Тіршіліктің 8-ші критерийі- даму
Ағзаның өсуі оның дамуымен жалғасады, бірақ бұл түсініктердің айырмашылығы бар. Даму сапалы өзгерістермен сипатталады. Материяның тірі формасының дамуы жекеше және тарихи дамумен сипатталады.
Жекеше дамудың барысында ағзаның барлық қасиеттері мен ерекшеліктері біртіндеп көрініс береді. Тарихи даму жаңа түрлердің пайда болуымен және тіршіліктің пргрессивті күрделенуімен сипатталады. Тарихи дамудың нәтижесінде планетадағы тірі ағзалардың алуан түрлілігі пайда болды.
Тіршіліктің 9-ші критерийі-өзін-өзі реттеу қабілеті
Барлық тірі ағзалар өзінің ішіндегі химиялық заттардың концентрациясын реттеуге қабілеті, ішкі ортасының тұрақтылығын қамтамасыз етеді, жасушадағы органикалық заттардың синтезі мен ыдырау процесстерін үйлестіре алады. Жоғары деңгейдегі күрделі құрылымды тірі жүйелер де (мысалы, биоценоз) энергия беретін заттардың ағымының жылдамдығын реттеп отырады.
Өзін-өзі реттеу қабилеттілігін жасуша деңгейінде және ағза деңгейінде қарастырамыз.
Клетка деңгейіндегі өзін-өзі реттеу.
6 сызбанұсқа
Ағза деңгейіндегі өзін-өзі реттеу.
7 сызбанұсқа
Тіршіліктіц Х-шы критерий- бірі ағзалардың мекен ету ортасына бейімделуі
Бейімделушілік деп ағзалардың нақтылы орта жағдайларында тіршілік етіп ұрпақ қалдыруын қамтамасыз ететін арнайы қасиеттердің пайда болуын айтады қазіргі биологиялық көзқарастардың тұрғысынан үйлесімділік ағзада жаратылыс күшінен емес, ұзақ эволюциялық дамудың нәтижесінде пайда болды деп уағыздайды.
Бейімделеушілік «үйлесімділік» тіршілік ортасына сәйкестік. Бас тапқыдан берілді ме? -Эволюция процессінде пайда болды ма?
Бейімделушілік-ағзаның жалпы қасиеті. Бұл түсінік, нақтыдан гөрі көлемді түсінікке жатады. Ағзаларда әр түрлі жергілікті тіршілік жағдайларына сәйкес алуан түрлі бейімділіктердің пайда болуын идиоадаптация деп атайды. Осылыйша бейімделушілікті жарқанаттан, дельфиннен, тюлень, көртышқан, фламинго және басқа жануарлардан көруге болады. Суда қозғалудың нақты бейімделушілігін балықтардың сүйірленген денесінендері сілемей затынан көреміз. Балықтардың кейбір түрлерінде лабиринтті аппараттарының болуы тек судағы еріген оттегімен ғана тыныс алумен шектклмей, атмосфералық ауамен де тыныс алады. Кейбір балықтардың уылдырық шашу кезіндегі мінез-қылықтарының күрделінуі де бейімделушілікке де жатады. Жануарлар мен өсімдіктердің, басқа да түрлерінде бейімделушіліктің сан-алуан түрлерін кездестіруге болады.
Бұл келтірілген мысалдар тірі ағзалардың негізгі қасиеттерін баяндайды. Тіршіліктердің биологиялық көріністері мен бейнесі,басқа да принциптік жағдайларды усынады. Бұл принциптер кез-келген биологияның ғылым салаларында алатын орны ерекше. Дәлірек айтқанда, бұл тіршіліктің ұйымдасу деңгейлері туралы ойлар тіршілікті зерттеу барысында әртүрлі деңгейдегі жүйелермен таныс боламыз. Бұл жүйелер тіршіліктің жалпы қаситтерін иелене отырып, тек өздеріне тән ерекшеліктерімен айқындалады. Осы негізде тіршіліктің тірі материяның әртүрлі деңгейлері бөлінеді молекулалық, молекуладан жоғары жасушалық, түр-популяциялық, биоценотикалық, биогеоценотикалық, биосфералық т.б.
Тірі материяның әрбір деңгейінің ұйымдасуының өзіндік ерекшеліктері, заңдылықтары, өзіндік зерттеу әдістері бар әрбір ұйымдасу деңгейін зертейтін ғылымдардың саласын атап көрсетуге болады. Мысалы, тіршіліктің молекулалық биология, биоорганикалық химия, молекулалық генетика т.б. ғылымдар саласын зерттейді. Тіршіліктің қандай да болмасын деңгейін бөліп қарау шартты түрде ғана, барлық деңгейлер бірімен-бірі тығыз байланыста, тірі табиғаттың біртұтастығын көрсетеді ғылымның проблемаларын шешу үшін, берілген, алда қойған проблемеларды алуан түрлі бағытта жүргізілетін зерттеулердің көмегімен және тіршліктің әртүрлі деңгейлерін зерттеу барысында жүргізу қажет. Адамның "озон тесіктеріндегі" аймақтарда ұзақ болуынан болатын қауіп-қатерлерден (биосферелық деңгей), ағзаның жасушаларына ультра-күлгін сәулелерінің шамадан тыс түсуінен болатын өзгерістерді білмейінше түсіндіру мүмкін емес (тіршіліктің жасушалық және молекулалық деңгейі).
Адам ағзасын тиімді емдеу, ауру тудыратын бактериялардың құрылысы мен жасушасының қызметін толық білмейінше мүмкін емес (тіршіліктің жасушалық деңгейі, ағзалық және популяциялық-тіршілік деңгей проблемалары). әртүрлі деңгейдегі проблемаларды шешу тіршіліктің барлық деңгейлерінің бір-бірімен тығыз байланысын көрсетеді, ізденуші, зерттеушінің тірі табиғат жайлы түсінігінің біртұтастығын қалыптастырады. Тіршіліктің биологияінісі билогиялық зерттеушілердің алуан түрлі әдістерін қолдану нәтижесіндегі нақты фактілердің жиынтығы мен терең талдау барысында қарастырылды қандай да болмасын ғылымның дамуы, ғылыми зерттеулердің эволюциясына байланысты, оны қолдана білуге, тұжырым жасауға да байланысты.
1 – кесте Қазіргі кезеңдегі тіршіліктің ұйымдасу деңгейлері
Достарыңызбен бөлісу: |
