«Тарихты оқыту әдістемесі» пәнінен оқу-әдістемелік кешені

Мұғалім оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыс түрлерін, әр пәннің ерекшелігін ескере отырып, алдын-ала дайындалуы керек. Сонда ғана сабақ жүйелі, өзіндік жұмыстар сапалы болады. Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу әрекеті бірден қалыптаспайды. Ол өте күрделі болғандықтан, қарапайым сатыдан күрделі сатыға карай дамиды.

М. Әлімбаев: «Тарихтың авторы мен жаны - халық,

Халықтың қимылының бәрі - тарих» ,– деп бекер айтпаған.

Өткенді білу арқылы болашаққа көз тіге аламыз.

1. 
   Міндетті деңгей. Өзіндік жұмыстарды қиналып орындайды. Ойлау дағдысы қалыптаспаған. Бағдарлама көлемін дұрыс игермеген. Бұл оқушылар тарихи факті, дата, тұлғаларды жаттап алады.
   

1. 
   Алгоритмдік деңгей. Өзіндік жұмыстарды өз бетінше орындауға ты-рысады. Мүғалімнің түсіндіргені бойынша айтып бере алады. Бағдарлама көлемін игерген. Ойлау дағдысы қалыптасқан.
   

2. 
   Эвристикалық деңгей. Оқушы өзі ойланып, ізденіп, өзі қосымша әдебиетді пайдаланып жауап береді. Бұл тапсырмаларды орындағанда оқушының логикалық ойлау қабілеті дамиды.
   
3. 
   Шығармашылық деңгей. Жаңа тақырыпты оқушы өзінің ізденуі арқылы шығармашылыққа ұмтылады. Мұғалімнің көмегінсіз әрекет ете алады. Ойлау дағдысы жоғары денгейде қалыптасқан. Берілген тапсырмаға өз бетімен мәнжазба, баяндама, зерттеу, саралау жұмыстарын жүргізе алады.
   

Пайдаланатын тест түрлері:

2. 
   Ежелгі Қытай Хуанхэ өзені.
   
3. 
   Ежелгі Үндістан Тигр езені.
   
4. 
   Ежелгі Өзен аралығы Ніл өзені.
   

Көп нүктенің орнына тиісті жауапты кою.

1) М.Х. Дулати 1499 жылы дүниеге келді ме? (Иә).

2)'Шыңғысханның шын есімі «Сабалак» па? (Жоқ).

Тарих логикалық есептер шығару – логикалық ойлауды қалыптастырудың тиімді формаларының бірі. Тарих сабақтарында логикалық есептер шығару оқушының ойлау қабілеттерін арттыра түседі. Мысалы: 6-сынып «Ежелгі дүние тарихы» бойынша.

1.Спартак бастаған құлдар көтерілісі б.э.б. 71-74 ж.ж болды.

Көтеріліс бұдан неше жыл бұрын болған?

2.Б.э.б. 2600 ж. Хеопс пирамидасы салынған, б.э.б.1500 ж. Тутмос перғауын болды. Қай оқйға бірінші болған? Қайсысы бізге жақын аралықта болған?
Бекіту сұрақтары:

1. 
   Қазіргі кездегі жаңа технологиялардың бірі деңгейлеп оқытуды қалай түсінесің?
   
2. 
   Оқушының ойлау дағдысы бойынша неше деңгейге бөлеміз?
   

4.Мектептік тарих оқулықтарына мінездеме беріңіз?

1. Вагин А.А. Методика преподавания истории в средней школе М., 1968

2. Қазақстан тарихының оқулықтары 5-11 сынып таңдап алу.

3. Құралов С. Сабаққа талдау жасау немесе қазіргі сабаққа қойылатын талаптар // Республика ұстаздары. 2007, 22- қаңтар, №1 (85) 1-2 бб.

4. Ежова С.А. методика преподавания истории в школе. Учебное пособие для студентов пед институтов по спец « История» М., 1986

5. Тергемесова Г. Оқушылардың тарих сабағында өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру // Қазақстан тарихы. 2006, №3, 25-27 бб.6.

1. Тарихи білімнің құрлымы мен функциясы.

2. Тарихты оқытуда фактілердің ролі.

3. Тарихты оқыту процессінде білімнің қалыптасу сатылары.

Осыларды ескере отырып, Республиканың Білім министрлігі

Қазақстан төуелсіздік алғалы оку орындарыңда Қазақстан тарихын оқытуды жақсартуға бағытталган бірқатар шараларды жүзеге асырды, асырып та келеді. Қазір Қазакстан тарихы орта мектепте жеті класында (5-11) дербес пән ретінде оқытылады. Басқа орта оқу орындарыңда окыту туралы да алғашқы қадамдар жасалды. Барлық жоғары оқу орыңдарында оқытылады жөне оларға түсетіндер осы пәннен орта мектеп көлемінде түсу емтиханын тапсырады.

Ендігі міндет - осы пәңді окытуды жақсарту. Ол үшін оны оқыту әдістемесін жасау және жетілдіру қажет. Бұл игілікті істі жоғары оқу орындарының тарих факультеттеріңдегі "Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі" пәнінен бастау керек.

Қазақстан тарихын оқыту әдістемесінің жалпы құрылымы 15 тарау-тақырыптан құралады. Енді соларды қысқаша болса да ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеп көрейік.

1. 
   "Қазақстан тарихын оқыту әдістемесінің" пайда болуы және дамуы. Мұнда қазақ тарихын оқытуға тұңғыш әрекет жасаған Ы.Алтынсарин екендігіне назар аударылады. Ал, кеңестік дәуірде тек 50-жылдардың аяқ кезінен бастап қана Қазақстан тарихының материалдары Жалпы білім беретін мектептерде оқытыла бастағаны, проблемалардың орын алғаны, қолайсыз тенденциялардың болғаны баяндалады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін ғана ол мектептің оқу жоспарына дербес пән болып енгізіліп, өз дәрежесінде оқытуға жағдай жасалғандығы аталып өтеді
   

1. 
   "Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі - ғылыми пән" деп аталатын тарауда жеке пәнді оқыту әдістемесінің дидактиканың бір бөлімі, оның ғылыми зерттеу бағыты педагогика ғылымының методологиясына, дидактиканың жалпы принциптеріне сүйенетіңдігі, бірақ жеке пән әдістемесінің зерттеу объектісі мен мақсатының өзіңдік ерекшелігі бар екендігіне назар аударылады. Жеке пәңді оқыту әдістемесі-педагогикалық ғылым екендігі, демек, тарихты оқыту әдістемесі де педагогикалық, қоғамдық ғылым деген тұжырым жасалады.
   

2. 
   "Қазакстан Республикасы мектептеріндегі Қазақстан тарихы пәнінің қазіргі құрылымы" тарауында Республиканың осы күнгі жалпы білім беретін мектептердегі Қазақстан тарихының құрылымы талданады. Оның 5-кластан бастап, мектеп бітіргенше жеті класта оқытылатыны, пәннің екі курсқа бөлінетіні, яғни 5-класта элементарлық, ал 6-11 кластарда жүйелі курс оқытылатьны көрсетіледі. Бул курстардың, сондай-ақ Қазақстан тарихының жеке кластарда оқытылатын бөлімдерінің құрылымы мен мазмұнына ғылыми-әдістемелік талдау жасалады.
   

5."Пәңді оқытудың ұйымдастыру формалары" - деп аталатын тақырыпта оқыту формаларын анықтауға ерекше мән беріледі. Өйткені, әдетте, сабақтың типтері мен оқыту формалары шатастырылады, семинар, лекциялар да сабақ деп есептелінеді. Дұрысы, сабақ, семинар лекция, конференция, экскурсия, кеш сияқтылар, яғни өздерінің ішкі құрылымы мен оқыту әдіс-тәсілдері жөнінен бір-біріне ұқсамайтындар оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларына жатады. Ал, тарих сабақтарының бұрыннан қалыптасқан яғни тарихты оқыту әдістемесі ғылыми жағынан, соңдай-ақ мектеп практикасы іс жүзінде дәлелдеген онға жуық типі бар екені белгілі. Соңғы жылдары тарих сабақтарының типтері "әдеттен тыс сабақтар" деп аталатын жаңа типтер есебінен көбейтілді. Ондай әдеттен тыс сабақтар типтеріне бірқатар алдыңғы қатарлы тарихшы мұғалімдер өткізіп жүрген интегралданган, ролдік, топ-топқа бөліп оқытатын, кездесу, ойын сахналандырылған және басқа сабақ типтері жатады. Сөйтіп "әдістеме пәннің" бұл тарауында осындай болашақ жас тарихшы мұғалімдерге аса қажет ғылыми-әдістемелік мәселелер толық көрсетілуі тиіс.

6. "Тарихты оқыту әдістері" тарауыңда осы пәнді оқытуда көптеген пайдаланылып келе жатқан әңгіме, әңгімелесу, тарихи көркем әдебиетті, тарихи құжаттарды, тарихи деректерді, көрнекі және техникалык құралдарды пайдалану сияқты иллюстрациялап-түсіңдіру әдістерін шығармашылықпен қолданып, оларды оқушылардың ойлау, таным қызметін дамыту мақсатына тиімді пайдаланудың жолдары көрсетіледі. Сонымен қатар оқушыларды тікелей шығармашылыққа, ізденушілікке үйрететін логикалық тапсырмалар беру, проблемалы баяндау, проблемалы оқыту, проблемалық ситуация туғызу сияқты әдіс, тәсілдерді пайдалану жолдары толық, әрі нақты мысалдар келтіре отырьп баяндалуы тиіс.

7. "Оқушыларда тарихи білімдерді қалыптастыру кезеңдері" тарауыңда оны қалыптастырудың белгілі бір реті, жүйесі барлығы, оны үнемі ескеріп отыру қажетігіне назар аударылады. Олардың қатарына: тарихи фактілерді, оқиғаларды, құбылыстарды түсіңдіру арқылы оқушыда түсінік қалыптастыру, ұғымдарды, заңдарды, заңдылықтарды талдап-түсіндіру жатады.

10. 
    "Қазақстан тарихының оқулықтары" тарауында осы пәннен жасалатын оқулықтарға қойылатын ғылыми-әдістемелік талаптар көрсетіледі, осы курстан 1959-1990 және 1991-1995 жылдар аралығыңда жарық көрген оқулықтарға қысқаша сипаттама беріліп, оқулықтардың кейінгі, яғни дербес пән болғаннан бергі 5-11 кластар үшін жасалғандарына талдау жасалынып, олардың ерекшеліктері көрсетіледі.
    

10. 
    "Оқыту нәтижесін тексеру және есепке алу" деген тарау-оқу бағдарламаларында көрсетілген базалық білім мен біліктерді оқушылардың қаңдай дәрежеде: "мүмкіндік" және "міндетті" деңгейлерде меңгергенін анықтауға арналады. Былайша айтқанда, мұнда оқушылардың білімі мен біліктеріне койылатын мемлекеттік стандарт талаптарының орындалуы тексеріледі. Осыған орай тарауда оқушылардың меңгеретін тарихи білімдсрінің толықтығына, тереңдігіне, беріктігіне қойылатын талаптар, сондай-ақ білімдсрдің "мүмкін" деңгейі мен "міндетті" деңгейінің көлемі мен мөлшері анықталады.
    

12. "Өлкетану жұмыстары" тарауында тарихшы мұғалімдердің өз өлкесін зерттеуге оқушыларды қатыстыруы, осы бағытта жүргізілетін жұмыстарды жоспарлау және ұйымдастыру жолдары баяндалады. Өлкетану жұмысы нәтижесіңде жинақталған материалдарды қорыту, сақтау және оларды мектептің оқу, тәрбие жұмысыңда пайдалану жолдары көрсетіледі. Осы тарауда өз өлкесі тарихы бойынша оқу құралдарын дайындау және оқыту жолдары, сондай-ақ Қазақстан тарихының белгілі дәуірлерін бағдарлама бойынша өтіп болғаннан кейін, сол дәуірдегі өз өлкесінің тарихын баяндауға арналған сабақты ұйымдастыру және өткізу жолдары туралы да әдістемелік ұсыныстар беріледі.

Деректерді маңыздылығына қарай негізгі және қосалқы деп бөлуге болады. Мысалы, Ұлы Отан соғысы - негізгі, Курск шайқасы - қосалқы дерек. Сабақта деректі қолдану үшін оның ғылыми дәлдігін, нақтылығын, бейнелігін, эмоциялығын айқындап алған жөн. Орта сынып буындарында дерек бейнелі, эмоциялы болса, жоғары сыныптарды ол құжатқа сүйенген, дәлелді болуы тиіс. Тарихты оқытуда дерек пен жинақтаудың арақатынасының жігін білген жөн. Бір-бірімен байланысы жоқ, жинақталмаған тарихи деректер басым болса, ол сабақ деректер жинағына, ал нақты дерекке сүйенбей жинақтау мен қорытынды пікірлерді негізге алған сабақ социологияға айналып кетеді.

Тарихты танудың өзі процеске жатады. Ол деректерді игеруден басталады. К.Д.Ушинский «адам санасы біртіндеп көбейту, екіншіден оны өңдеу арқылы байиды. Деректік білім неғұрлым парасатты болған сайын, ол шикі материал неғұрлым жақсы өңделген сайын адам дами түседі, күшейе түседі»,- деді.

Тарихи терминдермен жұмыс жасаудың оқыту процесіндегі маңызы ерекше. Оқушылардың тарихи білімдерінің деңгейі өз білгенін қаншалықты нақты әрә дәл айтып бере алуынан байқалады. Бұл жағдайда тарихи ұғымдар мен заңдылықтарды өз атымен атау- ойдың жүйелілігін, білімнің нақтылығын көрсетеді.

Тарих пәнінің мұғалімі оқушыларға тарихи білім беруде ұйымдастыратын педагогикалық шаралары мен қолданатын әдістемелік тәсілдерінде терминдермен жұмыс жасауға баса мән беру тиіс. Бұл бағыттағы жұмыстардың бір түрі- оқушыларға тарихи терминдер сөздігін жасату. Күнделікті сабақ барысында және сабақтан тыс шараларда жүргізілетін бұл жұмыс оқушылардың тарихи білімдерін нығайтуға көп ықпал жасайды.