Түбір сөздер емлесі
ІІ тарау ТҮБІР СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ
жүктеу/скачать 24,61 Kb.
|
9 лек
| ІІ тарау
ТҮБІР СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ. ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУЫ Түбір сөздер емлесі Қазақ тілінде түбір сөздер тіл үндестігі бойынша жазылады. §11. Төл сөздер бірыңғай жуан не жіңішке үндесіммен жазылады: azamat, yntymaq, bosaǵa, turmys; ásem, memleket, izet, úmit, sóılem. Ал кейбір кірме сөздерде тіл үндестігі сақталмай жазылады: quzіret, qudіret, muǵalim, qyzmet, qoshemet, aqіret, qasıet, qadir, kitap, taýqіmet, qazіret. §12. Сөздердің және күрделі сөздер мен сөз тіркестері сыңарларының түбір тұлғасы сақталып жазылады: qulyn (qulun емес), júzim (júzúm емес), kóılek (kóılók емес), júrek (júrók емес), oryndyq (orunduq емес), kók oramal (kóg oramal емес), aq ala (aǵ ala емес), aq aıý (aǵ aıý емес); bara almaımyn (baralmaımyn емес), barsa ıgi edi (barsıgedi емес), baryp pa eken (baryppeken емес), kele jatyr (kelatyr емес), kúnkóris, kúnbaǵys, shekara, qyrkúıek, kókónis. Буын үндестігі дегеніміз сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бір-бірімен ықпалдасып, бір-біріне ұқсап, үйлесіп айтылуы. Дауысты дыбыстар өз ішінен тілдің қатысына қарай жуан жіңішке болып, ерін мен езудің қатысына қарай езулік және еріндік болып жұптасады:
Дауыстылардың бұл жүйесі өз кезегінде буын үндестігіне негіз болады. Сондықтан қазақ тілінде буын үндестігінің (сингармонизмнің) екі түрі: тіл үндестігі (палатальді гармония) және ерін үндестігі (лаббиальдігармония) бар деп есептеледі. Тіл үндестігі дегеніміз – сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе бірыңғай жіңішке болып келу құбылысы. (Ерін үндестігі туралы дауысты Дауысты дыбыстардың емлесіне қатысты 16-сабақта айтылған болатын). Ескертетін нәрсе тіл үндестігі төл сөздерімізде ғана емес көптеген кірме сөздерде де сақталған: азамат, ынтымақ, тәуекел, мемлекет, мектеп, т.б.Сонымен қатар көптеген кірме сөздер тіліміздің тіл үндестігі заңын қабылдаған: бәтеңке, белсебет, бөтелке, бөрене, т.б. Бұлардың қазақ тілінің заңына көнуінің басты себебін олардың ауызекі сөйлеу тілі арқылы енуімен байланыстыруға болады. Ал буын үндестігіне (оның ішінде тіл үндестігіне) бағынбай жүрген сөздердің бәрі де – жазба тіл арқылы енген сөздер. Бұлардың қатары орыс және еуропа халықтарының сөздері арқылы бүгінде тіпті өсті. Егер олардың тілімізге енуіне тосқауыл қоймасақ, түптің түбінде тіліміздің, сөзіміздің сұлулығының көрінісі болатын сингармонизмнің бұзылуына апаруы мүмкін. Сондықтан жаңа Емледе бұрын болған жүктеу/скачать 24,61 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|