Тарих кафедрасы

2.Қазақстандағы діни толеранттылық негізі.

Ислам: Энциклопедический словарь. М.,1991.

Коран. /Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. Изд.2-е.М.,1986.

Массе А. Ислам. Очерки истории. Пер. с французского М.,1982.

Панова В., Бахтин И. Жизнь Мухаммеда. М., 1990.
Қысқаша дәрістер жинағы.
Тақырып 1. Сабақтың мақсат және міндеттері. Дін және қоғам.

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Сабақтың мақсат және міндеттері. Дін және қоғам.

1. Дін ұғымы.

2.Дін жүйесі мен элементтері.

3. Діннің қоғамдағы орны мен функциясы.

4. Дін түрлері.

Дін туралы арнайы ғылымды – дінтану дейміз. Дінтану ғылымы дінді теологиялық, философиялық-әлеуметтік, биологиялық, психологиялық және этнологиялық (грек тілінде ethnos-халық, logos-ілім) тұрғылардан бөліп қарастырады. Теология (көне грек тілінде teos-құдай, logos-ілім) немесе конфессионалдық ілім (көне грек тілінде konfessio – мойындау, ғибадат қылу; белгілі бір дінді мойындайтын діни бірлестік) адам мен Жаратушының, адам мен Абсолюттің, адам мен біздің түсінігімізден тыс күштердің қатынасын зерттейді, дінді оның қағидаларының өзіне сүйеніп негіздейді.

Дінді философиялық-әлеуметтік тұрғыдан түсіну дегеніміз – оны қоғамдық сана мен дүнитанымның нысаны (формасы), діни мәдениет түрінде көрінуі, белгілі әлеуметтік қызмет атқаратын құбылыс, діни идеология, діни мораль тұрғысынан қарастыру, дін және саясат мәселелерін зерттеу.

Ғылым дінді табиғи инстинкт, өмір үшін күрестің құралы деп санайды және “діндарлық генінің” болуы ықтимал деген болжам жасайды. Осы мәселелерді зерттеуден діннің биологиялық анықтамасы шығады. Қандай дінді алмасақ та оның негізінде адамның сезім дүниесі жатыр. Мұны психология ғылымы зерттейді. Осыдан діннің психологиялық айқындамасы шығады.

Дін этностардың оқшаулану факторларының бірі болып табылады және этнос мәдениетінің қалыптасуында айтулы роль атқарады. Діннің осы қырын зерттеуден, оның этнологиялық анықтамалары шығады.

Жоғарыда айтылғандар – дінді ғылыми тұрғыдан танудың тәсілдері. Бірақ, жеке-жеке алғанда дін деген не, ол қалай пайда болды, хақ дін деп қайсысын айтамыз, деген тәрізді сұрақтарға толық жауап бере алмайды. Теология мен философияның өзі көзқарастар қайшылығы болып табылады. Сондықтан дінді әлемдегі құбылыстарды қабылдау мен түсіндірудің, әлемді тану мен меңгерудің өзіндік жолы, жеке адамдардың және қоғамның маңызды құрамдас бөлігі немесе мәдени феномен тұрғысында қарстыру бізді діннің шын табиғатына бір қадам жуықтата түседі.

Дін құлшылық жолындағылар мен Құдірет арасындағы бір байланыстың барлығына деген сенімге негізделеді және ол сенім белгілі бір діни ілім түрінде тұжырымдалып, тұрмыста діни салттар мен ғұрыптар түрінде көрініс береді. Ол құрылымдық жағынан діни сана, діни харекет, діни ұйым болып тарайды.

Діни сана құрылымы – діни сенім, діни ілім және діни идеология. Діни сана күнделіті және концептуалды болып екі сатыға ажыратылады. Бірінші сатыға діни түсініктер, дағдылар, қағидалар мен діни дәстүрлер жатады. Концептуалды деңгейде осылардың бәрі белгілі бір ізге түсіріліп, дін ілім сипатына ие болады, оның теориялық негізі жасалады, ақиқаттығы дәлелденеді. Мұнымен теология және діни философия шұғылданады.

Діни сана, әр тарихи кезеңде, түрлі қоғамда әртүрлі дәрежеде қызмет атқарып, көрініп отырады. Негізінен оның үш сатысын атауға болады. Бірінші сатысы – діни сана қоғам санасында жетекші орын алады; діни тұрмыс бүкіл қоғамның әлеуметтік тұрмысының құрамды бөлігі болады; әлеуметтік қатынастарда діни сенімдер міндетті түрде ескеріледі; өкімет билігі діни және азаматтық салалардан тұрады. Бұл үрдіс (процесс) сакрализация (латын тілінде sakra - қасиетті) дап аталады.

Екіншісі – діни сана қоғамдық санада басымдықпен көрінбейді, одан азаматтық дүниетаным мен мәдениет озық тұрады; діни қызмет барған сайын өзінің негізгі қызмет аясына дейін тарыла береді; қоғамдық қатынастар діни қатынастардан оқшауланады; бірақ, діни тұтастық бұрынғысынша этностық тұтастыққа ұмтылады.

Үшіншісі – діни сана қоғамдық ойға мейлінше аз ықпал жасайды, діни қызмет тек діни ұйымдардың ісі болып қалады, діни ортақтастық этникалық, мемлекеттік тұтастық мәселесімен сәйкестігін жояды, діни және азаматтық өкімет биліктері біржола ажыратылады. Бұл үрдіс секуляризация үрдісі (латынша secularis - зайырлы) деп аталады.

Діни бірлестіктің мынадай түрлері бар: діни мекеме (мешіт, шіркеу, діни оқу орны т.б.), діни секта және деноминация. Бұлардың ішінде шіркеу, мешіт т.б. бірлестіктің неғұрлым кең түрі саналады. Олардың орталықтандырылған (бір ортаға бағынатын) құрылымы және төменнен жоғарыға дейінгі басқару жүйесі бар.

Секта (латынның “ойлау тәсілі, ілім, бағыт” деген мағынадағы сөзінен шыққан) әдете орнықты діни ілімге оппозициялық ағым, әлеуметтік, дүниетанымдық, ғұрыптық қарсылық түрінде пайда болады, тек өзінің ұстанған жолының дұрыстығына күмәнсіздігімен ерекшеленеді. Сектоларға тән нәрсе - өздерінің құдайдың қалаулы адамдары екендігіне берік сенім, оқшауланушылық, ғұрыптарына ерекше беріктік, секта мүшелерінің теңдігін жариялау.

Деноминация (латынның denomen – “атын өзгерту” сөзінен) не басқа діни бірлестіктерден бөлініп шығады, не әуелгі бастан дербес қалыптасады. Оған тән нәрселер мыналар: иланушылардың құдайдың қалаулы пенделері екендігіне сенім, кез-келген иланушының рухани қайта тууына деген сенім, оқшаулану міндетті саналмайды; қоғам өміріндегі және діни тұрмыстағы белсенділік; қауымның мүлтіксіз ұйымдық тәртібі; мүшелерінің хұқықтық теңдігі және басшыларының сайланбалылығы; дін қызметшілері мен қатардағы құлшылық иелеріне бөлінбеу, сонымен қатар кәсіби ғұрып атқарушыларының болуы.

Дін – рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны. Ғылым мәдениеттің, демек діннің де шығуын әртүрлі түсіндіреді. Бізге мәлім, дін бірнеше элементтерден тұрады. Солардың бірі – діни ғұрыптар. Кейбір ғалымдар әлемдік мәдениет осы ғұрыптардан бастау алған деген пікірге ден қояды. Екінші біреулер мәдениеттің алғашқы нысаны мифология деген пікірді ұстанып, оған мынадай дәлелдер келтіреді: алғашқы қауымдық құрылыста тұрпайы наным-сенімдер пайда болды, оның белгілі нормалары, тілі мен көркемдік тәсілдері пайда болды; осылардан бастапқы қауымдық синкреттік дүниетаным түрі қалыптасты; адам санасы жетілген сайын мифология трансформацияланып, сана мен рухани мәденит салалары бөлініп, жеке жетіле бастады: көркемөнер, дін, адамшылық нормалары орнықты; дін пайда болып, әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптаспас бұрын бастапқы қауымдық мифологияның құрамында және сонымен ажырамас қатынаста діни нанымдар дамып жетілді. Міне, осы тезиске сүйене отырып, ғылым дүниетанымның және табиғат пен әлеуметтік дүниені танудың тарихи қалыптасқан алғашқы нысаны мифология болды деген біржақты тұжырымға келеді.

1. Дін деген не?

2. Әрбір діннің бастапқы элементі не?

3. Діннің негізгі бастапқы функциялары қандай?

4. Қандай ғылымдар дінді оқытады?

5. Қазіргі замандағы діндерді қалай сыныптауға болады?

6. Адам және қоғамның өмірінде діннің алатын рөлі қандай?

Әдебиеттер:

Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Діннің пайда болуы және оның алғашқы формалары. Тақырыпты оқытудың әдістемесі

1.Алғашқы сенімнің формалары.

2.Класстық қоғамға ауысудағы діннің алға жылжуы.

3. Ежелгі әлемнің ұлттық діндері.

Бүгінгі ғылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар. Олар “прамонотеизм” және адамзат тарихындағы “дінге дейінгі кезең” теориялары. “Прамонотеизм” концепциясы әлемдегі тайпалар мен халықтар әуелгі баста бір құдайға иланған, көпқұдайлық кейін пайда болған деген тұжырымға негізделеді. “Дінге дейінгі кезең” теориясы алғашқы қауымдық құрылыста адамдарда ешқандай дін болған емес деген қағидаға сүйенеді.

Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы мәселесіне бірнеше ғылыми көзқарас бар: эволюциялық көзқарас (Чарльз Дарвиннің “Түрлердің шығуы” теориясы, 1859); әлеуметтік көзқарас (Огюст Конттың теориясы; ол бойынша дін – адамның рухани даму жолының алғашқы сатысы); анимистік теория (теорияның негізін салушы Э.Б. Тайлор) және функционалдық көзқарас. Соңғысының авторы – К.Маркс дін қоғамдық қатынастар жүйесінің бөлігі ретінде пайда болды деген тұжырымға келді.

О.Конт “Қоғамдағы тәртіптің негізі не және сол тәртіпті орнатудағы діннің ролі қандай?” деген сұрақ қойып, “тарихтың үш кезеңі” туралы ілім жасады. Ол тарихты үш дәуірге бөлді: дін кезеңі немесе “теологиялық қалып” (бұл кезеңде адам санасында діни түсініктер мен діни идеялар үстемдік етеді); философиялық кезең немесе “метафизика қалпы” (адамдардың анасында абстракция басымдық етеді); позитивтік кезең (ғылым құбылыстарды объективті бағалауға жол ашады).

Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті (біріктіруші) қызмет атқарады. Бұдан соң адамзат екінші және үшінші кезеңдерді бастан өткереді. Бірақ, Конттың пікірінше, қоғамдағы әлеуметтік-тарихи өзгерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, қоғамдағы қатынастардың рухани негізі ретінде “екінші теологиялық синтезге” алып келеді, сол кезде “позитивті діннің” үлкен маңызы болады.

Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар – фетишизм, тотемизм, анимизм және магия.

Э.Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі және көнедегі ең қарапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп-жебеушісі рәміз (символ) әрі ең басты құндылық. Сондықтан осы (белгілі бір құс, аң немесе өсімдік) құлшылық объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулық, тайпалық тұтастығын сақтаушы.

Тотемді құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің бәрін қастерлеу деген сөз. Яғни, тотем белгілі бір әлеуметтік топқа қатыстылықтың рәмізі. Тотемизм бастапқыда рулар мен тайпалардың, бертін келе тұтастай халықтардың діни наным нысаны және олардың өзгелерден даралығын сипаттайтын белгі болып тұрақтайды. Осыған қарай бұл тайпаның, халықтың өзіндік ғұрыптары мен салттары қалыптасады. Олар мифологияға ауысады.

Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан кескінді) бейнеленіп келеді. Біртіндеп реинкарнация, яғни адамның өлген соң тотем бейнесінде дүниеге қайта оралуы туралы ұғым қалыптасты. Осыдан тотемдік жануарды, өсімдікті т.б. өздерінің бұрынғы ата-бабаларының аруағы санап, оларды асқа пайдаланбау, ерекше қадірлеу салты орнықты. Осылайша тотемизм рулық қауымда тұтастырушы, рулар мен тайпаларда әлеуметтік қатынастарды реттеуші қызмет атқарады.

Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам Дж. Фрезер. Ол өзінің “Алтын бұтақ” атты көлемді еңғбегінде магияны көне дін емес, қарапайым ойлау тәсілі, наным түрі деген тұжырым жасайды. Оның ойынша, магия жоғалған жерде дін пайда бола бастайды. Дін құдіретке сенім, соған тәуелділік арқылы адамның өзін өзі тануына мүмкіндік ашады.

Ал Леви-Брюль адамның ой қабілеті, әсіресе қауымдық құрылыс кезінде, логикалық және пралогикалық деген екі бөліктен тұрады, біріншісі логикалық ойлау заңдылықтары бойынша дамиды, екіншісі кездейсоқ және мүмкін болатын жаратылыс, әлеуметтік құбылыстарымен байланысты, ойлаудың осы екінші бөлегі жаратылыстан тыс күштерге илануға, пралогикалық магиялық ойлаудың тууына негіз болды, осылай әлемді діни тұрғыдан зерделеудің тағы бір ізі салынды, деп санайды.

Осы мәселемен шұғылданған ғалымдардың тағы бірі – Б.Малиновский бастапқы қауымдық құрылыста адамдар өз мүмкіндіктері көлеміндегі істерге қатысты ұтымды ойлауға қаблетті болды. Бірақ, өз мүмкіндіктерінен тысқары нәрселер алдына келгенде тосылып, осыдан тылсым ұғымы қалыптаса бастаған деген тұжырым жасайды. Ғалым өзінің “Магия, ғылым және дін” (1926) атты еңбегінде магияның қоғамға ықпалы жаратылыс құбылыстарын таным дәрежесіне байланысты, оның әлеуметтік қызметі – адамның саналуан жағдайларды шешім табу мүмкіндігінде, деген байлам жасайды.

Магияны ғұрыптық тұрғысынан қарастыра келіп, ғалымдар әсер ету тәсіліне қарай: 1) тікелей әсер ету, 2) инициалды (қол жетпейтін объектіге әсері), 3) парциалды (тамаққа, тағы басқа нәрселер арқылы әсер ету), 4) имитативті (ұқсас нәрсеге әсер ету) деп жіктейді. Ол сонымен бірге мақсатына қарай : 1) әскери, 2) кәсіптік, 3) емдік сияқтылар болып бөлініп кете береді.

Осылайша алғашқы адамдардың ойы мен санасында адамның болмыс шындығының көрінісі болып табылатын көне діни түсініктердің тұтас кешені жасалған. Олардан адамзаттың неолиттен бүгінгі күнге дейінгі жүріп өткен жолын көреміз.

Бақсылар - жер бетіндегі “жандармен” сөйлесе алатын болғандықтан, қарапайым адамдар бақсыларға сенетін де, олардан қорқатын.

Қазақ бақсылары өздерінің тәжірибесінде арнайы бақсылық өлең-сарынды пайдаланды. Қазақ бақсылары қобыз, қамшы пайдаланды.

Бақсылар өздерінің “жынын” қызыл шұбар айдаһар, “қара шұбар жолбарыс”, “зу тісі балғадай қара бура”, “бір мүйізі жер тіреген көк бұқа” т.б. қаралы дауыл бейнесінде алады. Бақсылықтың негізгі мазмұны – шын шайтанға сену, олармен “тілдесе” алатын қабілеті барлығына көпшілікті сендіру.

Бақсылықтың өзіндік мифологиясы да бар. Әртүрлі аңыз-ертегілерде бақсылардың жалаң аяқ қызған темірді басқаны, оны тілмен жалағаны, өткір пышақтың үстімен жүргені т.б. аңыздары бар.

Политеизм латынның поли – көп жне гректің ти – дін деген сөздерінен шыққан. Өндіріс ірі жетістіктерге жетуіне байланысты адамдар арасындағы қатынастар да күрделенеді. Осыған орай діни түсініктер де өз мазмұнын өзгертіп, неғұрлым күрделі түрге ауыса бастады, жеке заттар мен құбылыстарға табыну орнына, сол заттар мен құбылыстардың рухына, иесіне табыну пайда болды. Ерте ғасырлардағы Египеттегі, Вавилондағы, Грециядағы, Римдегі діндер полоитейстік діни сенімдерге мысал бола алды.

Таптық теңсіздіктің күшейуіне және бар билікті өз қолына жинаған мемлекетті жалғыз басқарушы император, патшалардың шығуына байланысты дін де өзгере бастады. Көп құдайлардың ішінен бір құдай негізгі, ең құдыретті, ең басты құдай болып бөлініп, монотейстік (бір құдайға сену) пайда болды. Монотейстік діндер қатарына иудеизм, буддизм, христиан және ислам діндері жатады.

Көне шумерлер б.д. дейінгі VI мыңжылдықтың соңын ала Тигр мен Ефрат өзендерінің аңғарларына қоныстанып (қазіргі Ирактың территориясы), тұңғыш қала – мемлекет орнатты. Б.д. дейінгі ІІ мыңжылдыққа қарай шумер өркениеті құлдырады. Бірақ, шумерлердің діни нанымдары аккадтықтарға – вавилондықтар мен ассириялықтарға мұра болып қалды. Көне шумерлердің құдайлары барлық қала-мемлекеттер үшін ортақ болғанымен, олардың әрқайсысының ерекше табынатын құдайлары болды. Мәселен, Нуппурда Эниль құдайы “ауа әміршісі” және “құдайлар патшасы” деп дәріптелсе, Эреду қаласында даналық және әлемдік Мұхит құдайы Энка, Урук қаласында аспан құдайы Ан, Наннада соғыс құдайы Инан-на әспеттелді. Шумер мифологиясында бала көтерген әйел түрінде кескінделетін Ұлы Ана кейіпіндегі Жер ерекше құрметтеледі.

Бірінші құдай, аспанды жаратушы Ан деп танылғанымен, жерді және жер бетіндегінің бәрін жаратуды аяқтаған, адамдардың тағдырының, табиғат байлығының, өмір қуатының иесі, ең үлкен құдай “ауа әміршісі” Энлиль деп марапатталды. Шумер мифологиясында Энлиль мен оның әйелі Нинлиль құдайдан Ай құдайы Нанна, соғыс құдайлары Нинурта мен Нингирсу, От құдайы Нуску, тамұқ құдайы Нергал, тағдыр құдайы Намтар туды деп саналды.

Шумер мифологиясында даналық құдайы, жер үстіндегі және жер астындағы сулардың иесі, бар әлемді басқаратын құдіретті күш сақтаушы Энки құдайы дара тұр. Ол – адамды және барша адамзатты жасаушы, оларды бағбандыққа, кендір өсіруге, емшілікке үйретуші. Күн падишасы – Уту құдайы күндіз аспан төрінде, түнге қарай жер астымен саяхат жасайды. Ол билік айтушылардың қорғаны, “әділет иесі”, Урук қаласы патша әулетінің жебеушісі саналған.

Шумер мифологиясында құдайлар өліп, қайта тіріліп отырады. Соңынан көптеген аңыздарға негіз болған топан суы мифі кең көрініс береді. Бірде құдайлар адамзат баласына қатты қаһарланып, оларды құртып жібермек болады. Даналық құдайы Энки мұны Шуруппак қаласының әкіміне мәлім етеді. Содан ол жеті тәулік бойы болатын топан суынан аман құтылу үшін кемежасауға әмір етеді. Бірақ, құдайлар өздерінің бұл ісінің әділ еместігін ұғынып, қаһарынан қайтады да, Шуруппак қаласының басшысына мәңгілік ғұмыр сыйлайды.

Аккадтықтар осы шумер құдайларына сыйынған. Бірақ, оларға басқа есімдер берген. Мәселен, Уту енді Шамаш деп аталса, Инанна құдай Иштар деп аталған. Вавилондықтардың бас құдайы, Вавилон қаласының жебеушісі Мардук болса, ассириялықтар Ашшур қаласының жебеушісі – Ашшур құдайды дәріптеген. Осылардың ішінде алғашқы адамдарды жасаушы, аспанда және жер астынада билік құрушы құдайлардың әмірі жүретін шекараны белгілеуші Мардук өзгесінен жоғары қойылып, әлемнің әміршісі саналған. Осымен бірге шумерлердің тұсындағы құдіреттер әлемнің сатылық тәртібі сақталып қалды. Ан, Энлиль және Энки құдайлары бұрынғысынша жетекші орындарда болды. Осыларға әлем тағдырына араласып отыратын он екі “ұлы құдай” тіркесіп келеді. Барлық құдіреттер пантеоны аспан және жер құдайлары болып екіге бөлінді.

Вавилондықтар әлем “жоғарғы” және “төменгі” аталатын қатар дүниелерден тұрады, ал жер бетіндегінің бәрі аспан әлемінің сәулесі, Ұлы құдайлар мен адам арсында тура байланыс жоқ, олар адмдарға қамқор, тағдырларын белгілеп отыратын дербес жебеуші құдайлар арқылы ғана байланыс орната алады, соңғылары адамдарды, олардың болмысын қорғайды деп санаған.

Аккадтықтардың басты мифтік мұрасы – Гильгамеш туралы миф. Кейінен эпос түрінде өңделген бұл мұрадан аккадтықтардың ел билеушілері, достық, өмір мен өлім туралы әлеуметтік-дүниетанымдық түсініктерін оқимыз.

Шумер-аккад діни ғұрыптары. Шумерде болашақ дінбасыларын даярлайтын арнайы жабық мектептер болды. Оған текті тұқымдардан шыққан адамдар ғана алынды. Мектепті бітіргендер дінбасы атақтарына ие болатын еді. Шумер-аккад діні бойынша күн сайын екі мәрте – таңертең және кешкілік құдайларға құрбандық жасау тәртібі болды. Соғыстан түскен олжаның ең тәуірі, астықтың ең сапалысы мен еркек малдың ең күйлісі құдайларға сыйлыққа арналды. Храмдарда осыларға байланысты қосалқы жұмыстарды орындаушы, құрбандық ыдыстарын әзірлеуші төменгі шендегі қызметшілер даярланды. Шумерліктер өлген адамдарымен жылап қоштасқан соң, мүрдені өртеп жіберетін болған.

Дін ілімі жер аспан құрлымын толық қайталайды деп ұйретті. Осыдан шумер, аккад, вавилон сенімдеріне астрология, жұлдыз жорамалы сияқтыларға ерекше маңыз берілді. Бұлармен дінбасылары шұғылданды. Аспан денелерін бақылау үшін арнайы мұнаралар – зиккураттар салынды. Дін басшылары (абыздар) аспанды бақылап, сәтті, сәтсіз күндерді айқындап, мерекелер күнтізбесін жасап отырады. Жыл басы да осы тәсілмен анықталды. Түрлі құрбандық, құлшылық жолдармен, қасиет дарыды деген мүліктерді құрбандық етіп, отқа тастау немесе қасиетті Тигр және Ефрат өзендері суымен жуып тазарту арқылы тылсым күштерді аластау дәстүрі кең тарады. Вавилон мемлекетін парсылар жаулап алған соң біртіндеп Заратуштра діні таралып, Мардук және Иштар құдайларының орнына Ахура-Маздаға бас ию тәртібі орнықты.

Египетте дін бүкіл мәдениеттің біртұтас негізі болды және сәулет, бейнелеу өнерлерінің, әдебиеттің қайталанбас туындыларын жасады. Бізге бұл үлгілер тұтас күйінде жеткен жоқ. Түпнұсқалардан қолда бары б.д. дейінгі 2600-2300 жылдардағы Көне патшалық дәуірінің “Пирамидалар мәтіні” мен б.д. дейінгі ХХІ-ХҮІІІ ғасырлар шамасындағы Орта патшалық дәуірінің “Саркофактар мәтіндері” сияқты жекелеген жазулар. Жаңа патшалық дәуірі “Өлілер кітабы”, “О дүниеде не бары туралы кітап” деген, тағы басқа бірқатар діни шығармалардан көрініс табады.

Көне Египеттегі құдайлар пантеоны Жоғарғы және Төменгі Египет патшалық-тарының құрылуы барысында қалыптасып, Көне Египетте ертерек дәуірлерде Жер-Ана және оның күйеуі, Нил өзенінің иесі Хапиді культібасым болды. Олар баршаға тіршілік силаушы деп танылды. Одан бертініректе жер құдайлары Геб және Акер, олармен қатар Аспанды мадақтайтын ана құдіреті кейіпіндегі Нут құдайына сиыну орныққан уақыттың өзінде Жер-Ана мен Хапи культінің мерейі жоғары болды. Египеттіктердің көнедегі тотемдік нанымдары құдайлар мен рәміздерге енгізілген хайуанаттар культінен көрініс береді.

Египетті Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде атақты Фива қаласынан шыққан фараондар (перғауындар) биледі. Ра – Күн құдайы Фивадағы Күн құдайы Армонмен теңдестірілді. Сөйтіп, бұл екеуі біріктіріліп, Амон-Ра Күн құдайы пайда болды.

Көне Египеттің мифтері әлемнің жаралуын әртүрлі түсіндіреді. Бір қағида бойынша ең мәртебелі Күн құдайы Хаостан пайда болды делінсе, екінші бірінде алдымен су болып, одан керемет лотос гүлі көтеріліп шығып, осы гүлден Ра пайда болды да, осыған дейін қараңғылық қапасында жатқан жерге жарық шашады.Тағы бірінде Хаостан көтеріліп шыққан аралға келіп ғажайып құс жұмыртқа салып, одан Ра шығады. Жаратылу туралы ең күрделі миф Гелиополис қаласында туған. Ол бойынша бір құдай екінші бір құдай жаратады. Бертін келе күн құдайы Рамен біріктірілген Атум құдайы Хаостан пайда, болып, өзін-өзі ұрықтандырып, екі құдіретті – ауа құдайы Шу мен дымқылдық құдайы Тефнуттідүниеге келтіреді. Олардан жер құдайы Геб пен көк құдайы Нут туады.

Мифтердің ішінде Мемфис қаласының қорғаушысы Птах атты құдайдың әлемді жаратуы туралы миф ерекше маңызды. Бұл құдай барлық дүниені, бүкіл әлемді оймен және сөзбен жаратқан. Ол аттарын тізіп айта отырып, алғашқы сегіз құдайды жаратады. Осымен бірге Амон-Ра Египет дінінде «барлық әкелерді, барлық құдайлардың әкесі, көкті көтеріп, жерді орнықтырушы, бірден-бір ұлы жаратушы құдай» болып қала береді. “Амон” сөзі “құпия”, “тылсым” деген мағынаны білдіреді. Яғни, оның бүкіл болмысы көзге көрінбейтін, ғайып, тылсым. Ол Египеттің барлық қалаларында бас құдай болып танылды. Өзге құдайлардың бәрі жиыла келе осы бір Амон-Раның болмысын сипаттаушы болып танылады. Амон-Ра бір уақытта Осирис те, Птах та, басқа құдайлар кейпінде де бола алады деп саналды. Мәселен, кештің құдайы Атум, таңды сәулелендіруші Хепри болса, осылардың екеуі де, сонымен бірге Күннің де құдайы жиынтығында Амон-Ра деп танылды. Ол тотемдік рәміз ретінде қаршыға және алып мысық кейпінде бейнеленеді. Антропозооморфтық бейнесінде қаршыға басты, күн тәрізді тәж киген адам түрінде салынды. Амон-Ра әлемдегінің баршасына иелік жасап, күндіз алтын қайықпен Нілде жүзіп жүреді, түнге қарай жер асты дүниесін кезеді деп есептелді. Ол әлемге өзінің үш көмекшісі – данышпандық әйел құдайы Сиа, құдіретті сөз құдайы Ху және әлемдегі тәртіп пен әділет сақшысы, өзінің құдай дағуасындағы қызы Маат арқылы патшалық етті.

Көне Египет мифологиясында өліп, қайтадан дүниеге келіп отыратын құдай – Осирис туралы мифтер циклі бар. Миф бойынша ол адамзатты құдайларды құрметтеуге, қалалар салуға үйретуші, адам етін жеуге тиым салушы. Оны өзімен бірге туған Сет есімді құдай жек көріп, өлтірмек болды. Бірде Осирис үлкен той жасады. Сет тойға саркофаг ала келеді де, барлық қонақтарды кезекпен жатуға үгіттейді. Осиристің кезегі келгенде саркофагтың беті сарт жабылып қалады. Қуанған Сет саркофагты Нілге ағызып қоя береді. Исида күйеуін бүкіл Египетті шарлап іздеп, ақырында Нілдің жағасынан, саркофаг ішінен табады. Осы жерде ол құдіреттің күшімен өлі Осиристен жүкті болып, Осирис Гор есімді құдай кейіпінде дүниеге қайта оралады. Гор әкесін тірілтіп алу үшін өзінің бір көзін жұлып алып, Осиристің аузына салады. Осирис осылай дүниеге қайта оралады. Бірақ ол енді жер астына түсіп, өлгендердің әміршісі әрі төрешісі болады.

Осирис осылай өліп, қайтадан тіріліп отыруына қарай әр мерзімде жыл сайын жаңғырып отыратын барша табиғат символы саналады. Оның әйелі Исида (Исет) диқаншылық және адамзаттың білім нәрін жинауына қамқоршы Ұлы Ана-құдай бейнесін сақтауымен қатар молшылық, отбасы және су, жел құдайы және суда жүзу жебеушісі болып танылады. Ол адал жар және қайрымды ана символы.

Осиристің баласы – Гор Күн құдайы Амон-Раның, өзге құдайлардың құдіреттеріне ортақ саналады. Ол қаршыға кейпінде немесе денесі адам, басы қаршыға түрінде бейнеленді. Бертінгі уақыттарда Гор қанатын жайған күн түрінде бейнеленіп, оған күн сәулесінің құдайы ретінде құлшылық жасалатын болды. Ол фараондардың Осирис қатарлы құдіретті жебеушісі саналды. Нілдің теңізге құятын сағасында орналасқан Бехдет қаласында оған ерекше бас ұрып, оның құрметіне ерекше мейрамдар ұйымдастыру тәртібі болды. Гордың күн құдайы Амонмен дәрежелестігі түрліше көрінеді: бірде ол шығып келе жатқан күн символы түрінде бейнеленсе, бірде бүкіл мемлекеттің сақшысы әрі қорғаушысы болып дәріптеледі.

Сет Осириспен байланысты оқиғадан соң қуғындалған құдай іспетті, шет жайлаған елдер мен шөл далалардың құдайы етінде көрінеді, оның тотемдік белгілері шошқа, жираф немесе есек, есек басты адам, қара ниеттің нышаны.

Ай құдайы Тот (Джехути) Раның жүрегі саналды. Ол шымшық басты адам бейнесінде салынды, тотемдік рәмізі павиан (маймыл) болды. Ол құдайлар пантеонына көне замандарда Батыстан келіп енген, басқа қасиеттерімен бірге шындық пен ақиқат сырына қанық, даналық, жазу, есеп, яғни сауаттылық құдайы, Амон-Ра құдайдың қызы - әділдік құдайы Мааттың күйеуі, көне жәдігерліктерінің және кітапханасының байлығымен мәлім Шмун (Гермополь) қаласында ерекше құрметтелгені байқалады. Птаху құдайымен қатар қойылады.

Птаху құдайының мәртебесі әсіресе мемфисте жоғары болды. Ол алғашқы құдайларды жасаушы болуы себепті Амон-Ра құдайының жаны қасиетті Апис бұқасында болды. Осымен қатар ол Осириспен шендестіріледі (Птах – Сокар - Осирис), молшылық және адамды батпақтан жасаушы қошқар басты Хиум құдайының қасиеттеріне де ие.

Осылармен бірге Амон-Ра культімен байланыссыз, белгілі дәрежеде дербес құдайлар да болды. Олар - өлгендерді жебеуші, қорқау қасқыр басты Анубис (Инпу) құдай; сауық-сайран құдайы, отбасының жебеушісі, дұшпан рухтардан қорғаушы құдай Бэс (бұл құдайға табыну Египетке тыстан келген деп саналады, ол уралда, Сібір мен Орта Азияда басым болған).

Египет мифологиясындағы барлық әйел-құдайлар Исиданың көрінісі болып саналады. Олар: Ренеутет – тағдыр мен қамбадағы астық құдайы, жылан түрінде бейнеленеді; Хатор – аспан және махаббат құдайы; Тефнут – дымқылдық құдайы; Сохмет – соғыс құдайы; Баст – сауық құдайы, мысық түрінде бейнеленген. Бұлардың әрқайсысының өз орындарының болуымен қатар бәрі де Исида деп танылған. Сеттің зұлымдықты бейнелеуіне қарай оның әйелі Нефтида да жағымсыз бейнеленіп, әр дайым Исадаға қарсы қойылады.

Осылайша Египет құдайларының пантионы жергілікті культтердің бір орталықта – Ұлы құдай бейнесіне тоғысып мемлекеттік дінге айналуы Египеттің мемлекеттік тұтастығына қызмет етті. Көне Египеттің сан алуан, өте күрделді, монотеизмге жуық мифологиясын, діни ілімдер мен діни мәтіндерді абыздар мен ақсүйектердің ғана танып, білу мүмкіндігі болды. Ал қара халық өздерінің жергілікті құдайларын құдірет санап, соларға құлшылық жасады.

Көне Египеттегі құдайға құлшылық рәсімдері. Көне египеттіктердің діни ғұрыптарының негізінде адам жаны және Осиристің тірілуіне сену жөніндегі діни түсініктер жатты. Олар адам жаны мынадай төрт бөліктен құрылады деп санаған: 1) Ба – жанның өзі, 2) Хайбет – оның көлеңкесі; 3) Рен – есімі; 4) Ка – адаммен бірге пайда болатын, бірақ онымен бірге өлмейтін, тіпті тәнді сақтаған жағдайда өмір сүре беретін көзге көрінбейтін екінші бейнесі. Осыдан өлген адамның тәнін бальзамдап сақтау, оның мүрдесінің жанына қажет делінген заттар мен ас-су қою рәсімі орныққан.

Адам өлгеннен соң оның жаны – Ба мен есімі – Рен артта қалғандардың есінде сақталуы тиіс болды. Бұл адам өлген соң жанының еркіндігінің символы ретінде құсқа немесе шегірткеге айналады деп саналса, адамның аты – Рен құлшылық атқаратын жерлердің қабырғаларына ойып жазылды.

Көне египеттіктердің о дүниеге қалтқысыз сенімі Осирис туралы мифтен айқын көрінеді. О дүниеге аттанған ададар Осирис құдаймен шендестіріліп, олардық қабырғаға қашалған аттарына “Осирис” есімі міндетті түрде қоса жазылатын болған. Адам жанының пейішке (Иару даласына) барып жай табуы, сонда өзіне шығарылатын үкімді күтуі үшін жерлеу рәсімін дұрыс атқару ерекше маңызды саналған. Адам өлген соң Иару даласына, Осиристің алдына барады, соның көзінше Гор, Анибус және Маат өліктің жүрегін безббенге салып, оның кінасын айырып, үкім шығарады. Бұл уақытта өлік “өлілер кітабынан” “Күнәні мойындау” дұғасын оқып, өз жүрегінің тазалығын дәлелдейді. “Таза” адам Иару даласына жіберіледі де, күнәлілер денесі арыстан, басы крокодиол құбыжық – Амтқа жемтікке тасталады.

Көне Египет діні бойынша фараон жердегі құдай саналды, мемлекеттік және дін басқару соның қолына топтастырылды, Күн құдайы – Ра-ның мұрагері йжәне оның жер бетіндегі бейнесінің өзі болып құрметтеледі. Бертініректе фараон әкім ретінде Осирисдпен шешендестіріліп, жерді қастерлеу рәсімдерін тегіс басқарушы, жер қазынасының бас сақшысы фдәржесінде орнықты. Көне Египет дінінің мемлекеттік сипаты шет аймвақтардағы барлық құдайлар культін бір патеонға біріктіру қажеттігін талап етті. Осындай орталықтандыру барысында Египетті басқару мен ондағы діннің тұтатығының кепілі ретінде фараонды «тірі құдай» дағуасына көтеру заңды құбылыс болатын.

Нілдің батыс жағалауын қуалай «өлілер қаласы» созылып жатты. Осында Осиристің тірілу ғұрпы салтанатпен атқарылатын. Салтанат барысында Исида, Анубис, Гор, Нефтидалардың қатысуы мен Осиристің жаны –Ба қайта «тіріледі». Өліктерді жерлеу үстінде құдайларға бұқа құрбандық етіліп, аяғы ұлан-ғайыр тойға ұласып отырған. Діни сенімде осы тойға ұласып отырған. Діни сенімде осы тойға өлген адамның жаны бірге қатысады деген түсінік орныққан.

Египет ақсүйектеріне қойылған ең көне құлшылық ескеткіштері – мастабтар немесе үш бөліктен тұратын қабірлер. Оның алдыңғы бөлігіне құрбандық шалатын қондырғы мен о дүниеге өткен адамға тартулар қойылатын болған. Екінші бөлмесіне өлген адамның тас мүсіні орнатылған. Ал жердің астын үңгіп жасалған бөлегіне саркофаг орналастырылған. Көне патшалық дәуір фараондарыны мүрдесі үшін алып пирамидалар тұрғызылған. Орта және Жаа патшалық дәуірлерінде пирамидалар орнына тау үңгірлерін қашап, қуалай отырып ұзын галереялар жасалатын болған.

Әдетте ең үлкен храм қаланы қорғаушы құдайына арналып тұрғызылып, оған құдай мүсіні қойылған. Барлық ғұрыптар мен рәсімдер осында атқарылған. Храм тек құдай үйі болып есептелгендіктен, өзге ресми шаралар храм ауласында ұйымдастырылған. Құдай ьмүсіні тұрғызылатын бөлменің кіреберісінде әлемнің құдіретті әміріне мойын ұсынушылықты бейнелейтін залдың жобалануы міндетті саналған. Дінбасылары (абыздар) храмнан тыс үйлерде өмір сүрді. Олардың әрқайсысының қасиетті мәтіндер сақталатын кітапханалары болды. Храм ішіне құдайға тарту алып, фараондар мен дінбасыларының ғана енуіне рұқсат етілді. Дін жолында қара халық аса ерекше. Жағдайларда ғана, мәселен, тұңғыш бала көргенде, құдай үйінің ауласына ене алатын болды.

Көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету принципімен бөлінді. Олардың басында жоғарғы дінбасы-абыз тұрды. «Құдай сөзіні» оқитын немесе храм шежіресін жүргізуші діндарлардың артықшылықтары басым болды. Дегенмен, саясатқа белсенді араласып отыратын Амон-Ра құдайының діндарлары басты орынға ие болды. Құдайға құлшылық рәсімдерін үйде атқаруға да рұқсат етілді. Құдайлардың шағын мүсіндеріне құрбандық жасалып, солардың алдында дұға оқылды.

Көне грек мифологиясы. Дінтану – көне грек мифологиясының дамуын үш кезеңге бөледі. Олар – хтон (грек тіл. - жер) немесе Олимпке дейінгі кезең, классикалық немесе Олимп кезеңі және бертінгі немесе героикалық кезең.

Бірінші, хтон кезеңіндегі мифтік ұғым бойынша бүкіл әлемнің, барлық тіршіліктің негізі әрі анасы – асыраушы Ұлы Жер-Ана. Мифология бойынша жер тіршілік иесі және оның барлық тіршілік белгілері бар. Олар қоршаған ортадан, адамның өзінің қимыл-әрекеттерінен, мінез-құлықтарынан көрініс береді. Бұл кезеңдердегі мифологияның басты кейіпкерлері – медуза, химера, гидра т.б.

Классикалық немесе Олимп кезеңі патриархатқа өтумен, алғашқы мемлекеттердің пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл тұтастай мифологияның жаңа арнаға өтуіне жол ашты. Табиғат құбылыстарымен шендестірілген құбыжық құдайлар орнына адамға қайырымды құдайлар бейнелері пайда бола бастайды. Жаңа құдайлар әлемнің, қоғамның және адамның тұтастығы үшін күрескерлер болып суреттеледі. Олардың барлығы әлемнің тең ортасы деп танылған Олимп тауына топтастырылды. Осы орталықты айнала қоршаған космос кеңістігі ұғымы қалыптасты. Бұдан шет жақтан, бұрынғы және бір ізге түсірілмеген дүние, жоқ болмыс Хаос деген түсінік орнықты.

Олимп кезеңінің алғашқы мифтері жаңа құдайлардың ескі құдайлармен күресін баяндайды. Бұл күресте құдайлардың үлкені Зевс титандарды, циклоптарды, Хаостың өзге құбыжықтарын жеңіп, оларды жердің түпсіз тереңіне – Тартарға қуып салып, әлемді қайта жасайды. Ұлы Ана-Жер бейнесі енді Гера, Афродита, Артемида, Афина сияқты жасампаз әйел құдайларының бейнесіне ауысады. Мифология бойынша Гера Зевстің әйелі, ал қалған үшеуі қыздары. Теңіз құдайы Пасейдон мен дер асты дүниесінің құдайы Аид Зевстің ағалары болып келеді.

Бертінгі немесе героикалық кезеңде әлеуметтік қатынастарда қайшылықтардың күшейе түсуімен полистер арасындағы бәсекелестіктерге байланысты бұқараның құдайларға сенімді шайқала бастайды. Халықта құдайлар қаншама күшті болмасын, Зевстің өзі де, оның сүйікті ұлы Геракл де қанша ерлік жасамасын, олардың бәрі – құдайлар да, адамдар да ақыр-соңында тағдырға тәуелді деген түсінік орныға бастағаны аңғартылады. Осыған қарай грек пантеонының жартылай құдай, жартылай адам қаһармандары да халыққа қаталдық танытады. Жасаған күнәлары үшін немесе айтқан кеңестерін орындамағаны үшін қатаң жазалайды. Мәселен, Троя соғысына қатысты адамдар, соның ішінде жеңілгендері де, жеңгендері де қатаң жазаланады.

Көне гректердің құдайлар пантеоны. Көне грек мифологиясы мен дінінен Гомердің “Илиада” және “Одиссея” және Гесиодтің “Теогония” поэмаларында (б.д.д.ҮІІІғ.) мол мағлұмат беріледі.

Гесиод өзінің поэмасында әлемнің жаратылуы және құдайлардың пайда болуы туралы әңгімелейді. Ол бастапқыда Хаос, Гея-Жер, Тартар және Эрос сияқты құдіретті күштер болды, әлемнің жаратылуында Гея-Жердің орны ерекше, ол Уран-Аспанды дүниеге келтірді, осыдан соң ол Уранмен және Тартармен қосылып түрлі құбыжықтарға өмір берді, деп жазды. Гомер бойынша Зевс аспанға, Посейдон теңізге, Аид жер асты әлеміне иелік етеді. Олимп тауы барлық құдайлардың ортақ “үйі” болды, оның жоғарысында аспан, төменінде Тартарға дейін тереңге кететін төменгі аспан болды, жер үстінде Олимп тауы тұрды, осы әлемнің жаратылуын Зевс аяқтады, деп жазады Гомер. Зевстің бірнеше заңды әйелдері болған. Олар: Метида – ең ақылды әйел құжай Афинаның анасы; Фемида - әділет құдайы (одан әділет және тағдыр құдайлары туған); Гера – Олимптегі бас әйел-құдай, соғыс құдайы Арес пен кәсіпшілік құдайы Гефестің анасы, заңды некенің, қалалар мен қаһармандардың жебеушісі. Көне грек мифологиясы бойныша Зевс көптеген құдайлардың, нимфалар мен музалардың әкесі саналады. Мәселен ,сауық құдайлары харит, өнерді қолдаушы тоғыз муза, Персефона, Артемида, Афродита, Аполлон, Гермес-бәрі Зевстен туған.

Көне грек мифологиясында Зевстің ағасы, теңіз құдайы Пасейдон ең қаһарлы құдай түрінде суреттеледі. Ол өзін Зевспен тең санаған, зайыбы – Амфитрия нимфамен және теңіз тұңғиығын билейтін баласы Тритонмен теңіз түбіндегі ғажайып сарайда өмір сүрген. Зевс сияқты Посейдонның да некесіз балалры көп болған. Солардың бірі – жартылай адам, жартылай бұқа кейіпіндегі Минотавр.

Көнедегі гректер өлген адамдар жер асты әлеміне немесе өлілер патшалығына өтеді, онда бес өзен бар, солардың бірі – ұмытылу өзені – Летамен ағып отырып адамдардың жандары қу медиенге, Аид патшалығына барады деп сенген. Кейінірек бұл түсінік әр адамның күнәсі анықталады, күнәсіздер Елисей даласына, күнә жасағандар Тартарға жіберіледі деген ұғымдармен толықты. Жер асты әлемі мен өлілер патшалығында Аид құдай билік жүргізеді. Аид қапасын үш басты төбет – Цербер күзетеді.

Көне грек құдайлары пантеонында әйел құдайлардың орны ерекше. Мәселен, отбасы құдайы және өмірлік қуат беруші от қорғаушысы Гестия – Космостың және әлемнің орнықты құрылымының мәңгілігі мен шексіздігінің рәмізі. Ал, диқаншылық пен молшылық құдайы Деметра (грек тілнде – “жер-ана”) бидай тұқымын беріп, адамдарды диқандыққа үйретуші. Бүкіл табиғат тек соның мейірімі аясында ғана гүлдеп, шешек жарады.

Зевстің баласы Аполлон мифологияда әрі қатал, әрі мейірімді болып суреттеледі. Ол – циклоп, титан, алыптар басқаларын құтқармайтын құдіретті жебенің иесі, емшілер мен тәуіптердің қорғаны, тағы барлық аурулардан сауықтырушы. Бертін келе пайғамбаралар мен көріпкелдердің құдайы, қалалар тұрғызушы, көркемөнер мен музыканың құдайы. “Мусагет” (музалар жетекшісі) атағын алған соң, оған лирикалық поезия, өлең, эпикалық поэзия, тарих, трагедия, гимн, би, комедия, астрономия музалары бағынатын болған.

Аполлонның қарындасы, аңшылық құдайы Артемида – нимфалармен Эллада тауларын кезіп жүріп, табиғат әлеміндегі үйлесім мен тәртіпті қадағалаушы. Мифте Артемида өте қатал құдай ретінде баяндалады.

Гректердің әйел-құдайларының ішіңдегі аса құдіреттісі – Афина. Ол – даналықтың, өнердің, кәсіпкерліктің және соғыстың құдайы. Әкесі Зевс оған найзағай оғын сеніп береді. Афинаның құдіретті даналығы – саясатшылар мен мемлекет басқарушыларының даналығы, өмір даналығы. Оның атымен аталған және соның қамқорлығындағы қалада әділдік, заң және демократия үстемдік етеді. Осы қалада әр айдың соңғы он күні Афинаға арналып, салтанатты шерулер өткізу тәртібі болған. Көне гректер Афинаны қолына найза мен қалқан ұстаған, даналығының символы – жапалақ пен жылан ере жүретін әйел бейнесінде суреттеген.

Классикалық грек мифологиясындағы Зевстің қызы, махаббат пен сұлулықтың құдайы Афродита сонымен қатар бейбіт өмір, молшылық, көктем және бақытты неке құдайы да. Оның құдіреті Афина, Артемида және Гестиянда басқа әйел құдайлардың баршасына жүреді. Оның күйеуі – от құдайы және ұсталық иесі Гефест. Оның қолынан небір тамаша дүниелер шығады. Зевстің найзағайына дейін соның жасаған дүниелері. Гефест қолөнершілер қаласы Афинада және Самоа аралында ерекше қастерленген. Самоада оның құрметіне Гефестион және Гефестополь қалалары тұрғызылған.

Арес – Зевстің баласы, ешқандай мән-мағынасыз қантөгіс соғыстардың құдайы.

Гермес – грек құдайларының ішіндегі ең іскері, жүргіншілердің желеп-жебеушісі, өлген адамдарының жанының жер асты әлеміне сапарына жол бастаушы, Зевстің баласы әрі көмекшісі. Оның құрметіне барлық жол тараптарына сәулетті бағаналар тұрғызылған. Жүргіншілер соларға қарап бағдарын анықтап отырған. Сонымен қатар бұл бағандар Герместің құдіретінің символы қызметін атқарған. Герместің табиғатының екінші жағы – ол табиғат құпияларын, тылсым сырларын біледі, бақташылардың, алаяқтардың, алдамшылар мен ұрылардың да жебеушісі саналған.

Дионис – жүзімшілік пен шарапшылық және жердің молшылық қуатының құдайы. Ол кәдуілгі әйелден – Семаладан туады. Дионис, аңыз бойынша, адамдардың мастық сезіммен көңіл сарайының ашылып, кенеттен шабыттануына жігерлендіруші болып саналады. Ол осы тұрғыдан шығармашылықтағы үйлесім мен тереңдікке сатылап, ойлау арқылы байыппен баруды уағыздайтын Апрллон қағидасына қайшы келді. Осыдан көркемөнер мен мәдениет тарихында “дионистік” және “аполлондық” бастаулар деген түсінік қалыптасады.

Гелиос – күн сайын отты арғымақтармен көкті шарлап, барша әлемге жарық пен жылу таратушы Күн құдайы. Кеш түсе ол қайыққа отырып, теңізді жүзіп өтіп, ертемен көтерілетін жеріне барып тұрады. Ол адамдардың тұрмысын бақылап, жақсы-жаманды тізіп жүреді. Қылмыскерлерді зағип етеді.

Көне грек мифологиясында қаһарман-жартылай құдайлар бейнесі көп ұшырасады. Олар кәдімгі адам түрінде, бірақ олардан құдіреті артығырақ бейнеленеді. Құдайлар мен адамдар қосылып, ұрпақ береді. Кейде олар құдай дағуасын құрайды. Қаһарман-жартылай құдайлардың бастаған істерін аяғына жеткізіп тындырады. Олардың басты міндеттері – жердің бетін және жер асты әлемін ескі құдайлар мен түрлі құбыжықтардан арылту. Олимп кезеңіндегі мифологияда әлем құрылысы үйлесімді түрінде суреттеледі, өмір жоғары құндылық ретінде бағаланғаны аңғарылады. Осыдан бұл кезеңде трагедиялық, сарыуайымшылдық сарыны байқалмайды.

Көне гректердің сенімдері мен ғұрыптарының ерекшеліктері. Көне гректердің діни сенімдері Гомердің қаһармандарызаманынан бертінге дейін діни дәстүрлер түрінде ғұрып-салттарда сақталып келеді. Көне Грециядағы дін мемлекет саясатымен, мемлекетті басқару мәселелерімен тығыз байланыста болды. Абыздар (дінбасылар) мемлекет қызметінде саналады.

Гректер таң сайын міндетті түрде Күн құдайы Гелиосқа арнап дұға оқитын еді. Көп адамдар қатынасқан тойлар мен халық жиналыстарында ерекше дұғалар оқылды.

Дін қызметшілерінің тағы бір маңызды қызметі – құстың іш құрылысына немесе ұшуына, аспан денелерінің қозғалысына, найзағайға қарап болашақты болжау болаты. Гректерде осы болашақты айтуға байланысты оракул деген ұғым болды. Оның мәнісі – құдайлардың дін қызметшілері арқылы қойылған сұрақтарға тікелей жауап беруі. Зевс, Геракл, Апаллон сияқты құдайлардың әрқайсысының оракулдары болған. Осылардың ішінде Гея, Фемида және Аполлонға арналған Дельфадағы оракул әсіресе әйгілі еді.

Грек діндері адамның тән сұлулығын уағыздайды. Бұл белгілі мерзімде өткізіліп отыратын бейбіт сайыстарынан көрініс тапты. Тәні сау, күшті адамдарды көріп, құдайлар разы болып отырады деп санады. Біртіндеп бұл сайыстар Олимп ойындарына ауысты. Барлық құдайларға арналған осы ойын кезінде соғыс қимылдары тоқтатылатын болды. Олимп ойындарының өткізілуімен байланысты жыл есебі жүргізілетін болды (жыл есебі б.д.д. 776 жылдан басталды).

Көне Рим мәдениетіне көне Греция мен этрускілер дінінің орасан ықпалы болды. Римдіктер өз құдайлары мен ғұрыптарын этрускілерден қабылдады. Этрускілерде бірінші орында аспан құдайы Тин тұрды, одан кейінгі орындарда патшалық әмір құдайы Уни (римдіктерде- Юнона), қолөнер кәсіпшілігі құдайы Менерва (римдіктерде – Минерва)болды. Бұлар құдайлардың ерекше қадірлі үштігін құрады. Туран әйел құдайы табиғатты, Аллу табындағы малдарды қорғаушы саналды.

Этрускілерде жер асты отының құдайы Веханс аталса, римдіктер оны Вулкан деп атады. Теңіз құдайы Нефунс Нептун, соғыс құдайы Марис Марс болып өзгеріп енді. Этрускілер мифологиясында әлем үш қабатты: бірінші, төменгі қабаты – тамұқ, ортаңғы қабаты – жер, жоғарғы қабаты – аспан. Осы үшеуіндегі құбылыстар бір-бірімен байланысты, қатар жүріп отырады.

Рим дінінің қасиетті рәсімдері понтификте - діни кітаптарда рет-ретімен жазылып, шариғат түрінде бекітіліп, қатаң тәртіппен өткізілді.

Понтификтерге түрлі жағдайларға байланысты шығарылған қаулылардан түсіндірмелер жасалып отырды. Бас понтификке жылнама және мерекелер күнтізбесі жазылды. Құдайға құлшылық үстінде оқылатын дұғалардың, құдайға жалбарынудың арнайы кітапқа тіркелген қатаң формуласы – индигаменті болды.

Көне дәуірден бермен қарай еркек және әйел кейпінде қатар бейнеленетін құдай дағуасындағылар мен нуминдер (құдіретті күштер) ерекше құрметтелді. Көне римдіктер өз халқының тарихын мифке айналдырып, ата-баба аруақтарына құлшылық етті.

Римдіктердің басты және ең мәртебелі құдайы – Юпитер. Ол – шарап жасау, антқа беріктік пен шекара беріктігі, жеңімпаз соғыс құдайы, республиканың және Рим императорларының жебеушісі.

Юнона - әйелдердің некенің, аналардың және жоғары биліктің қорғаушысы. Сонымен бірге ол жауынгер де.

Көне римдіктер ғұрпында Юпитер, Юнона және Минарваның құрметіне Капитолийде тұрғызылған храм басты храм болып саналды. Минперва қолөнер кәсіпшілерінің, жазушылардың, актерлер мен музыканттардың, емшілердің, ұстаздардың қорғаушысы ретінде құрметтеледі. Кейініректе ол соғыс, даналық және қалалар құдайы болып танылды.

Марс – жабайы табиғат, құнарлылық пен соғыс құдайы, ырыс иесі, аңшылықта табыс әкелетін, соғыста жеңіске бастайтын Рим қауымының бас сақшысы.

Квирин – халық жиналыстарының жебеуші құдайы осыдан римдіктер өздерін ресми түрде «римдік квирит халқы» деп те атаған.

Рим мифологиясындағы белгілі тұлға – кіріп, шығатын есіктердің әміршісі Янус. Ол әрбір нәрсенің бастауының рәмізі болды, құдайларға жалбарынғанда бірінші сөз соған арнапи айтылды. Янус қарама-қарсы жаққа қарайтын екі жүзді болып бейнеленді. Бұл өткенді және болашықты бірдей біледі дегеннің белгісі еді. Рим тарихының ерте дәуірінде Янус Юпитер-Марс-Квирин үштігін басқарушы жоғарғы құдай болуы тиіс джеген жорамал бар.

Янус құдайының абызы өзгелердің ішінде бірінші деп танылып, “құдыретті рәсімдер патшасы” аталды. Көнедегі қасиетті гимнде Янус “құдайлардың құдайы” деп мадақталды. Соғыс кездерінде Янус храмы үнемі ашық тұрады. Айтылғандардан Рим құдайлары әлемге өздерінің мейлінше кемелдігіне деген нық сеніммен әмір жүргізді деген түйін жасаймыз.

Рим діни ғұрыптар. Көне Римде мемлекет пен дін біртұтас идеология түрінде көрінді. Мемлекеттің астанасы “қасиетті қала” деп жарияланды. Заң бәрінен жоғары қойылды. Барлық діни және азаматтық ахуал (неке, жерлеу, бала етіп асырап алу т.б.) заң жолымен понтификтерде тіркелді. Бас понтифик (барлық құдіретті және адамшылық істерінің қазасы және төрешісі) бас абыз міндетін атқарды. Ол он бес адамнан тұратын понтифик колллегиясын басқарды.

Бұлар діни және мемлекет билігінің тұтастығын білдіретін міндетті құдіретті ғұрыптарды – қателік жасаған жағдайларда құдайлардан кешірім өтініп, садақа үлестіруді, соғыс немесе індет жағдайында берген уәдесіне қарай тарту жасауды, мемелекет тарапынан храмдарға сыйлық үлестіру түріндегі құдайларға таралғы жасауды ұйымдастырып өткізуге жауапты болды.

Аяндарды түсіндіруші, құстың ұшуына, аспан денелеріне, тауықтың дән шоқуына, жануарлардың қимылдарына қарап сәуегейлік жасаушы авгурлер коллегиясын жұрт алдына осы абыздар шығаратын болды. Солармен бірге малдардың ішкі құрылысына қарап сәуегейлік жасаушылар болды. Оларды гаруспиктер деп атады. Бертін келе құдай дағуасында бекітілген императорларға құрмет көрсету ғұрыптарын орындайтын жаңа абыздар коллегиясы құрылды.

Осымен қатар, абыз-фециалдар деген орнықты. Олар соғыс жариялау, одақты шар жасау ғұрыптарын атқарды, соғыс ашпас бұрын ультиматум жариялады, отыз үш күн өткен соң, ультиматум қабылданбаған жағджайда, соғыс қимылдарын бастауға рұқсат берілетін болды. Салий аталған абыздар абыздар құдайлардың құрметіне гимндер айтумен бірге, қару мен қалқанға құдіретті күш дарыту ғұрыптрын орындауғы міндеттелді.

Римнің діни күнтізбесінде укөптеген мейрамдар – фериялар болды. Олардың ішіндегі ең елеулілері: Паренталий-ақпанда ата-бабалар аруақтарына арналып өткізілетін мейрам; Флоралий – көкек айы мен мамыр аралығында гүл құдайы Флораның құрметіне ұйымдастырылатын мереке; Сатурналий – желтоқсанда Сатурн құрметіне өткізіледі; наурыз айында Марс күні мерекеленеді; әр айдың ортасында Юпитер құрметіне құрбандық шалу; қарашада Плебей ойындарын өткізу; қыркүйекте Юнона мен Миневра мерекелері; Рим ойындары – спорт жарыстары мен театрландырылған көріністер.

Жаңа дәуірдің ІІ-ІІІ ғасырларында-ақ Рим императорлары синкреттік культті енгізе бастады. Рим діні жалған сипат алуға көшті. Көне римдіктер ІҮ ғасырдың аяғында христиан-император Ұлы Феодосийдің вердиктімен ескі құдайларға табынудан бас тартты.

Көнедегі түркілердің дүниетанымының түпкі қазығы – Тәңір ұғымы. Бірақ осы ұғымға қатысты ғалымдардың пікірі күні бүгінге дейін бір арнаға түскен жоқ. Бірі оны таза діни тұрғыдан қарстырса, екіншілері негізінен дүниетанымдық, философиялық мәнде түсіндіреді. Сонымен, Тәңір деген не? Біз оны алдымен дін тұрғысынан қарастырып көрелік.

Тәңір туралы Махмұт Қашқаридің “Түрік сөздігінде» мынандай түсінік берілген: “Тәңірі. Ұлы Тәңір. Құдай ұрғыр кәпірлер аспанды: “Тәңгі: Тәңірі” дейді. Ол көздеріне зор үлкен көрінген нәрсенің бәрін мәселен, биік тау, биік ағаштарда да “Тәңгі: Тәңірі” - дейді. Өйткені, сондай мәселелерге табынад. Олардың қателіктерінен тәңірдің өзі сақтасын» (Махмұ Қашқари. Түрік сөздігі. Алматы, “Хат”, 1998, 3 том, 504-505 б.)

Атақты түрік ғалымы Махмұт Қашқари “Түрік сөздігі” аталатын үш томдық кітабын 1074 жылы жазып біткен. Осы аралықта өкінішке орай Тәңір туралы қаншама жалған пікрелер айтылды.

Біріншіден, Қашқари “Ұлы” деген ұғымды тек Тәңірдің эпитеті ретінде қолданған. Демек, Тәңірдің мәні оның ұлылығында. Бұл Тәңір туралы ең салиқалы білім. Тәңір кім, не? – деп сұрақ қойсаңыз, жауап біреу, ол – ұлы. Ал, ұлылықтың сыры, тек өзіне (яғни Тәңірге) ғана мәлім. Егер сыры адамға мәлім болса, оның иесі ұлылық?!

Екіншіден, Алла болмысының негізі де осы Ұлы Тәңірде жатқанға ұқсайды. Махмұт Қашқари айтуында Ұлы Тәңір мен Ұлы Алланың еш айырмасы жоқ. Бұл түркілік және мұсылмандық дүниетанымның бірлігінің дәлелі.

Үшіншіден, Махмұт Қашқари айтады: “құдай ұрғыр кәпірлер аспанды “Тәңгі: Тәңірі” дейді”. Осы Махмұт заманындағы теріс түсінік күні бүгінге дейін жеткен. Сөйтіп, “Көк Тәңірі” деген қате ұғымы қалыптасқан. Тәңірді көк Аспан деуге, Махмұт Қашқари қарсы. Ешқашан Тәңірді нақтылы әлде немен салыстыра немесе соның өзі деуге болмайды, Тәңір деген көк Аспан емес. Ол – ұлы. Ал, ұлылықтың не синонимі, не теңдесі болмайды, ол өзімен-өзі ғана тең. Салыстыру Тәңірден өзге дүниелік нәрсе, зат, құбылыстарға ғана жүретін тәсіл. Тәңірді салыстырма арқылы тану жолы қателікке бастайды.

Тәңір деген ұғым “Күлтегін” жырында да бар:

Биікте көк Тәңірі,

Төменде қара жер жаралғанда,

Екеуінің арасында адам баласы жаралған, -

дейді.

Яғни, Тәңір түркілердің түсінігінде жарылқаушы, бірақ Жаратушы емес. Ол өз сыры өзінде, адам түсінігінен тыс, тылсым нәрсе. Бір-ақ нәрсе айқын. Ол – оның барлығы және барша жаратылыстың тағдырын айқындаушы әміршілігі. “Тағдырды Тәңір береді,” - дейді түркілер. Бірақ, бұл жоғарыдан тараған бұйрыққа немесе алдын-ала айқындалып қойылған ертеңге дәрменсіздікпен бас ию деген сөз емес. “Адам өлмек үшін туады” дей отырып, сол Тәңірдің өзі табыстаған жоғары миссияны - әлемге билік жүргізу миссиясын орындауға өршілдікпен үндейді.

“Адам баласының бәрі өлгелі туған,” - деген түркілердің даналығында екі түрлі терең мән жатыр. Бірі – Тағдырды Тәңір береді, бәрі жазмыштағыдай болмақ, жаралған нәрсенің ақыры бар. Яғни, бүкіл заттық әлемнің жарылқаушы, әмірші иесіне сөзсіз бас ию керек, дүниенің өткіншілігін мойындауға тиістісің. Екінші жағынан, осы өткінші дүниеде бәрі Тәңірдің белгілегенімен болады деп, әрекетсіздікке бой алдырмай, осфы өзіне берілген кесімді мерзімде Тәңірдің әмірін орындау, яғни Көк пен Жердің арасындағы әлемге иелік ету, иелік үшін жан аямай күресу сияқты белсенді әрекетке шақыру жатыр.

Түркілер үшін өздерінің күш-қайратын жұмсайтын нәрсе тіптен де абстрактілі емес, олар дүниетанымын “ел” деген ұғым арқылы білдірген. Түркілер “ел” ұғымына қасиетті Жер-Суды және ...Тәңірді сидырған. Осылардың бәрі бар болғанда, басы бүтін болғанда “ел” бар.

Осымен қатар оларда “құт” түсінігі болған. Ол – Тәңірдің қолдауына ие болу, соның жолында «елге» қызмет жасау. Демек, түркілердің көсемдері осындай Тәңірдің барлығын танитын, соның жебеуімен халқына немесе “елге” қызмет жасаушы, оны басқарушылар.

Тәңір дініне сай ғұрыптар болған. Бірақ, түркілер Тәңірге арнап ғибадатханалар салмаған. Олар үшін Тәңір – барлық жерде. Оны көруге, танып білуге, мекенін айқындауға, сипаттауға болмайды. Бірлік, батырлық, адамшылық, жақсылық – бәрі Тәңір, бәрі тәңірдің қалауындағы нәрселер.

Тәңірді діни сенім деп қарстырған жағдайда біз ол сөзсіз монотеистік дін болған деген тұжырыма тоқтаймыз. “Тәңір бір” дейді “Күлтегін” ескерткішінде. Көне түркілердің мифолгиясында Тәңірден басқа Ұмай, деген қатар аталады, ал өздерінің ата-тегін Көк бөріге апарып тірейді, тұрмыста індет атаулыны от-анамен аластау ғұрпын қолданады.

Осыларға қарап, кейбір зерттеулерде түркілер политеистік (көпқұдайлық) дінінде болған, табиғат күштеріне бағынған, яғни сенімдері анимистік сипатта болған деген тұжырым жасалады. Бұл негізінен жаңсақ пікір.

Түркілер әлемді үш қабат деп түсінген. Біріншісі – Көк, екіншісі – жердің үсті және үшіншісі – жер асты әлемі. Тәңір көктің иесі ғана емес, барша әлемге пәрмен жүргізуші, бірақ, жоғарыда атағанымыздай, жаратушы емес, тағдырды анықтаушы. Бәрі соның әмірімен болады. Ал Ұмай жер бетіндегі тіршіліктің бастауы әрі жебеушісі. Бірақ, бұл түсінік барлық түркі тайпаларына ортақ түсінік емес.

Қазақ халқының мифологиясында аруақ түсінігі бар. Қазақ халқы және көнедегі түркі тайпаларының басымы адамның жаны мәңгілік, тек тәні ғана өледі деп білегн. Осы жерде хакім Абайдың «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,» - деген терең философиялық өлең жолдары еске түседі. Ол “Мені мен менікінің айрылғанын, Өлді деп ат қойыпты өңшең білмес,” - деп, адам рухының мәңгі жасайтындығын айтады.

Бұл будда діні мен ислам ілімдерінің отасындағы аралық түсінік деуге болады. Үнді діни сенімдерінде адамның жаны мәңгілік, олар басқа кейіпте, әбден кәміл дәрежесіне жеткенге дейін, тіршілікте жасаған күнә-сауаптарына әртүрлі бейнеде келіп отырады деп уағыздаса, ислам адам жаны ақырзаман болғанға дейін оқшау әлемде өмір сүріп, заманныңақырында өзінің тәніне оралады дейді.

Түркілердің (соның ішінде қазақтардың) діни нанымында адамның жаны мәңгі жасайды, олар аруақ бейнесінде тірілердің әрекетіне араласып отырады, заманақырда адам кейіпінде қайта оралады. Түркілердің ислам қағидаларынан айырмасы, мұсылман діні тыйым салатын, өлген адамдардың рухына бас ию. Осыдан түркілерде ерлік жасап қаза болған адамдар рухына балбалдар орнатусалты қалыптасқан. Мұндай балбал мүсіндер Енесей аңғарынан бастап, Таврия (тавро – малға салатын таңба, яғни Таңбалы дала) даласына дейін ұшырасады. Бұл түркілердің дүниетанымы белгілі бір шектеулі кеңістікте емес, басқа мәдениеттермен синтез нәтижесінде қалыптасқандығын, оның жоғары дүниетанымдық деңгейін көрсетеді.

Ал қасиетті Жер-Су, аластаушы От мәселесіне, аспан денелерін қадір тұтуы мәселесіне келсек, ол табиғаттың дүлей күштеріне сөзсіз табынуданшыққан нәрсе емес. Біріншіден, Жер-Су, жоғарыда айтқанымыздай, «ел» ұғымының құрамды бөлегінің бірі болса, екінші жағынан оның негізінде түркіледің әлемінің төрт элементтен - судан, оттан, ауадан және топырақтан жаралғаны туралы дүниетанымдық түсінігі жатыр. Бөрі көне замандарда тотем болып, бертін келе түркілердің түз тағысындай қайсарлығыңның рәмізіне айналған тәрізді. (“Бөрілі менің байрағым, бөрілі байрақ көргенеде, қозады қай-қайдағым”. Сүйінбай).

Түркілерде бұлардың сыртында синтоизм, тағы басқа діндердегі заттар мен құбылыстардың құдайлары орнына “ие” түсінігі оныққан. Бұл қазақ халқының төрт түлікке байланысты Ойсыл қара (түме иесі), Қамбар-Ата (жылқы түлігіне байланысты), Зеңгі-Баба (сиыр малының иесі), Шопан-Ата (қой иесі), Шекшек-Ата (ешкі малының иесі) түсініктерінен жақсы көрінеді.

ХІ ғасырда түркі тілдес тайпалар араб-парсы мәдениетін жатсынбай қабылдай бастады. Оның объективтік себептері де бар болатын. Соның бірі – түркі қағанаты ыдырап, оның орнына жаңа мемлекеттер, этностар пайда бола бастаған заманда олар жаңа, өзге мәдени дүниетанымды қажет етті... Исламның қазақ жерінде қантөгіссіз таралуының басты себептерінің бірі, Тәңір мен Алла дүниетанымдық мәселелердегі ұқсастығы, түркілер нанымдары мен исламның монотеистік сипаты, олардың мәдени тамырларының рухани сабақтастығы да үлкен әсер етті. Түркілер ислам әлеміне өзіндік орнықты дүниетанымымен енді және аруақ, ие, құт тәрізді іргелі ұғымдарын сақтап қалды. Тәңір ұғымы мен ислам үлгісіндегі дүниетанымның синтезі қазақ топырағында Иассауи ілімінен айқын көрініс береді.

1.Алғашқы қауымдық сенімді дін деп атауға келеді ме?

2.Ежелгі халықтардың ңаным сенімдері мен жерлеу әдістері не туралы айтады?

3.Діни сенімдердің пайда болуының негізгі себептері қандай?

4.Археологиялық қазбалар дінтану саласында қандай септіктерін тигізеді?

5.Қазіргі кезде таптық сенімдер бар ма?

Әдебиеттер:

Авдиев В. И. История Древнего Востока. М., 1953,

Бросс Ш. О фетишизме. М.,1973.

Зыбковец В.Ф. Дорелигиозная эпоха. М.,1959.

Керан К. Боги, гробницы, ученые, М.,1963.

Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции М., 1963

Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии. М.,1952.

Мифы народов мира, 2-е изд. М. 1987, т. 1-2

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Христиан діні. Тақырыптың оқыту әдістемесі

1. 
   Христиан дінінің пайда болуы.
   
2. 
   Христос тұлға ретінде.
   
3. 
   Христиан дінтануы
   
4. 
   Христиандықтың бөлінуі.
   

Иисус Христос тарихта болған адам ба, жоқ па деген мәселе төңірегінде ғалымдар арасында әлі күнге талас көп. Бұл мәселеде екі түрлі ғылыми бағыт айқындалды: бірі – Иисус деген миф, мұндай адам болмаған деген мифтік бағыт.

Діншілдер де, дінді жоққа шығарушылар да Ғайсаның өмірі туралы мәліметтерді ол өлген соң ондаған жылдардан кейін жазылған Евангелиелерден алады. Бұл кітаптардың мақсаты – христиан дінінің негізін салушының өмірбаянын жазу емес, жер бетіне Құтқарушының, құдайдың сүйікті Ұлының келуін, оның қызметін, өлімі мен қайта тірілуін жария ету (“Евангелие” грек тілінде “шапағатты хабар”).

Ғайса пайғамбарлық отыз жасында келеді. Мұның алдында ол адамдарды күнәдан арылту үшін Иордан өзенінің суына жұртты шомылдырып, күнәдан тазартып, дін жолына бұрып жүрген иудей пайғамбары Иоанн Шоқындырушымен кездесіп, өзін де шомылдыртты. Ол судан шыға бергенде (дұға еткенде) аспан қақ айырылып, кептер бейнесіндегі Киелі рух оның үстіне қонды да, көктен “Сен менің сүйікті Ұлымсың, мен саған ризамын (шапағат сыйладым)” деген үн шығады. Ол қайда бармасын барлық жерде – 12 елшісі (апостол) еріп жүреді.

Діни аңыз бойынша Ғайса адамдарға білім шырағының сәулесін түсіріп, түрлі ғажайыптар көрсетіп, Палестинаны үш жыл кезді. Бірақ оның жасаған кереметтері емес, екіжүзділікті, қарапайым адамдардың жәбірленуін әшкерелеген уағызы фарисейлерді ашуға булықтырды.

Ғайса Иерусалимге есек мініп енгенде оны халық “Құдай құрметтелсін” деген үндеумен қошеметпен қарсы алды. Мұны естіген иудейлік дін басшылары Ғайсаны тұтқындап, дінсіз, бүлікшіл ретінде дін сотына (синедрионға) табыстауға ұйғарды.

Сот болып Ғайса өлімге кесіледі. Бірақ оны Рим прокураторы Понтий Пилаттың бекітуі керек еді. Ғайсадан жауап алған Понтий Пилат пайғамбардың тергеудегі сөздері мен қимыл-әрекеттеріне таң қалады.

Пайғамбар патшалығының келетінін сәуегейлікпен болжаған Иоан Шоқындырушы (Креститель) осы қауымның мүшесі болған. Қауым біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырдан жаңа дәуірдің I ғасырының орта кезіне дейін өмір сүрген. Осыған сүйеніп, ғалымдар бұл қоғамды христиандықтың ілгерідегі нұсқасы, ал оның идеологиясын иудаизм мен көне христиандық арасындағы буын деген тұжырымға келді.

Тек II ғасырдың 30-40 жылдарында ғана римдік христиан Маркион христиандық пен иудаизмнің ара жігін ажыратты. Осы кезден бастап қана христиандар өздерін жаңа дін өкілдері ретінде сезіне бастады. “Жаңа өсиет” аталған христиан діни жазбалары осы кезден жинала бастады.

Христиан аңызы бойынша 50-ші жылдардың бас кезінде тұңғыш апостолы соборы (ең жоғары дәрежелі жиын) болып, осында христиандар мен иудейлердің ара жігі біржола ажыратылды.

Бірақ, IV ғасырға дейін христиандық қудаланып келді. Тек 324-ші жылы ғана, император Константиннің тұсында христиандық мемлекеттік дінге айналды.

325-ші жылы император Константиннің төрағалық етуімен Никееде Бірінші әлемдік собор шақырылды. Онда дін Рәмізінің – діни ілімнің негізін құрайтын басты догматтардың (грек тілінен “талассыз мойындалатын қағидалар”) қысқаша тізімінің бірінші үлгісі қабылданды. Бірақ, дін рәмізі түзетулер енгізіліп, 381-ші жылы Константинопольде өткен екінші соборда бекітілді.

Рим империясының екіге бөлінуі шіркеудің ыдырауына соқтырды. Оған батыста латын, Шығыста грек тілдерінің үстемдік етуі, мәдени дәстүрлердің өзгешелігі бір жағынан себепші болса, екінші жағынан әлеуметтік-экономикалық және саяси мүдделер, ықпал үшін күрес, дін тану мәселесіндегі келіспеушіліктер қосылды. Әсіресе Рим христиан қауымы мен Константинополь қауымы басшылары арасындағы қақтығыс өткір сипат алды. 867-ші жылы Рим папасы Николай I мен Константинополь патриархы Фотий бір-бірінен біржола қол үзді. Осыдан христиандық тарихында әрқайсысының өз жолы бар екі бағыт пайда болды. Батыс шіркеу рим-католик шіркеуі (“католик” – латынша “жалпыға бірдей, әлемдік”) немесе католик шіркеуі деп, ал шығыс – грек-православие (гректің “жалпыға ортақ, әлемдік” деген сөзінен) шіркеуі деп аталды.

XVI ғасырда Батыс Европа жаңа пайда болып келе жатқан буржуазия мен феодализм арасындағы қайшылықтар күшейе түсті. Бұл католик шіркеуіне терең әсер етті. Реформация деп аталған католицизмге қарсы кең қозғалыс орын алды. Осының салдарынан христиандықтың тағы бір тармағы – протестантизм пайда болды. Ол өз ішінен түрлі салаларға бөлінді.

Католик шіркеуінің басшысы – Рим папасы. Ол апостол Петрдің мұрагері, сол арқылы Ғайсаның жер бетіндегі өкілі болып танылады. Оны кардиналдар коллегиясының жиыны – конклав сайлады. Папа шіркеудің ғана емес, Ватикан мемлекетінің де басшысы. Ватикан Рим территориясында орналасқан. Ол дүние жүзінің көптеген елдерімен дипломатиялық қатынас жасайды. Өткен ғасырдың аяғында Папаның кафедрадан сөйлеген сөздерін күмәнсіз қабылдау туралы догмат қабылданды. Бұл христиандықтың өзге салаларынан католицизмнің басты айырмашылықтарының бірі болып табылады.

Бірақ, католицизмнің ең басты айырмасы – Қасиетті Рухтың Әке – Құдаймен бірге Құдай Ұлының өзінен де таралуы (филиокве – сөзбе-сөз-ұлынан да) туралы түсінік. Бұл түсінік 589 жылы Толедо соборында қабылданды. Сол сияқты католиктер Көне Өсиеттің көптеген кітаптарын бұлжымас қасиетті ілім ретінде қабылдайды. Яғни, Інжілдің редакциясы православиеден гөрі өзгеше.

Аса маңызды догмат – “шамадан артық қажет істер” туралы ілім. Католиктердің түсінігінде шіркеудің ұзақ тарихында Ғайса, Құдай-ана және әулиелер жасаған игі істер шамадан артылады. Ал Рим Папасы құдайдың жер бетіндегі өкілі болғандықтан ол құлшылық үстіне осы “жақсылықтарды” өзгелерге үлестіріп, құдай атынан кешірім жасайды. Бірақ таубаға келу күнәдан біржола арылта алмайтындықтан игі істердің қажеттен артықтығы теориясына индульгенция беру тәртібі орнықты. Индульгенция латын тілінде қайырымдылық деген сөз. Индульгенция немесе Папаның арнаулы грамотасы осыған дейін жасаған және болашақта жасауы мүмкін күнаға да кешірім береді.

Табыныушылардың мақсаты – діншілдердің сана- сезіміне әсер ету. Сондықтан христиан діні басқа діндер сияқты табыну салттарына көп көңіл бөледі. Оның әдеп ғұрыптары “Жеті құпия сыр” деген атпен белгілі. (шоқыну, хош иісті май жағу, жалбарыну, құдаймен қатысу, некелесу, қол қусырып мінәжәт ету және шырша майымен тазарту.)

Шоқындыру - құпия сырлардың бріншісі. Дін иелері бұл ғұрыпты адамның болашақ қасиетті рухани өтуінің салтанатты кезеңі дейді. Тек христиан дініне тән деп уағыздайды. Шын мәнісінде шоқындыру ғұрпының ертедегі магиялық сиқырлық сенімдерден алғанын көреміз.Судың тазартқыштық қасиетіне сену Христиан дінінен кейіннен енген.

Христиан діні әр бағыты шоқындыруды өздерінше түсінеді. Котолик пен провословие әртүрлі жолмен өткізеді. Провославие шіркеуінде нәрестені үш рет суға салып алады, он котоликтер үстіне су құяды немесе су шашады, бұныда Протестонттар шоқындыруды құпия сыр деп санамайды және бұл ғұрыпты есейгенде, адам не үшін шоқынатынын түсінгенде ғана өткізуге болады деп үйретеді.

Құдай қатысу – дегеніміз сырлар расында маңызды орын алады. Христиан дінінің аңызы бойынша Құдай қатысуды Христостың өзі атаған, нан мен шарапты әулиелі қасиетке толтырған. Діншіл адамдар шіркеуде таратылатын бір үзім нанды жеп, котолицизмге немесе шарапқа ашыған нан араластырып бір қасық ұрттаса құдайға жақын болады деп уағыздаған.

Жалбарыну діншілдер өздерінің әр түрлі күнәларын шіркеу иелеріне айтуы керек. Ал ол құдай атынан кешірім береді. Бұл ғұрып адамның күнәларын дәлелдеуге негізделген.

Хош иісті май шығару- шоқындырудан кейін орындалатын ғұрып. Адамның денесін арнайы иісті маймен (миромен) майлайды, сонда адамға құдайдың рахметі көшпек. Оның алдында сол адамға рух- құдай енгені туралы бата оқылады.

Христиандық некелесу ғұрпы деп- ертедегі діни ырымдардан алынған Бұл ғұрып, құпия сыр қатарына бертін XIV ғ. енген. Жас семияның бақытты, болашағы беріктігі шіркеулік неке қиюда деп үйретті дін иелері.

Жеті құпия сырдың біреуі – май жағу (шырша майы). Бұл ғұрып ауырып жатқан адамға шырша майын жағу арқылы құдай рахметін әпереді дейді. Католиктер май жағуды өлейін деп жатқан адамды шығарып салудың ерекше формасы деп есептейді.

Әулиелікке баулу да Христиан дінініде ерекше мән беріледі, өйткені дін қызметіне дайындау, дін қызметкері ету маңызды мәселе. Әулиелік тек дін иелеріне тән қасиет сондықтан әулиелікке баулу да құпия сыр уағыздау қатарына жатады. Православие, Котолик жеті құпия сырды толығымен мойындайды Протестанизм олардың тек екеуін – шоқындыру мен причашениені- қажетті діни ғұрып деп санап құпия деп санады.

Христиан крест пен иконаға табыну әулие жерлерді табынд т.б.

Христиан дінінің басты мейрамы: Посха, Тройца, Рождество христова. Аңыз бойынша пасха, Христостың қайта тірілуіне байланысты шыққан мейрам. Тарихи фактілер пасханың ертедегі еврейлердің табыну салтынан алынғанын иудализм мейрамдары элементтерін пайдаланғанын көрсетіп отыр.

Екінші ірі мейрам – Рождество Христова. Провословие шіркеуі рождество мейрамын 7 қаңтар, Католик шіркеуі 25 желтоқсанда өткізеді.

Тройца – құдайдың бірлігіне (әке- құдай, бала құдай, рух құдай) арналған мейрам. Кейде оны 50-інші күн деп атайды, өйткені бұл мейрам пасхадан кейін 50 күн өткеннен соң тойланады.

Евангелистік христиан баптистерді (ЕХБ) 4 сектадан тұрады. Ресми шіркеуден бөлініп шыққан ағымдар секта деп аталады.Баптизм 1611 ж. Гол- ды ағылшындар араларында пайда болды. Олардың діни ілімі Лютер мен Кальвин қағидаларын қосақтай пайдалануға негізделген. Олар Тройцаны христостың құдай тектес екендігін мойындағанымен, шіркеудің адамдар мен құдай арасындағы байланысшы болатынына, иконға бас июге, крест әулиеге сыйынуға, монохтыққа қарсы.

Кейінгі протестантеум деп аталатын жіктер (секталар) бар. Оларға – баптистер, методистер, менонистер, квакерлер, адвентистер, 50-іншілер т.б. бұл қазақстанға Баптизм орыс шаруаларының қоныстануымен 19 ғ. аяғында енді. Бұл қауым мүшелерінің әрбір мүшесі құдайға құлшылық етуге тұрақты түрде қатысып тұруы міндетті.

Баптизмге жақ дін адвентизм ол 19ғ. Америкада пайда болды. Олар жанның мәңгілік өмір сүруіне сенбейді. Жан қатерлі сот уақытында қайта тіріледі де, күнәлілер азап шегіп күнәсіздер Христос денесімен мәңгілікке айналады дейді. Адвен Христос мейірамын қажетсіз деп Сенбіні қасиетті күн деп уағыздайды.

Иегованың күналары деп секта 19ғ. Америкада пайда болды . Иогвистер Христостың құдайлық мәнін, о дүние өмір барлығын бекер дейді. Олар тек бір ғана құдай Иегованы мойындайды. Сонымен бірге иогвистер ХР көзге көрінбейді 1914 жылы жерге екінші рет келіп түсті , енді шайтанмен соғысқа дайындалып жатыр дейді.

Армагедан (қасиетті соғыс) шайтан мемлекетін барлығын құртып, оның орнына Христос басқаратын теократиялық жаңа мемлекет орнатады деген иеговистер.

Неострион дінінің, өздері бөлініп шыққан Христиан дінінің ерекшелігі бір құдайға табынады, Иса пайғамбарды Құдайдың ұлы емес құлы және елшісі деп Марияның баласы ретінде тануында.

Әдебиеттер:

Мақсаты: келесі сұрақтарға жауап беру: Православиелік дін. Тақырыпты оқыту әдістемесі.

1. Православие тарихы және қазіргі жағдайы.

2. Орыс православиесі.

Православие. Православие діні II ғасырдан бастап Шығыс Рим империясындағы (Византияда) басым дінге айналды. Константинополь патриархы ресми түрде шіркеу басшысы деп жарияланғанымен, ол абсолютті билікке ешқашан ие болған емес.

Православиелік ілімнің негізі – Қасиетті Жазу (Інжіл) және Қасиетті Өсиет. Соңғысына алғашқы жеті әлемдік собордың үкімдері мен негізінен III-IX ғасырлар аралығында өмір сүріп, христиан догматтарын жасаған, “шіркеу әкелері” аталған ірі діни ғұламалар мен шіркеу қайраткерлерінің еңбектері жатады.