Тезисы (Пути воспроизводства почвенного плодородия и повышение продуктивности хлопчатника)

Мақтаның биіктігі 123-127 см. Пісіп жетілу мерзімі – 110-117 күн. Ерте пісетін сорттар қатарына жатады. Симподиалық шағы 5-6 түйінде орналасады. Жапырағы орта шамалы, бес бөлекті, жасыл домалақша келген. гүлі дақсыз, орта шамалы, ашық қызғыш, көсегі 4-5 қауашақты, жасыл, домалақ піскен кезде жақсы жарылып ашылады. Шиті орташа, жұмыртқа тәріздес, орта түктілі, ұлпасы сұр. 1000 шит салмағы – 116 грамм.

Сорт «Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында» (Наманган-1 х С-6530) х С-6530 сорттарын шағылыстыру және көптеген іріктеу арқылы алынған. Генетикалық талдау F₁ бірінші белгілері бойынша К. Гриффинг (1956) және Хейман әдісімен жүргізілген. Мақта ауру-ларына төзімділік қасиеттері алынған. Қозаның биіктігі 120-135 см. Пісіп жетілу мерзімі – 117-120 күн. Ерте пісетін сорттар қатарына жатады. Симподиалық шағы 4-5 түйінде орналасады. Жапырағы орта шамалы, бес бөлекті, жасыл домалақша келген. гүлі орта шамалы, ашық қызғыш, дақсыз. көсегі 4-5 қауашақты, жасыл, домалақ піскен кезде жақсы жарылып ашылады.

Қозаның биіктігі 125-130 см. Пісіп жетілу мерзімі – 119-120 күн. Ерте пісетін сорттар қатарына жатады. Симподиалық шағы 3-4 түйінде орналасады. Жапырағы орта шамалы, бес бөлекті, жасыл домалақша келген. гүлі орта шамалы, ашық қызғыш, дақсыз. көсегі 4-5 қауашақты, жасыл, домалақ піскен кезде жақсы жарылып ашылады.Шиті орташа, жұмыртқа тәріздес, орта түктілі, ұлпасы сұр.

1000 шит салмағы – 118 грамм. Вилт ауруына шалдығуы С-4727-ге қарағанда 1,5% кем. Мақта өнімділігі орта есеппен гектарына 40,0 ц. Орта талшықты мақта, ұзындығы –-34,1 мм, метрлік номері 5340, үзілу ұзындығы 24,9 км, үзілу салмағы 4,9 г.с., микронейр –4,5, талшық шығымы – 38,7-40,0%.

Авторлары: Үмбетаев И., Гусейнов И., Сыдық Д.

лекция 5
Қысқа танапты мақталық - ауыспалы егістердің тиімділігі
Қазіргі таңда өндіріске ауыспалы егістерді енгізу және игеру, топырақ өңдеудің дұрыс және тиімді жүйесін қолдану, суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсарту, тәлімі жерлерде топырақ құрамындағы ылғалды және жауын-шашынмен түскен суды тиімді пайдаланумен егіншілік жүйесінің мәдениетін арттыру, тұқым өндіру тізбегін ғылыми негізде ұйымдастыру, жергілікті органикалық, биоорганикалық және минералды тыңайтқыштарды өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қолдану, барлық озық агротехникалық шараларды механикаландыруды қалыптастырып, жалпы егіншілік жүйесінің ұтымды бағытын қолдану басты мақсат болып есептелінеді.

Бірақ та, кейінгі 15 жыл көлемінде Мырзашөл өңірінің суармалы жерлерінде тік және көлденең кәріздер істен шығып, жер асты суының деңгейі жер бетіне жақындап, тұздар да көтерілуде. Жер асты суының осындай кері әсерінен суармалы алқаптардың экологиясы мен мелиоративтік жағдайы күрт төмендеуде.

Қазіргі нарық заманындағы отандық мақта өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы, мақта қозасын баптаудағы жаңа тиімді технологияларды жасап шығару қазіргі таңда өте үлкен өзектілік танытады.

Ауыл шаруашылығында өндірлетін өнімнің дүниежүзілік және отандық нарықта бәсекеге қабілетілігін арттыру агроөнеркәсіп өндірісін дамытудағы өзекті мәселе.

Қазіргі таңда өндіріске ауыспалы егістерді енгізу және игеру, топырақ өңдеудің дұрыс және тиімді жүйесін қолдану, суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсарту, тәлімі жерлерде топырақ құрамындағы ылғалды және жауын-шашынмен түскен суды тиімді пайдаланумен егіншілік жүйесінің мәдениетін арттыру, тұқым өндіру тізбегін ғылыми негізде ұйымдастыру, жергілікті органикалық, биорганикалық және минералды тыңайтқыштарды өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қолдану, барлық озық агротехникалық шараларды механикаландыруды қалыптастырып, жалпы егіншілік жүйесінің ұтымды бағытын қолдану басты мақсат болып есептелінеді.

Жергілікті табиғи және экологиялық жағдайларын ескере отырып жеке фермерлер мен кәсіпорындардың жерді барынша тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін агротехникалық және ұйымдастырушылық шараларының жиынтық кешені – ол егіншілік жүйесі.

Егіншілік жүйесінің қарқынды буындарының бірі - ауыспалы егістер. Ол өсірілген дақылдардың көлемі мен алмастырып егу тәртібін анықтап қана қоймай, көп жылдар бойы жүргізілетін агромелиоративтік және басқа да іс-шараларды жүйелі түрде іске асыруға негіз болады. Егіншілік мәдениетін арттыру, осы негіздерге тікелей байланысты болып келеді, және де әр гектардан алынатын өнімді жылма-жыл молайту, егін шаруашылығын тұрақтылығын арттыру шарттарының бірі ауыспалы егістерді өз тәртібімен жүргізу болып табылады.

Ауыспалы егісте жоңышқа, дәнді және фитомелиоративті дақылдардың маңыздылығы ерекше, себебі жоңышқаның 2-3 жылдық тұрағы мен дәнді және фитомелиоративті дақылдарды өсіріп, агромелиоративтік іс-шараларды кешенді жүргізгенде, топырақтың ылғалдық-физикалық қасиеті анағұрлым жақсарып, органикалық заттары көбейеді және де агрегаттық құрамын тұрақталуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар суармалы жерлердегі топырақтың тұздану-сорланумен күресуде, жоңышқаның физикалық – химиялық және мелиорациялық қасиетінің маңызы зор.

Әртүрлі келеңсіз жағдайларға төзімді жаңа мақта сорттарын ендіру және топырақ құнарлылығын арттыру мақсатындағы ғылыми негізделген тиімді ауыспалы егіс тізбектерін жетілдіру барысындағы ғылыми негіздерге сүйене, нарық заманындағы отандық мақта өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы, мақта қозасын баптаудағы жаңа технологияларды жасап шығару қазіргі таңда өте үлкен өзектілік танытады.

Қазіргі көкейкесті мәселердің бәрі - бұл ашық сұр топырақтақта құнарлылықты қалпына орнықтыру арқылы өнімділікті арттыру.

Ауылшаруашылық өндірісін әртараптандырудың басты принциптерінің бірі егіншілік мәдениетін көтеру, жаңа тиімді агротехнологияларды қолдана отырып өндірілетін өнімнің өнімділігімен бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Сонымен бірге өндірілетін өнімнің өзіндік құнын барынша төмендету.

Сондықтан да егіншілік жүйесінің осындай негізгі буыны – ауыспалы егіс тізбектерін өз тәртібімен жүргізілуге жауапсыздықпен қарауға жол берілмеуі тиіс. Өйткені ауылшаруашылығын өркендету мүддесі ауыспалы егістерді енгізіп, игеру ісін барынша қолға алуды қазір әсіресе керек етеді. Ауыспалы егістердің тәртібін сақтау, қазір ауылшаруашылығын жүргізудің негізгі заңы ретінде қаралуы тиіс.

Суармалы жерлерді пайдалану көп жағдайда жер мен су ресурстарын ескере ала отырып, топыраққа құнар жинау, оны сақтау және де егін шаруашылығы алдында тұрған негізгі міндеттері егіншілік өнімдерін едәуір арттырып, интенсивті түрде жүргізілуін талап етеді. Бұл ресурстарды тиімді пайдалану үшін мақта өсіретін облыстың әртүрлі аймақтарының ерекшеліктеріне, табиғи-климат жағдайларына сай ауыспалы егіс тәртібін орнатуды мұқият ескеру керек.
Ауыспалы егіс жүйесінің мақта шаруашылығындағы орны
Оңтүстің Қазақстанның ашық сұр топырақ құнарлылығын көтеру және мақта қозасының өнімділігін арттыру жолдарының басты ережелері - бұл ауыспалы егіс тізбектерін өз тәртібімен оңтайлы жүргізу болып табылады.

Облыста суармалы жерлерді пайдалану көп жағдайда жер мен су ресурстарын ескере ала отырып, топыраққа құнар жинау, оны сақтау және де егін шаруашылығы алдында тұрған негізгі міндеттері егіншілік өнімдерін едәуір арттырып, интенсивті түрде жүргізілуін талап етеді. Бұл ресурстарды тиімді пайдалану үшін мақта өсіретін облыстың әртүрлі аймақтарының ерекшеліктеріне, табиғи-климат жағдайларына сай ауыспалы егіс тәртібін орнатуды мұқият ескеру керек.

Ауыл шаруашылығында егіншілікті жүргізу жүйесі дұрыс ауыспалы егістіктерге негізделуі тиіс. Ауыспалы егістер, ең алдымен шаруашылықта белгілі бір тәртіп орнатуға мүмкіндік береді. Олар топырақтың құнарлылығын неғұрлым жақсартып, ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алуды қамтамасыз етеді және де мал шаруашылығы үшін берік жемшөп базасын жасауға мүмкіндік туғызады.

Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының көп жылдық тәжірибе жұмыстары, ауыспалы егістіктерді игермейінше егіншіліктің ғылыми тұрғыдан негізделген жүйесін жүргізу мүмкін емес екендігін дәлелдеп келеді.

Қазіргі таңда шаруа қожалықтарында ауыспалы егістіктерді енгізу және игеру ісінің жолға қойылуы өте нашар, яғни айтқанда ауыспалы егіс танаптарының шекаралары, жер бөлінгеннен кейін тіпті шатысып кеткен. Сондықтан да ауыл шаруашылығын өркендету барысында мол өнім алу үшін ауыспалы егістіктерді енгізіп, игеру ісін шындап қолға алуды керек етеді.

Мақтаға ең қолайлы алғы дақыл – жоңышқа мен басқа бұршақ тұқымдас дақылдар. Топырақты органикалық заттармен, азотпен байытумен қатар ол сортаң жердің жақсы мелиораторы. Топырақты екінші рет сортанданудан сақтандырады, сонымен бірге оның үстіңгі қабатындағы судың буға айналуы біржола тоқталады.

Оңтүстік Қазақстан облысында мақта егісінің қосалқы алғы дақылы ретінде беде (жоңышқа), бұршақ тұқымдас дақылдар және дәнді дақылдардың айрықша маңызы бар екенін көп жылдық тәжірибе жұмыстары көрсетіп отыр.

Ауыспалы егіс топырақтың құнарлығын сақтап, өнімділігін арттыруға әсерін тигізеді. Белгілі бір жер көлемінен еңбек және материалдық шығынды өте аз жұмсап, мол өнім алуды егіншілік жүйесінде ауыспалы егістің қамтамасыз ететіні белгілі.

Ауыспалы егістікте жоңышқа болған уақыттың ішінде топырақтың ылғалдық-физикалық қасиеті анағұрлым жақсарып, органикалық заттары көбейеді және де топырақтың агрегаттық құрамы тұрақталуын қамтамасыз етеді. Жоңышқаның арқасында топырақ құрамында қарашіріндінің, азоттың және де басқа қоректік микроэлементтердің мөлшері едәуір көбейеді. Жоңышқадан кейін мақта егісіндегі солдырма, мақта тамырларының шіру аурулары бәсеңдеп, суармалы жерлердегі топырақтың физикалық-химиялық және мелиорациялық қасиетінің маңыздылығы да артады. Жоғары агротехникалық дәрежеде өсірілген жоңышқалық топырақтың жыртылатын қабатында жыл сайын 100 келідей азоттық қорек жинайды.


Ауыспалы егіс тізбектеріне байланысты топырақтың агрофизикалық қасиетінің ауытқуы.
Ауыспалы егіс тізбектеріндегі мақта қозасының бірегей егістерінің, жоңышқалықтың және бұршақ дақылдарының өнімдерін жинап алғаннан кейін жүргізілетін агромелиоративтік іс-шаралардың, топырақ қабатына келтіретін агрофизикалық қасиеттердің қарқындылық және белсенділік әсерлерін ғылыми негізде анықтауда, тәжірибе жұмыстары жүргізілді.

2009-2011 жылдар арасында ашық сұр топырақ құнарлылығының маңызды элементтерiнiң бiрi, оның агрофизикалық қасиетін зерттеп-талдау мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Топырақтың көлем салмағын 30см тереңдікке дейін талдап-анықтау, әр 10см -де, яғни 0-10см, 10-20см, 20-30см топырақ қабаттарында жүргізілді.

Ауыспалы егіс тізбектерін бір ротация бойынша, онда бастапқы ротация басындағы вегетация кезегінің басында, топырақтың 0-30 см терең қабатындағы топырақтың көлем салмағы, мақтаның бірегей егісінде 1,48 г/см³ болса, ротация соңында монодақылды нұсқадағы бұл көрсеткіш орнықты дәрежеден жоғары, яғни 1,54 г/см³ болғаны айқындалды, себебі бұл бақылаулы нұсқадағы топырақтың көлем салмағының орнықты деңгейден нашарлауы, мақта қозасы бір жерде қайта-қайта өсірілуі нәтижесінде, топырақтың аргофизикалық қасиеті едеуір төмендейді.

Ауыспалы егіс 2:1 тізбекті – 2 жыл жоңышқа : 1 жыл мақта тұратын нұсқада топырақтың көлем салмағы ротация басында, яғни 0-30 см қабатта – 1,52 г/см³ болса, ротация соңында - 1,30 г/см³ көрсеткіште төмендейді, бұл екінші нұсқадағы топырақтың көлем салмағының орнықты деңгейде орын алуы, жоңышқа дақылының екі жылғы тұрағы топырақтың агрофизикалық қасиетіне едеуір оңтайлы қарқындылық көрсетеді (сурет 1,2).