Марабай мен Мергенбайдың нұсқасында Қобыланды Орақ батырмен бірге оның ағасы Мамайға қарсы соғысады

Қаншама эрудит, алғыр, шешен болса да Қ.Жармағамбетовтің эпос туралы білімі тура осы тақырыпты ондаған жылдар бойы арнайы зерттеп келе жатқан М.Әуезовтің, Ә.Марғұланның, Қ.Жұмалиевтің, Б.Кенжебаевтің, М.Ғабдуллиннің деңгейінен биік әрі терең болмаса керек. Ет қызуымен айтылса да түйсіктен тыс тұжырымдар бұл.

Ендігі кезекті алысымен Т.Жароков өзінің тура көктемдегі әшкерелеуші екпінімен:

«Қалижан Бекхожиннің өлеңсымақ шимайлары мен кейбір туындылары баяғыдан бері ұлтшылдықтың уымен суарылып келе жатқаны анық. Оған ең алдымен 1940 жылы жазылған «Батыр Науан» дастаны куә. Бұл дастанда ол қазақ пен қырғыз халқын, өзге де халықтарды тұншықтырушы, қанқұйлы қарақшы – адам етін жейтін нағыз реакционер хан Кенесары Қасымовты және оның бауыры Науанды, олардың тонаушы, қанқұйлы жорықтарын сүйсіне жырлайды»,– деп лепіре әшкереледі.

Мұндай да жекөрушілік болады екен! Кенесары нағыз мұсылман ретінде «адам етін» харам санаса керек-ті және құзғындық мәжбүрлікке баратындай аштық та көрген жоқ. Зады, пәлені неғұрлым өзінен аулақтату үшін «айттаққа ерген» Т.Жароковтың мінбешіл ақын екенін замандастарының барлығы да баса айтады. Ол сол қасиетті уақыт пен идеологияның азаншысына айналдырып алған әдеті, оның тұлғалық сипатына ұнаспайтын әрекет еді. Өкінішке орай, сол тұстағы мәжілістердің бәрінде де осындай пікірлерімен сынаша қағылып отырған.

Әруақтардың өзі кешірсін, бұл пікірді жалғастырмаймыз да, түсінік те бермейміз. Қазақтардың тым қатты кеткеніне таң қалған Дм.Снегин

«Кеше өзінің баяндамасында, Қ.Жармағамбетов, Қазақстан Кеңестік Жазушылар одағына өзі келіп, аса жауапты – жауапты хатшылықтың міндетін тапсырып алған кездегі көріністерді соншама көргісіз етіп баяндап берді. Жармағамбетов жолдастың баяндамасын тыңдап отырып, ол келгенше Жазушылар одағында кеңес адамдары істемеген сияқты, жазушылар одағы жуындыда қалған мекеме сияқты әсерде қаласың»,– деп басу айтыпты.

Мінбеге Ғабит Мүсірепов шығып, өзінің бұрынғы пікірлерін жаңа орамдармен емеуірін таныта айтып, М.Әуезовті шымшып өтті, С.Мұқановтың атын атамай, одақтың басшылығының ісін мүлдем жоққа шығарды.Біз тек саяси бағалауын ғана аударып береміз.

Ғ.Мүсірепов: «Буржуазиялық ұлтшылдықтың жеке жазушылар мен ақындардың шығармаларынан көрініс бергеніне дау айтуға болмайды, өйткені жазушы-ұлтшылдардың жас кеңес әдебиетімен белсенді күресі тұсында оның тарихи-теориялық тұрғыдан тереңдеп кеткен тамыры осы уақытқа дейін өзінің улы жемісін беруді жалғастырып келеді. Кім де кім өзінің ұлтшылдығын түзеткісі келсе, онда ол мұны ертеде өткендігін сылтауратып бетін жылтыратып майлап қоймай, ең алдымен осы тамырды аршып алып, отап тастауы керек. Менің ойымша, большевиктік сын мен өзара сынның ең басты және бағыттаушы маңызы осында. Сонымен қатар, біздің Қазақстанның кеңестік жазушылар одағы және оның Төралқасы мен басқарма мүшелері, буржуазиялық ұлтшылдыққа қарсы күресте, социалистік реализмнің негізгі бағытынан ауытқушылықпен күресте, жауапсыздықпен және халтурамен, демек, жазылған шығарманың биік идеясы мен көркемдік сапасы жолындағы күресте қатаң да талапшыл партиялық ұстанымды көрсете алмады. Соңғы уақытта, баяғы әдетімізше, шынайы шығармашылықтан көрі мағынасыз ішкі қырқылжың мен пайдасыз ұсақ-түйекке көп көңіл бөлінді. Қайран уақыт босқа кетті. Жоғарыдағы партия ұйымдары да Жазушылар одағында не болып жатқанын жақсы біле тұра, оған немқұрайлы, кейбір жағдайларға ымырашылдықпен қарады. Міне, біздің ащы шындығымыз»,– деп өзінің екі жүзді қанжар екенін танытып өтті.

Өйткені, «тамыры тереңге кетіп, өз тамырын өзі аршымай, өз тамырын өзі отап тастамай, құр бетін жасырып» жүрген адам жалғыз, ол – Мұхтар Әуезов болатын. Ал «ішкі қырқылжыңға» жол берген адам, әрине, Сәбит Мұқанов. Бұл кезде Орталық комитеттің идеология жөніндегі хатшысы І.Омаров ауысып, оның орынына қазақстандық «сұр кардинал» Сужиков келген. Демек Орталық комитетті де сынауға болатын. Ең бастысы, осы жолы ұйымдық мәселе қаралатын. Ғ.Мүсірепов бір ауыз сөзбен үш жолбарысты бір оқпен атып, үшеуіне де тигізіп отыр.

Сол арада Қасым Аманжолов сөзге араласып:

«Орталық Партия Комитетінің қаулысында және ҮІІІ пленумның қарарында менің қателіктерім көрсетілді, мен оны мойындадым, ең бастысы сыналып та жатыр, бірақ Кенесарыға қатысты аты аталғандардың ішінде тағы да мен жүрмін. Бұл дұрыс емес қой. Алғашында Бекхожиннің ұсынысымен бір нашар дастансымақ жазғаным рас, ол адамдардың санасын улап үлгерген жоқ (жарияланбаған – Т.Ж.), оны өзім де ұмытып қалдым. Сондықтан да мені Кенесарышылардың тізіміне қосқаны дұрыс бола қоя ма екен?»,– деген ұсыныс айтты.

Төраға: Бұл ұсынысқа қалай қарайсыздар? Кенесарышылардың қатарынан сызылсын ба? Кенесарышылардың тізімінен сызып тастау туралы ұсынысты мен де қолдаймын.

Дауыстар: Дұрыс.

Төраға: Демек, Пленумның шешімдерінің жобасынан оның атын сызып тастауға қарсылық жоқ қой?

Дауыстар: Жоқ.

Бір ауыздан қостап дауыс берілді»

Жарыссөзде М.Ақынжанов, А.Шарипова, С.Омаров, Ғ.Сланов, Т.Әлімқұлов сөйлеп, Қ.Жармағамбетовтің баяндамасын және жоғарыдағы аталған адамдарды, соның ішінде Қ.Бекхожинді батыра сынады. Пленум ұйымдық мәселе қарады, Жазушылар Одағының төрағалығына сол кездегі Гурьев облыстық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы Ә.Жаймурзин сайланды.

Одақ үшін де, оның жаңа хатшысы үшін де ең бір ауыр жылдар күтіп тұрды. Өйткені саяси жазалау науқаны енді ғана көрігін қыздырып, тікелей жазалауға көшкен еді.

Жоғарыда «әшкереленген саяи-идеологиялық, ұлтшыл-буржуазияшыл бұрмалаушылықтар мен қателіктерді» жіберген академик М.Әуезов Ғылым Академиясы президиумының 1951 жылғы 14-қыркүйектегі № 577 қарарымен жалпы жиналыстың шешіміне орай Президиум мүшелігінен босатылды. Бұл сүркілдің басы еді. Енді оны ешкім де қорғап қала алмайтын. Өйткені сол күндері осында сілтеме жасалып отырған Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевтің өзінің үстінен де құпия тергеу жүріп жатқан болатын. Парасатты зиялы Ілияс Омаров сол тұста қудалауға түсіп жүрген Қаныш Сәтбаевқа:

Сонда Қаныш ғұлама:

«Әй, Ілияс-ай! Табиғатта керексіз зат жоқ қой. Құзғынды да құдай жаратқан. Бәрі қыран боп кетсе, қарғалар қайтып күн көреді. Оларға да жұмыс керек қой»,– депті (Қ.Сәтбаевтің жиені Н.Жармағамбетовтің мәліметі).

Соның нәтижесінде ол 1951 жылы 23-қарашада осы орыннан дәмегөй, аса қуатты қолдау мен күшке ие, геология, тау-кен саласындағы орыс және өзге ұлттардың өкілдерінің (М.Сәрсекеевтің «Қаныш Сәтбаев», «Нартұлға» атты кітаптарын қараңыз) қасақана арандатуымен, С.Бәйішев пен Н.Сауранбаевтың саяси жетекшілігімен, С.Нұрышев пен Ә.Тәкежановтың сумаңдығымен Қ.Сәтбаев: Ғылым академиясында кадрларды іріктеу мен қаржы-қаражат пайдалану саласында өзімшілдікке жол берді, Академияның партия ұйымын менсінбеді, жершілдік пен рушылдыққа жол берді – деген желеумен қызметінен босатылды. Академиктер М.П.Русаков пен А.Жұбанов ғылыми атақтарынан айырылды. Бұған Құдайберген Жұбановтың кенже ұлы Асқар Құдайбергенұлы Жұбановтың қолындағы құпия мекемеге арнап жазылған хаттың көшірмесі дәлел.

1951 жылы 11-желтоқсан күні Қайым Мұхамедханов «әшкереленген халық жауы» ретінде жазушылар одағынан шығарылды. Демек, бұл кезде абайшыл, әуезовшіл ғалым түрменің ыстық, суық камерасына кезек қамалып, «сыннан» өтіп жатыр деген сөз. Сонымен Қайым жиырма бес жылға кесіліп, маршал Жуковтың штабындағы генералдармен бірге “сыбаға бөлісіп” шыға келді. Тергеушілердің Қ.Мұхамедхановтан табандап сұрағаны: “Маған бұл тақырыпты Әуезов зорлап зерттетті”– деген жалғыз-ақ сөз. Соны жазып берсе бостандықта жүрмек, ғылыми атағын да сақтап қалмақ екен. Түрмедегі ыстық, суық камераны, әртүрлі қорлаулар, қоқан-лоққыларды, алдау-арбауды басынан кешірсе де Қ.Мұхамедханов М.Әуезовті ұстап бермеді.

Сөйтіп, Мұхтар Әуезов те өзінің сенімді достары мен шәкірттерінің көмегінен қол үзіп қалды. Егер Қ.Сәтбаев Президент болып тұрса, онда М.Әуезовтің «қолды болуы» да екіталай екенін партиялық жазалаушы жауынгерлер білді. Біз осында аты аталған, Қ.Сәтбаев менсінбеген «бастауыш партия ұйымының мүшесі» Ә.Тәкежановпен бір неше ай сұхбаттас болғанымызда байқағанымыз, осынау тік мінезді, тау ішіндегі саяжайында қалған өмірін жалғыздықпен өткізген тапшыл тарихшы сол науқан қайтып келсе, тағы да «атойға шыға келуге» дайын сияқты көрінетін. Өкінішке орай С.Нұрышевпен әңгімелесудің еш орайы келмей-ақ қойды. Оған өкінген де жоқпыз.

3.

«Әшкерелеу науқанына» қарбалас кіріскен жалғыз қазақ жұртшылығы ғана емес еді. Буржуазияшыл, ұлтшыл, реакционер, монархияшыл, феодалшыл, байшыл, манапшыл, алашордашыл, махношыл, муссауитшіл, дашнякшыл, кньязшіл, құрбашылар мен түркімен башылар, ұлы орыс ұлтының проерессивті отарлауы мен жазалау саясатына қарсы күрескен панисламистер, пантүркистер, жойытшылдар, идеясыздар, сана ағымының сары уайымшылдары, жалған ғалымдар мен жалған ғылымның емшегін сорушылар және олардың идеясын жасырын өткізушілер мен насихаттаушылар – барлық республикаларда кеңестік идеологияның саяси жазалау үрдісіне сай асқан бір «бауырмалшылдық-интернационалистік» өрлеумен, қарышты қарқынмен, екпіндете құйындатып әшкереленіп жатты. Бірі ауыр, бірі жеңіл, біреудің күні туып, біреудің мысы басылып, бірі жер аударылып, бірі түрмеге қамалып, аласапыран болды да кетті.

Қырғыздар үшін сондай бір талмауытты тұста СССР Ғылым Академиясының ұсынуымен «Манас» эпосының тарихилығы мен халықтығы қақындағы Бүкілодақтық көлемдегі талқы Фрунзеде өтуге тиісті болды. Эпос пен фольклор туралы қорытынды тұжырым жасауға тиісті бұл жиналысқа ең таңдаулы шығыстанушылар мен түркологтар, фольклоршылар, әдебиеттанушылар, тарихшылар, жазушылар қатысу жоспарланды. Егерде осы жолы «Манастың» беті теріс қайырылып кетсе, қырғыз халқы ғана емес, әлем жұртшылығы өзінің ұлы эпостық мұрасын зерттеуге, оны басып шығаруға кемінде елу жыл кенжелік танытар еді. Қазақ эпостары мен фольклоры да соның кебін құшар еді.

Мұны Мұхтар Әуезов те, өзгелер де түсінді, әсіресе, қырғыздардың жанына қатты батты. Өйткені, «Манас» эпосының қырғыздың рухани өмірінен алатын шешуші, тағдырлы, рухани орынына ұлттық құрмет ретінде 1945 жылы Қырғызстан К(б)П Орталық комитеті мен Қырғыз ССР Үкіметі «Манас» жырының 1000 жылдық мерекесін өткізуге қаулы қабылдаған болатын. Алайда «Едіге» жырының феодалдық-монархиялық, реакциялық, орысқа қарсы эпос екендігі туралы БК(б)П-ның қаулысы оны екінші қатарға ысырып жіберді. Соған қарамастан 1947 жылы «Қырғыз халқының батырлық эпосы «Манастың» мерейтойын өткізудің жоспары жасалып, Мұхтар Әуезов комиссияның басты жауапты тұлғасы ретінде аталды. Мұндай ұлы шараны негіздеуге М.Әуезов те пікір қосқандықтан да, тұжырымдамадан қысқаша ғана мағлұмат бере кетуді жөн санадық.

«Манас» эпосының бір бөлімінің көлемінің өзі 400.000 жол, ол «Шаһнамадан» 5 есе, «Илиада» мен «Гомерден» 40 есе көп. Ал «Манастың» 11 нұсқасының көлемі 1 миллион 200 000 жол. Ең ұлы қасиеті – бұл халық ішінде әлі де орындалатын тірі эпостың қатарына жатады. Манастың тарихи негізі мен прототипі ретінде Бартольдтің, Әуезовтің, Бернштамның зерттеулерінде мөлшерлеген 840 жылғы қырғыздардың Яғлақар ханының екінші біріккен түрік қағанатын құлатқан оқиғасы алынды. «Манастың» 4 томдық толық басылымын қырғыз тілінде (алқа мүшелері М.Әуезов, С.Е.Малов, В.М.Жирмунский, А.Н.Бернштам, К.Юдахин), 1-3 томдығын орыс тілінде шығару (аудармашылары С.Липкин мен Л.Пеньковский, көркемдеуші В.А.Фаворский), СССР Ғылым Академиясының деңгейінде ғылыми конференция өткізу белгіленді. Ақыры той түгілі «Манас» жырын тарихтан ысырып тастау науқанына ұласты. Бұл – қырғыздың қолқасын суырып алумен бірдей еді.

Сондай қарбаласты күндерде қырғыздың Тіл және әдебиет институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, Б.Жамгерчинов 1951 жылы 12 мамырда:

«Мұхтар Омарханұлы! ... Қырғыздың тіл, әдебиет және тарих институты қыркүйектің аяғында «Манасқа» байланысты Фрунзе қаласында ғылыми сессиясын өткізбек. Сессияның жұмысы туралы жобаны ұсына отырып, Сізден белгіленген баяндаманы қарап шығуға келісіміңізді беруді, әрі сессияны шақырудың уақыты мен күн тәртібі жөніндегі пікіріңізді ұсынуыңызды өтінемін»,– деп жеделхат жолдаған еді.

Сессияда М.Әуезов «Манас» эпосының негізгі нұсқасы» туралы баяндама жасауға келісімін берді. Алайда Қазақстандағы «қара құйынның» ұшығы қырғыздарды да ширықтырса керек, сессия бір жыл кейінге қалдырылды, мұның соңы Бүкілодақтық пікір таласына ұласып кетті. Ағалық пікір айтуға тиісті Климович, Богданова сияқты игі тілекті ғалымдардың өзі «Манастың» тамырын қопсытып тастады. Ал Боровков пен Балтин, Нұров сияқтылар «Манастың» түбірін қопсытып әуреге түспей-ақ, бірден тамырына балта шапты.

Ұйымдастырушылар осындай қауіпті беталысты байқап, олардың бетін қайыру үшін Мұхтар Әуезовті сессия мәжілісінің ең ширыққан қорытынды тұсындағы кезекке қойды. Өз кезегінде М.Әуезов сөзді: қырғыз халқына «Манас» керек пе, жоқ па? – деген көкейкесті сұрақтың жауабынан бастады. Әуезовтің шешендігі аңызға айналған шындықтың бірі, алайда біз пайдаланған жүзге тарта сөздің ішіндегі қисыны мен қиыстыруы жағынан, сөз бен ойдың қабысуы мен қарпыса қабаттасуы тұрғысынан, ең бастысы жанға тиерлік ішкі емеуірінді мысы мен тыңдаушысымен терең байланыс орнатқан сырлы әсері және ширақтығы орайынан алғанда «Манас» туралы сөзі оның ең озық шешендік толғауының бірі болып табылады. Мұнда шешендік өнердің барлық шарттары мен заңдылықтары ғажайып үндестік тапқан.

Өз елінде басы бәйгеге тігіліп жүргеніне қарамастан Мұхтар Әуезов 1952 9-11 маусым аралығында Фрунзе (Бішкек) қаласында өткен «Манасты» зерттеу мәселелері» жөніндегі ғылыми сессияға қатысты. Сол сессиядағы тағдырлы талқы иелері А.Тоқымбаевпен, Т.Сыдықбековпен, Ш.Айтматовпен әңгімелескенімізде:

Өйткені ол кезде одақ көлеміндегі ғалымдардың Орта Азия аумағында санасатын жалғыз адамы – Мұхтар Әуезов қана екен. Сондықтан да қолындағы қамшысын, тақымындағы ертоқымын қысып, ширығып тұрған халық Мұхтар Әуезов өзінің созылыңқы дауысымен:

Өзі де толқуын баса алмаған М.Әуезов халықтың мына құрметін тебірене қабылдап, иіріліп келген күрделі ойларын түйдектете төгіп, сессияға мүлдем басқаша рең берді.

Әбден саясаттанып кеткен ойлау жүйесі мен қасаң тартқан сөз мәнері жүйкелетіп бітірген, әлдебір әшкереленуді тітіркене күтіп отырған қырғыздар, осы сәтте өздеріне «жаны мен жаны жалғасқан», беті теріс қарап кеткен Манастың өзі «бұрылып қарағандай» сезінді. Осындай тебіреністі екпінмен негізгі тақырыпқа бет бұрып, оның басты «себепкерін» атап өтті:

М.Әуезов (жалғасы): «Манас» эпосын талқылауға арналған қазіргі жағдайдың барлығы мені тура осындай көңіл-күйге жетелеп отыр. Бұл, осы талқылау, партия-кеңес баспасөздеріндегі пікірталасынан басталды. Әділін айту керек, соңғы төрт айдың ішінде республика баспасөзі үлкен жұмыс атқарды, тек «Советская Киргизия» мен «Қызыл Қырғызстанның» беттерінде 15-тен артық мақала жарияланды. Біздің осы конференциямыз да сол басылымдардағы талқының табиғи жалғасы болып табылады. Мен көтерілген мәселелердің негізіне тоқталмас бұрын, мұндағы қалыптасқан жағдайға және оның жұмыс барысында назар аудармасқа болмайтын жайларды айта кеткім келеді. Соның ішінде мен біздің талқылап отырған мәселемізге қалың жұртшылықтың аса зейін қойып, үлкен назар аударып отырғанын айтпай үнсіз қала алмаймын. Соның бір дәлелі, анық дәлелі, осы залды толтырып отырған жоқ, тек қана ғылыми қызметкерлер, жазушылар, жыраулар, мұғалімдер, студенттер ғана емес, сонымен қатар министрліктердің, облыстық атқару комитеттерінің, Мемлекеттік жобалау мекемесінің жауапты қызметкерлерінің, Қырғыздың партия және үкімет басшыларының қатысып отырғандығы»,– деді.

Ол «қалың жұртшылықтың аса зейін қойып, үлкен назар аударып отырғандығын» ескерту арқылы тек эпос ғана емес, мұқым қырғыз ұлтының тағдыры талқыға түсіп отырғандығын ғалымдардың қаперіне іле кетті.

Мұхтар Әуезов (жалғасы): «Баспасөз беттерінде және осы конференцияда тек ғалым-зерттеушілер ғана пікір білдіріп қойған жоқ, сонымен қатар кеңестік қырғыз халқының барлық жетекші жазушылары да белсене атсалысты. Сондай-ақ, «Манас» мәселесі туралы талқылауға тек Қырғызстанда ғана көңіл бөлініп қойған жоқ, сонымен қатар Мәскеу де аса мүдделілік танытып отыр, Бүкілодақтық Ғылым Академиясы біздің конференциямыздың байыпты шешімін күтіп отыр, олар өздерінің өкілдерін, көрнекті ғалымдарын жіберді, солардың ішінде СССР Жазушылар Одағының өкілі де осында отыр.

Жоғарыда айтылғандар нені байқатады? Біріншіден: біздің жұртшылығымыздың біздің ғалымдардың еңбегіне зейінмен қарайтынын байқатады. Екіншіден, бұл «Манастың» – біздің халықтарымыздың эпосы мен фольклорының арасындағы қатардағы құбылыс емес, одан тыс шығарма екендігін көрсетеді. Егерде Багиров жолдас жаңылыс айтпаса: «Дәдем Қорқыт» әзірбайжан халқына белгісіз»,– деді, ал мұнда мүлдем керісінше, «Манас» кеңестік қырғыз халқының арасына өте кеңінен танымал. Мұның барлығы, біздің, баяндамашылардың, қосымша баяндамашылардың, сонымен қатар әр түрлі бағытта кеңінен пікір толғап сөйлеушілердің қандай жауапкершілікті мойынына көтеріп отырғаны аңғартады».

Саяси әулекілікпен, идеологиялық желікпен «Қорқыт атадан» бас тартып отырған – Әзербейжан, «Көрұғлыны» кергіге салған – түркімен «Едігеден» жеріген – татар, «Қобыландыны» қуғынға ұшыратқан – қазақ ағайындарының кебін құшпаса екен – деп сақтандырды.

М.Әуезов (жалғасы): «Ендеше, жоғарыда аталып өткен, бәріміз де құрметпен қарайтын біздің жетекші жұртшылығымыз бізден не күтіп отыр? Олар бізден: осында айтылған барлық пікірлердің анық та нақты нәтижесі болғанын және «ұзақ жылдардан бері «Манастың» айналасына үйіріліп алған шиырлау мен бұзылған шырықты доғаруды күтеді. Егер де, біздің барлық сөзімізден кейін соңымызда – бірікпеген пікір, өзара кикілжің, қостау мен жоққа шығару, тарих алдымызға қойып отырған міндеттің шешілмеген, белгісіз түйіндері қалатын болса, онда өте өкінішті болар еді.

Демек, ең алдымен конференциядан, соның ішінде, ең бірінші баяндамашылардан, қосымша баяндамашылардан, содан кейінгі сөйлеушілерден «Манасқа» байланысты қойылып отырған бүгінгі мәселеге анық, тармақталған, негізді жауап күтеді. Нақты жауап күтіп отырған жоғарыдағы шешілуге тиісті міндеттер қандай? Оларды, менің ойымша, үш мәселенің айналасында тұжырымдауға болады:

Бірінші: Кеңестік қырғыз халқына «Манас» эпосы керек пе, жоқ па?

Екінші: Оның жинақтала құрастырылған нұсқасын жасау мүмкін бе, жоқ па?

Үшінші: Егерде ондай нұсқа қажет болса, онда оны қалай жүзеге асыру керек?».

Саяси даурықпадан «Манастың» басын арашалап алған соң ғана «таусылмайтын даурықпаға» – дисскусияға өзінің көзқарасын білдіруге көшкен. Әйтпесе, Боровков пен Климовичтің пікірлерін талқыға салса, онда бұл әңгіме «ұзын арқан, кең тұсауға» ұласып, нақты қаулы қабылданбай, не соның желеуімен эпосқа тиым салынуы мүмкін еді. Ал, бүкіл халықты куәға тартқан және халықтың күшімен сескендіріп алған мына сөзден кейін: «Манас» – қырғыз халқына керегі жоқ»,– деп ешкімде айта алмайтын еді. Сонымен «Манас» халыққа керек! Халықтық туынды. Енді, оның ғылыми басылымы туралы пікір алысуға болатын.

М.Әуезов (жалғасы): «Содан кейін барып, екінші кезекте, «Манасты» зерттеудің жолдары мен міндеттері, эпостың туу дәуірі туралы мәселе қоюға болады.

Мен бұл мәселені екінші кезекке қойып отыруымның себебі, өтіп кеткен өткелді еске алмай, алдағы күннің міндеті тұрғысынан қарасақ: зерттеу туралы сөз қозғамас бұрын сол зерттеу обьектісін анықтап алуымыз керек қой, яғни, «Манастың» нақты жарық көретін нұсқасын жасап алуымыз қажет, ал эпостың туу дәуірі туралы зерттеулерді бекітілген мәтін бойынша жүргізу керек.