы мен анықтамалардың құрылымын түсінуге арналған жаттығулар енуі тиіс. Мұндай жаттығулар математика мұғалімін дайындау ісінде үлкен рөл атқарады, себебі олардың келешектегі мектеп жұмыстарында осыған ұқсас іскерліктер мен дағдыларды мектеп оқушыларына қалыптастыруына тура келеді, ал оны өздері дәл осындай іскерліктерді жоғарғы деңгейде меңгергенде ғана жүзеге асыра алады.

6. Студенттердің математикаға деген қызығушылығын дамытуға мүмкіндік беретін жаттығулар енуі тиіс.

7. Мектеп математика пәніндегі математикалық курстардың элементтеріне арналған жаттығулар енуі тиіс.

Мұндай жаттығулар мектеп математика пәні мен болашақ мұғалiмдер даярлайтын жоғары оқу орындарында оқылатын математикалық курстардың арасындағы ұласымдылық пен өзара байланысты орнатуға мүмкіндік береді.
Әдебиеттер тізімі:

1.Сатыбалдиев О.С. Об изучении дисциплины «Современные основы школьного курса математики» в педвузе. Сб. Научных докладов юбилейной Международной конференции «Современные технологии образования в высшей школе» часть 1, Бишкек, 1999.

2.Мордкович А.Г. Профессинально-педагогическая направленность специальной подготовки учителя математики в педагогическом институте: Дис. ... док.пед.наук. М.: 1986.
Аннотация. В статье рассматривается основные описание профессиональных-педагогических подготовок учительей.

Annotation. In article the basic description of professional and pedagogical training of future teachers.

ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ
УДК 471.23: 22
ОЦЕНКА МИРОВОЙ КОЛЛЕКЦИИ И ГИБРИДНЫЙ ПОПУЛЯЦИИ ОЗИМОЙ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ К ВОЗБУДИТЕЛЯМ ТВЕРДОЙ ГОЛОВНЕ

(TILLETIA СARIЕS.TUL)
А.С. Жангазиев, Г.С. Зияева, Г. Шаймерденова, Н.К. Кабылбекова

Таразовский государственный педагогический институт, г. Тараз
Кафедра биологии и БОӘ совместно с институтом КазНИИЗиР ежегодно изучается селекционный материал (коллекции, гибриды F₂-F₃) поступивший из лабораторий селекции, генетики и семеноводства и других НИИУ, которые инокулируются в лабораторных и полевых условиях, перед посевом, после всходов зараженных растений.

При этом необходимо учитывать следующие три основных фактора: восприимчивый сорт, вирулентность популяции гриба и оптимальные погодные условия для развития возбудителя. Оптимальная температура для заражения пшеницы Tilletia сariеs - в пределах 7-16⁰[1]. Поэтому, при оценке устойчивости сортов яровой пшеницы к болезням рекомендуют проводить посев в ранние сроки [2,3]. Для озимой пшеницы необходимо посев проводить в поздние сроки. Посев озимой пшеницы семенами зараженными возбудителями твердой головни был проведен в третьей декаде октября. Температура почвы в конце октября и в первой половине ноября колебалось от 0,2 до 14⁰С. При пониженных температурах несколько замедляется рост и развитие растений, что создает лучшие условия для их заражения. Поражаемость твердой головней сорта Днепропетровская-521, Богарная-56, принятого за стандарт, достигала до 100%.

Из рисунка 1. видно, что на проанализированных 518 сортообразцах, 1,3% не поражались твердой головней, относились к группе практически устойчивых (R), 7,9% поражались (до 25%) и относилось к группе слабовосприимчивых (MR), все остальные (89%) оказались восприимчивыми и относилось к группе восприимчивых (S).

Таким образом, наиболее устойчивыми сортообразцами против твердой головней среди коллекции выделились следующие сортообразцы М-70-1, 5005 (Иран), Derdanka, М-654-12109 и 39-4140 (Болгария), Longlon (Англия), ES 94/Mak BVZ-9 Турция, 56902 (Австрия), 41115, 54708 СССР.

Слабовосприимчивыми (заражалось от 10 до 25% растений) оказались сортообразцы: 55051, 56980, 56078, 56733, 56733, 55682, 54708, 55372, 56902, 57442, 54646, 55059, 55504, 55473, 56920, 57281, 55385, 56078, 56475, 56480, 56713, 56751, 56820, 56851, 56981, 56980, 56997, 57314, 41115. Они в основном представлены сортами из Югославии, Австрии и бывшего СССР.

Большую ценность в качестве исходного материала для селекции на иммунитет к видам твердой головни представляют константые линии и формы, полученные путем отбора из гибридной популяции и сортов. Линии и сортообразцы, получившие хорошую оценку были переданы в лаборатории селекции озимой пшеницы КазНИИЗиР и переведены в контрольный питомник и в селекционный питомник 2-го года изучения.

Выделившиеся сортообразцы и гибридные линии, сохранившие устойчивость к видам твердой головни, к ржавчине, на протяжении нескольких лет рекомендованы как «доноры» для гибридизации (таблица 1).