Негізгі түсініктер, терминдер

147 
Дүниежүзілік ипотекалық дағдарыс, ликвидтілік, ликвидтілік дағдарыс, 
девальвация, сыртқы қарыз, инвестициялық жобалар.
 
Бақылау сұрақтары: 
1.
Дүниежүзілік ипотекалық дағдарыс Қазақстанның қаржы 
рыногына қандай әсер етті? 
2.
Ликвидтілік дағдарыс еліміздің несиелеу шарттарын қалай 
өзгертті? 
3.
Ғаламдық ликвидтіліктің төмендеуі еліміздің нақты секторы мен 
тұрғындарға қандай қиыншылықтарды туындады? 
4.
Девальвация дегеніміз не? 
5.
Экономиканың өсуіне ықпал ететін қандай ірі инвестициялық 
жобаларды жүзеге асыру қажет? 
Жалпы қорытынды 
Ағымдағы операциялардың тапшылығы жағдайында Орталық банкінің 
девальвациялауы арқылы экономика сыртқы тепе-теңдік жағдайына өтеді, 
бірақ та осы арқылы инфляциялық сұраныс аумағына тап болады. 
Экономиканы тұрақтандыру үшін үкімет ішкі экономикалық тепе-теңдікті 
қамтамасыз етіп, мемлекеттік шығындарды қысқартуға мәжбүр болады. 
Теңгерімделген таза экспортты қамтамасыз ету үшін Орталық банкі ұлттық 
валютаның курсын көтереді. Алайда экономикада өндіріс көлемі қысқарады 
және жұмыссыздық көбейеді. Үкімет мемлекеттік шығындардың өсіруге 
барады, бұл ішкі тепе-теңдікке қайтадан қол жеткізуге мүмкіндік беретін, 
бірақ та ағымдағы операциялардың шамалы жетімсіздігі пайда болады. 
Макроэкономикалық саясаттың түрлі құралдарын осылайша үйлесімді 
қолданудың арқасында экономика біртіндеп жалпы макроэкономикалық 
тепе-теңдікке жақындай береді. 
Сыртқы тепе-теңдікке қол жеткізу және ағымдағы операциялар 
жетімсіздігін жою импорттық тауарлар мен қызметтерден отандық тауарлар 
мен қызметтерге ауысуға жағдай жасайтын шараларды жүзеге асыруды 
қажет етеді. 
Сыртқы және ішкі тепе-теңдікке қол жеткізу үшін Орталық банкіге ақша 
қаражатының шынайы қорын өзгертетін сәйкес ақша-кредиттік саясатын 
жүргізу арқылы валюталық курсқа әсер ету міндетін, ал үкіметке мемлекеттік 
шығындар деңгейін өзгертетін сәйкес салықтық-бюджеттік саясат жүргізу 
арқылы валюталық курсқа әсер ету міндетін жүктеу керек. 
Халықаралық нарыққа ену банктердің де, ірі өндіруші-компаниялар мен 
корпорациялардың да сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етеді. Шетелдік 
капитал ағыны елдің экономикасы үшін негізгі қаржы ресурстары көзіне 
айналатындығы сөзсіз. Бірақ көптеген елдердің іс тәжірибелерінде 
дәледенгендей, капитал ағынының шамадан тыс өсуі бүкіл экономикалық 
тұрақтылыққа әсер етеді, ал 2007 ж. Қазақстанда республиканың сыртқы 
жалпы қарызының ЖІӨ-дегі үлес салмағы 77,6% құраған. Сонымен қатар, 

148 
2007 ж. көрсеткіштер бойынша Қазақстанның резервтік активтері қысқа 
мерзімдік сыртқы қарыздарының 88%-ын ғана жабады. Бұл, қажет болған 
жағдайда Қазақстан өзінің бір жылға дейінгі қысқа мерзімдік қарыздарын 
жаба алмайды деген сөз, яғни бұл - елдің қаржылық тұрақтылығын 
бағалаудағы тағы бір теріс көрсеткіш. 
Капитал ағынын пайдалану тиіміділігіне келетін болсақ, батыстық 
экономистер қаржы ресурстарын тиімді бөлуге баса назар аударады. Бірақ 
Қазақстан жағдайында қаржы ағындарының негізінен шикізат өнімдері 
салаларына бағытталғандығын байқаймыз, яғни тікелей шетелдік 
инвестициялардың жиынтық ағындарының 63% мұнай және газ өндіруге, ал 
21% - кәсіпорындарға геологиялық бақылау қызметіне бағытталған. 
Халықаралық қаржы капитал ағынының мұндай түрі Қазақстан 
экономикасындағы қаржы ресурстарын тиімді бөлуге ықпал етпейді, себебі 
ол негізінен жоғары кірісті шикізат секторы мен оған қызмет ету секторына 
бағытталған. Қажетті технологиялар мен негізгі құралдар алмасуы да іске 
аспайды. Көптеген жылдар бойы Қазақстанның негізгі капиталына құятын 
қаржы көздерінің құрылымындағы маңызды орынды Қазақстанның 
кәсіпорындары мен ұйымдарының жекеменшік қаржылары алады, ал 
шетелдік кәсіпорындардың инвестицияларының үлес салмағы барған сайын 
төмендеп барады. Шетелдік тікелей инвестициялар экономикаға тек 
капиталдың келу ағыны арқылы ғана емес, инвестициялық кірістердің шетке 
кетуі арқылы да әсер етеді. Тікелей шетелдік инвесторлардың кіріс көлемі 
ағымдық шоттар бойынша капиталдың кету ағынының 15% құрайды. Яғни, 
көлемі жағынан импорттан және қызмет түрлерінен кейін үшінші орын 
алады, сонымен қатар, бұл көлем барған сайын ұлғайып келеді. 
Әдетте, банк және валюта дағдарыстары кездейсоқ заңдылықтар 
бойынша туындамайды, экономикадағы қаржы және басқа да секторларда 
жинақталып қалған көптеген мәселелер мен факторлардың салдарынан пайда 
болады. Макроэкономикалық саясат, ұлттық валюта бағамын басқарудағы 
сындарлы саясат - маңызды факторлар. Бірақ сырттан келетін қомақты 
капитал ағыны қолайлы режим кезінде айырбастау бағамының аяқ астынан 
және қатты өзгеруіне ықпал етеді. Сондықтан Ұлттық банктің шетелдік 
валюта нарығы қызметіне жартылай араласуы қаржылық-несиелік саясаттың 
міндетті әлементі болуы тиіс. 
Қысқа мерзімдік ноттарды шығару және сату жолдары арқылы артық 
өтемпаздықты стерилизациялау шараларын жүзеге асыру мемлекетке 
ауырытпалық салатындықтан және елдегі пайыздық мөлшерлемелердің 
өсуіне ықпал етуі мүмкін болғандықтан, тиімді құрал болып табылмайды, 
бұл елге келетін капитал ағынының өсуіне әкеліп соқтырады. Аталмыш 
құралды капитал ағынына қойылатын шектеу шараларымен үйлестіру қажет. 
Резервтік талаптарды стерилизациялау құралы ретінде пайдалану 
қазақстан үшін тиімді. Әдетте резервтік талаптар дегеніміз банк жүйесіне 
салынатын салық болып табылады, ол қаражатты басқа қаржы 
институттарына қайта бөлуге әкеледі. Сондықтан банктің жиналған 
капиталды инвесторлар арасында бөлу бойынша классикалық делдалдық 

149 
қызметтерінің басқа қаржы институттарымен байланысты болу қауіпі 
туындайды. Басқа қаржы институттары өздерінің дамуының бастапқы 
сатысында, сондықтан Қазақстанда делдалдық қызметтерді араластыру қауіпі 
жоқ. 
Төлем балансы, есеп айырысу балансы және халықаралық қарыз 
балансы елдің халықаралық есеп айырысунда тепе-теңдік жағдайын 
белгілеуге және басқа елдермен экономикалық байланыс нәтижесінде 
туындаған ақшалай талаптар мен міндеттемелердің ара қатынасын анықтауға 
мүмкіндік береді. 
Елдің жылдың басына және аяғына сыртқы активтері мен 
міндеттемелерінің ауқымын бағалау елдің инвестициялық ұстанымын 
сипаттайды; халықаралық таза инвестициялық ұстаным оң не теріс болуына 
қарай ел өзінің сыртқы серіктестері алдында қаншалықты таза борышкер 
немесе таза кредитор болып табылатындығын көрсетеді. 
Қазақстанда тікелей инвестициялардың жоғары деңгейде болуы 
Қазақстанның шетелдік инвесторлар үшін перспективалы және қолайлы 
нысан екендігін дәлелдейді. Дағдарыстан кейінгі кезеңде корпоративтік 
шаруашылық субъектілері еурооблигацияларды шығару көлемін арттыруы 
қажет. Еурооблигацияларды шығару үшін халықаралық рейтинг агенттігінің 
несиелік рейтингісін алу керек, өйткені құнды қағаздар бойынша пайыздық 
ставка шығарылымның рейтингісімен кері байланыста болады, яғни 
эмитенттің рейтингісі неғұрлым жоғары болса, пайыздық ставка соғұрлым 
төмен болады. Тек банктер ғана емес, Қазақстандағы мұнай және басқа 
корпорациялар еурооблигациялар шығарумен айналысуы қажет. Сонымен 
қатар банктердің мұндай ресурстарын ұлттық нарықтан тыс жерлерге 
орналастыруларына тиым салу қажет, себебі ондай қаржы отандық 
экономикаға жұмыс істемейді, соған қарамастан мемлекеттің сыртқы 
берешегін көбейтеді. 
Экономиканың дамуына әсер ететін стратегегиялық маңызы жоғары ірі 
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мақсатында тікелей инвестициялау 
әдістері арқылы шетелден капитал тарту қажеттілік болып табылады. 

жүктеу/скачать 1,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: