Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Бұл өзгертулер мен өңдеулер, «қыстырмалар» романның табиғатына жат жалған тартыс әкелді. «Қарашығын» атты тарау қосылып, қазақта жоқ жатақ деген тапты ойлап тапты. Мұсылманшыл, түрікшіл, ұлтшыл Әзімхан бейнесі кіріктірілді. Ұлттық діл мен идеологияға және автордың ішкі көзқарасына мүлдем қарсы, шығарма үшін обал, ұрпақ үшін қауіпті және түзелмейтін тұс осы еді.

М.Әуезов (жалғасы): «Правданың» мақаласында менің қазақша, орысша жазған мақала, зерттеулерімдегі буржуазиялық-ұлтшылдық бағыттағы қателіктердің барлығы айтылған. Бұлардың саны ол мақалада көрсетілгеннен гөрі де көбірек. Солардың кейбіреулері туралы «Правданың» «Қазақстан тарихының мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын» деген мақаласын 1951 жылы талкылау тұсында мен өзімнің ілгергі, соңғы қателерім деп атап-атап өткем-ді. Әдебиеттанудағы өз қателерімді мойындап, Қазақстан Ғылым академиясының жиналысында, Жазушылар Одағының жиналысында, Тіл және әдебиет институтында және де Алматының интеллигенциясының қалалық жалпы жиналысында сөйлегемін. Сол жиналыстарда және республикалық баспасөз жүзінде менің қателеріме арналған әділ сындар айтылғаны есімде. Және Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің ҮІІІ пленумында, онан соң Ү-ҮІ партия сьезінде жасалған Шаяхметов жолдастың баяндамаларында менің идеялық-саясаттық өрескел қателерім туралы әділ сын айтылғаны және де есімде.

Мұның барлығы бұрын аталып өтсе де қайталауға мәжбүр еді.

Бұл қызыл өңеш даудың басы ғана болатын. Негізгі әңгіме мен әшкерелеулер алда еді. Сол тұста қайталанып пайдаланылатындықтан да, «Ашық хаттың» желісін мына пікірден кейін үземіз.

М.Әуезов (жалғасы): «Осы сөзімнін соңына орай, тағы бір қажет деп тоқтай кететін мәселем – «Правданың» мақаласында көрсетілген негізсіз жікшілдік, отбасылық жөнінде, бұндайлық анық татымсыз, жиренішті фактының ең ауыр ащы жағы – осындай құнсыз, болымсыз әлекке түсу – біздің өзімізге, жазушыларға бәрінен залалды. Жікшілдік кей кездерде бақай қулықтарды туғызады. Соның жетегімен әділетсіздік, қиянат, қызғаныш және талай өзге де былғаныш араласып кетеді. Мұндайда кісі өз еңбегін қуанышты, жарқын, жақсы көңілмен істей алмайды, сондықтан да ішкі ойымен де, сөзімен де нашар пиғылдан сау болу шарт.

Иә, жанталас! Екі көзқарас иесінің қақтығысы осымен аяқталуға тиісті еді. Енді шайқалса, екеуі де бірге құлайтынын екеуі де білді. Бірақ жаныққан саясат, жандайшап идеология, кеңестік өктем әрі арандатушы үгіт-насихат жүйесі оған мүмкіндік бермеді.

Өкінішке орай, олар сол «майданда» бірінің жанын бірі қинап, бірінің жүйкесін бірі тоздырып, бірінің сүйкімін бірі кетіріп, жанығумен болды.

Әрине, саяси ширығу әлі де өзінің «биік деңгейіне» жетпегендіктен де, бұл «Ашық хатты» баспасөзде жариялауға ерік бермегені анық.

АЛТЫНШЫ ТАРАУ: ҚЫЗЫЛӨҢЕШ ТАЛҚЫ

(«Жеке басыма аяусыз зорлық көрсетіп отыр»)

Демек, ғылымның да, ғалымның да басына қатерлі күн туып келе жатқаны анық болды. Мұны саясаттың ығына ықтап тақыстанған, «құйрығы бурылданған» (С.Мұқановтың теңеуі) Мұхтар Әуезов тез аңғарды. Қарышты қарқынмен жүргізілген «Дәрігерлер ісінің» екпініне орайластырылған оқиғалардың ең елеулісі және М.Әуезовтің жеке басына тұтқындалу қаупін тудырған жиналыс – қазақ эпосы мен фольклорына қатысты дикуссия еді. Бұған Қазақстан К(б)П Орталық комитеті және оның идеология жөніндегі жаңа хатшысы М.Сужиков пен бөлім меңгерушісі Н.Жанділдин бір жыл үш ай дайындалды. Кенесары қозғалысын қолдағаны үшін Қаныш Сәтбаевпен қатарлас орынынан алынған Ілияс Омаров енді оларға қол үшін бере алмайтын. Сөйтіп, эпостық, фольклорлық мұрадан айырылу қаупі қазақ халқының да басына төнді. «Манасқа» байланысты бүкілодақтық дикуссияның барысында «партия мен кеңес өкіметінің қандай әділ пікірді талап етіп», өздерін «арандатушы серкенің» орынына пайдаланғысы келген пиғылын сезген М.Әуезов пен С.Мұқанов өздерінің 1952 жылы қаңтар айында берген уәделерінен айынып:

Бұл – түсініктері тістескен қос тұлғаның ортақ пікірге келген сирек ұйғарымдарының бірі. Олар жазушылық түйсікпен сезіне отырып, халық алдында, ғылымның алдында, тарих алдында арандап қалудан сақтанды. Ал қазақ зиялылары мен қара халқы қырғыздар сияқты театрдың ішіндегілер «тайкемайлап», сырттағылар театрды атпен қоршап алып, «Манастап!» атой салып, эпостың тілеуін тілеп, қолдайтындай береке-бірлікке ие емес болатын. Он ай бойы өз шешімдерін іште сақтап келгеніне қарағанда, екеуі де дикуссияны сиырқұймышақтатып жіберуді де ойлауы мүмкін. Сөйтіп, бұл міндет 14-қазан күні түнде Абай атындағы педагогикалық институттың ректоры Мәлік Ғабдуллинге жүктеледі. М.Сужиков М.Ғабдуллинге:

Әмір қатты, жан тәтті. Осы баяндаманы дайындау үшін Орталық комитет М.Ғабдуллинді уақытша жұмыстан босатып, уақытша пұрсат беріпті. Ол еш қарсылықсыз:

Сөйтіп, Кеңес Одағы Батырының қан майданда басылмаған мысы – Орталық комитеттің хатшысы мен үгіт-насихат бөлімінің алдында басылып қалыпты. Ал мұндай қастаншықпағыр бопсадан батыр ғалымның бас тарта алатындай мүмкіндігі бар ма еді? Қисын тұрғысынан алған мүмкін жағдай, ал партиялық тұрғыдан мүмкін емес еді. Мұны ұстазы М.Ғабдуллиннің біз пайдаланып отырған «Кірбіңі кетпес көңілден» атты естелігін «Жұлдыз» журналының 1985 жылғы №8 санында жариялаған ғалым С.Негимовтің:

Баяндамаға дайындалу барысында М.Ғабдуллин ұстазымен бірнеше рет кездесіп, кеңес алады. Сонда М.Әуезовтің өзін де сынауға тура келетінін айтқанда, ол:

Ал осы өтінішті орындай алатындай, «адамның қара басына тиіспей, түрлі атақ тақпайтындай» ерік, жігер керек еді. Ондай таңдау М.Ғабдуллинге берілген жоқ. Сонымен, Ғылым Академиясында өткен 1953 жылғы ақпандағы қысқы сессияның мәжілісі мен 2-көкек күнгі Жазушылар Одағы төралқасында және Тіл және әдебиет институтында өткен баяндаманы талқылау, ең соңында 1953 12-көкек күнгі дискуссияның бет алысы Мұхтар Әуезовті түңілдіріп тынды. Ол енді «Менің қателерім жайында» атты мақаласын қайтадан өңдеп жазып, оны баспасөзде жариялауға ұмтылды, дәрмен іздеп СССР Жазушылар Одағына жолдады.

Эпос пен фольклор туралы дискусияның негізгі мақсаты мен міндеті – бас баяндамашы Мәлік Ғабдуллиннің төрт жарым сағаттық сөзіндегі мына шағын үзіндіден анық байқалады:

М.Ғабдуллин: «Осыған қарамастан қазақ эпосының тарихы марксизм-ленинизм ұстанымы тұрғысынан әлі толық зерттелген жоқ. Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақ эпосының тарихын зерттеу барысында жекелеген зерттеушілердің тарапынан өрескел саяси қателіктер мен бұрмалаушылықтар жіберілді. Эпостарға, тарихи-әлеуметтік тартысты бейнелеудегі қоғамдық сананың жемісі ретінде маркстік-лениндік түрғыдан жан-жақты талдау жасалмады, оның идеялық-таптық мәні ашылмады. Қазақ эпосының тарихы мәселелерінің теріс, маркстік ілімге қарсы бағытта зерттелуіне белгілі бір дәрежеде М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, М.Ғабдуллин және басқалар кінәлі. Аты аталған зерттеушілердің кейбіреулері осы күнге дейін өздерінің қателіктерін ашық мойындамай келеді, өз міндерін қатаң сынға алған жоқ және партияның идеология мәселелері жөніндегі шешімдерінен тиісті қорытынды шығармай келеді. Аталған әдебиеттанушылардың қателіктері – олардың өздерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарында маркстік-лениндік методологияны қолдана алмағандығында, өткеннің эпостық мұраларына әрбір ұлттық мәдениетте екі мәдениеттің болатындығы туралы лениндік-сталиндік ілім тұрғысынан келе алмағандығында, қазақ эпосының тарихы мәселесін зерттеуде буржуазиялық-ұлтшыл бұрмалаушыларға қарсы аяусыз күрес жүргізбеуінде, ал кейбір жағдайларда солардың өздерінің буржуазиялық-ұлтшыл көзқарастың шырмауында қалып қоюында, тіпті, өздерінің еңбектерінде оны насихаттауында.

Әлгі айтылған «сақтандыруға», «адамның қара басына тиіспей, түрлі атақ тақпау» туралы өтінішке осылай жауап беруге мәжбүр болған.

Мұны М.Ғабдуллин:

«Келесі бір күні Қазақ ССР Ғылым академиясының вице-президенті Нығымет Сауранбаев шақырып алды: Баяндамаңызды оқып шықтым. Мәселені көтеруіңіз, негізінен алғанда дұрыс. Бірақ сыныңыз әлі де болса әлсіз екен... Баяндамашы болсаңыз, біздің пікірімізбен есептесуіңіз керек. Сіз бұл баяндаманы өз атыңыздан жасамайсыз, институттың атынан жасайсыз... Міне, өзіңіз қараңыз, Мынау сіздің баяндамаңыз. Жоғарыдағы жолдастар да оқып, өздерінің замечаниесін жасапты. Қарап танысыңыз, – (деді). Сол арада мен баяндамамның «жоғарғы жолдастар оқыды» деген данасын қарай бастадым. 120 беттік баяндамамның тек төрт жерінде ғана қызыл, көк қарындашпен жазылған «усилить», «усилить» («күшейт», «күшейт») деген сөздер бар екен. Басқа беттерінде ешқандай таңба жоқ. Манағы «усилитьтер» Мұқаң жөнінде айтылған беттерге жазылыпты. Бұдан әрі қарай Сауранбаевпен «түсінісіп» жатуды артық көрдім де ... шығып кеттім... Баяндамамды қайта қарастырып, алдын-ала болған талқылауларда айтылған пікірлердің кейбіреулерін еске алдым»,– деп түсіндірді.

Бұл – М.Әуезовтің рухани тамырын толық жалаңаштап, оны бір-бірлеп отап, құлатудың амалы еді. Әр сөзі, сөйлем орамы, ойды жүйелеуі, қатыңқы, басыңқы тұстары ықтиятты түрде талқыланып, қырналып, қосылыпты. Сонымен...

М.Ғабдуллин: «1953 жылғы апрель айының он екісі. Үкімет үйінің үлкен залында (бұл үй кейіннен Қазақ университетіне берілген) қазақ эпосының мәселелеріне арналған республикалық айтыс (дискуссия) ашылды. Залда лық толған халық. Мұның ішінде: Москва мен Ленинградтан, Ташкент пен Фрунзеден, облыстардан, тағы да басқа жерлерден келген ғалымдар, қонақтар, республиканың басшы адамдары, әдебиетшілер, студенттер, т.б. бар. Айтысты Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті Д.А.Қонаев жолдас қысқаша сөз сөйлеп ашты».

Тура осында көрсетілген өзі баяндама жасаған аудиторияда (үлкен залда) ұстазымыз М.Ғабдуллин екі қолын кеудесіне айқастырып қойып, анда-санда ауызын дәмдеп алып тура осы «айтыс» туралы естелігін бізге ұзақ-ұзақ әңгімелеп беруші еді. Аяулы ағаның сол бір асыл бейнесін еске ала отырып, төмендегі құжаттарды қинала-қинала қағазға түсіргенімізді жасыра алмаймыз. Бізге таныс ащы шындық. Бірақ айтпасқа амал жоқ.

Сонымен, осы талқылаудағы және соның ішінде тура М.Ғабдуллин таққан айыптарға да жауап беретін жоғарыда келтірілген «Менің қателерім» деп аталатын түсініктемесінің эпосқа қатысты тұстарынан орайластыра үзінді ұсынамыз. Әдеттегідей, партияны мадақтай келіп, қателігін мойындаудан бастайды.:

М.Әуезов: «Бұл жолғы сөзде жеке зерттеулерімдегі қателіктерді нақтылап теріп айтуға мүмкіншілік болмағандықтан, сол бір топ жұмысымның түгелінде байқалатын жалпы негізгі ортақ жайды айрықша атап өтпекпін. Ол айтпағым: әдебиеттану ғылымына мен маркстік-лениндік методология жағынан толық құралданбай келіп араластым. Шамасы отыз жылдан артық уақыт бойында өте көп мақалаларды, пікірлерді, зерттеулерді өз өмірімнің әр кезінде жаза жүргемін. Бұрын баспа жүзінде айтылмаған кейбір жайларды ең алғаш рет мәселе етіп көтеріп жазғандарым да бар. Қазір айқын байқағаным бойынша, 1932 жылға дейін орын алған мендегі буржуазиялық-ұлтшылдық идеялар мен шығармашылық идеяларымды кіналап, одан бас тартсам да, бірақ бертінге дейін, көп уақытқа шейін кеңес ғылымының сара жолын айқын меңгере алмадым. 1948-1950 жылдарға дейін кеңестік жоғары оқу орындарының әдебиет бөлімдеріне арналған оқу программасы, оқу кітабы, оқу құралы боп келген, өздерінің қателігі, идеялық-методологиялық терістігі мол шығармаларды – кеңес ғылымының табысы екен деп санап жүрдім. Осылардың ішінде жалған ғылымдық, космополиттік Веселовский жүйесі, Н.Я.Маррдың жалған ғылымы және буржуаздық-объективтік бірыңғай ағым жүйесі де болды. Осы соңғы жүйе – 1938 жылға дейін Қазақстанда ерекше орын алған реакциялық-буржуазиялық жүйенің орнына 1939 жылы келді. Жаңағы аталған, 1938 жылға шейін дәуірлеген теріс жүйе бойынша қазақтағы барлық ауызша әдебиет ескерткіштері «билер дәуірінің әдебиеті» деп аталды.

Амалсыздан жасалған баяндамада біздің ұстазымыз өзінің ұстазының бүйірінен былай қадалыпты (бұдан әрі қарай біз өзге тақырыпқа соқпай, тек М.Әуезовтің ғалымдығы мен «Хан Кенеге» қатысты тұсын ғана назарға ұсынамыз):

М.Ғабдуллин (жалғасы): «Профессор М.Әуезов қазақ эпосының тарихы мәселелерін зерттеумен ширек ғасырдан астам уақыт бойы айналысып келеді. Қазақ эпосының тарихы мәселелсі жөнінде ол көптеген еңбектер жазды. М.Әуезов өзінің қазақ эпосы туралы еңбектерінде орысқа қарсы реакциялық-пантүркистік және буржуазиялық-ұлтшыл көзқарасты ашық насихаттады, қазақ халқының патриархалдық өткен өмірін әспеттеді. Мысалы, ол өзінің «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласында эпостар туралы айта келіп, өтіп кеткен феодалдық – хандық дәуірді мадақтап, «қазақ батырларының негізгі мақсаты ұлтшыл (быть националистам) болу, содан кейін діншіл адам болу» деп сендірді. Сөйтіп, М.Әуезов қазақ жастарын батырлардан үлгі ала отырып, ұлтшыл (быть националистам) болуға шақырды»,–деп жазғырды.

Батырлық рухсыз, әсірелеусіз эпос бола ма? Олар ұлт үшін емес, ел үшін атой салды. Ал «Ел» ұғымында тап пен ұлтшылдық, буржуазиялық идеология, партиялық принцип бола ма? Әуелде М.Әуезовтің жетекшілігімен «Қобыланды батыр» жырынан кандидаттық тақырып алған М.Ғабдуллинге бұл жақсы таныс болатын.

М.Ғабдуллин (жалғасы): «Қобыланды батыр» атты мақаласында М.Әуезов феодалдық ақын Марабайдың осы аттас жырының халыққа қарсы және реакцияшыл нұсқасын мадақтады. Сонымен қатар, буржуазияшыл-ұлтшылдардың ырқымен кетіп, тарихи шындыққа қайшы келіп, қазақ халқы қолына қару алып Иван Грозныйға қарсы күресті және 1552 жылы одан Қазан қаласын қорғады – деп сендірді. «Халық аңызында,– деп жазды М.Әуезов, – Қобыланды Қазан хандығының өзіне қарсы соғыспайды. Ол Қазан хандығын талқандаған, Қазан хандығын бағындырған кәпірлерге қарсы жорыққа шығады... Егерде, Қобыланды Қазан қаласын қорғау үшін Иван Грозныйға қарсы аттанды десек, қателеспейміз».

Шындығында да, бұл Қазан шаһары қай Қазан? Ол әлі тарихи тұрғыдан тиянақталған жоқ. Қобыланды емес, Иван Грозный Алтын орданың бір байтағы Қазанды қанға батырды емес пе? Осыдан кейін М.Ғабдуллин М.Әуезовтің ең осал тұсынан ұстайды.

М.Ғабдуллин (жалғасы): «1932 жылы М.Әуезов баспасөз беттері арқылы буржуазияшыл ұлтшылдармен өзінің байланысын үзгенін мәлімдеп еді. Оған өзінің «қылмысты ұстанымын» қайта қарауға, өзінің бұрынғы буржуазияшыл-ұлтшыл қателіктерін жеңуге мүмкіндік берілді. Алайда, Қазақстан Компартиясы ОК идеология мәселелері жөніндегі шешімдерінде және баспасөзде бірнеше рет аталып көрсетілгеніне қарамастан, М.Әуезов осы күнге дейін уәдесін жүзеге асырмай отыр».

Иә, өткендегі айыбын бетіне салық етіп басу арқылы М.Ғабдуллин бірден өзінің ұстазын, бір кездегі ғылыми кеңесшісін бірден тұқыртып алды және өзінің екінші ғылыми жетекшісі Қ.Жұмалиевтің бағытын ұстанды. Бұл «айыптауға» қарсы М.Әуезов ешқандай қарсылық көрсете алмайтын. Сондықтан да өзінің бұл тұстағы «қателіктерін» қайыра мойындауға мәжбүр болды.

М.Әуезов (Ашық хаттағы жауаптан): «Осы алуандас, 1930-1940 жылдары өзім жазған мақалаларды, кіріспе сөздерді, рецензияларды еске ала отырып «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томы атты еңбекті дайындаудағы жауапкершілігімді сезіне отырып, оны айырықша сынға аламын. Бұл кітап – Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің 1947 жылғы «Қазақстан Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателер жөнінде» деген қаулысынан соң, 1948 жылы шыққан еді. Бірақ өзінің соңғы қалпында да бұл көп кісі бірігіп жазған еңбектің бірнеше тараулары мен бөлімдерінде өрескел қателер жіберілген құнсыз кітап боп шықты. Сол томның авторының бірі және редакторы болғандықтан да, маған бұрынғы көп қателіктерді қайта қарап, толығынан түзеп жазуға мүмкіншілік берілген еді. Бірақ мен өзімнің бұрынғы мақалаларымдағы және өзге де көп авторлардың оқу құралдарындағы, жоғары оқу орындарының программаларындағы, зерттеулеріндегі, кіріспе сөздеріндегі, жеке очерктері мен монографияларындағы қателіктерді маркстік-лениндік методология жолымен зерттеп шығу жағын қамтамасыз ете алмадым».

Ал М.Ғабдуллин оның өткендегі «қателіктерін» ескертуді місе тұтпай, бүгінгі қылмыстарын үстемелей қосты.

М.Ғабдуллин (жалғасы): «Кейінгі кездегі оның әдебиеттану саласындағы еңбектеріне жасалған талдаудың нәтижесіне жүгінсек, ол өзінің зерттеу жұмыстарында маркстік-лениндік диалектиканы пайдаланудан алыстап кеткенін көрсетті. Қазақ эпосының тарихына қатысты мәселелерді М.Әуезов бұқара тарихы мен таптық күрестен бөліп алып, өткеннің мәдени мұраларының әлеуметтік-таптық мәнін ажыратпай қарастыруды жалғастырып келеді. Бұл жайлар «Қазақ әдебиеті тарихының очерктерінде» және Қазақ ССР тарихының (1943 және 1949) І томындағы эпосқа арнап жазған тарауларында кездеседі. Бұл еңбектерінде М.Әуезов қазақ эпосының тарихын антимаркстік «сана ағымы» теориясы тұрғысынан баяндайды, өткеннің эпикалық мұраларына сыни тұрғыдан келу туралы лениндік-сталиндік ілімді көзге ілмейді, қазақ халқы орыстарға қарсы, Иван Грозныйға қарсы күресті-міс делінетін өзінің ескі көзқарасын қайталайды. Өткеннің эпикалық мұралары туралы айтқанда, М.Әуезов «Едіге», «Қобыланды батырдың» Марабай нұсқасын және «Еңсегей бойлы ер Есім» сияқты реакциялық, феодалдық – хандық дастандарды халық мұрасының қатарын жатқызады. «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» («Литературный критик» журналы,№1, 1940) атты мақаласында ол халық қарақшысы Едіге туралы: «Едіге батыр және халықтың жоғын жоқтаушы, бәріне сүйікті кейіпкер»,– деп жазды»,– дейді.

Мұндай «қылмыстан» қиялап барып құтылудың амалын қарастырған М.Әуезов «мойындауын» жалғастырап, жіптің ұшығын М.Ғабдуллиннің өзіне әкеп ілді.

М.Әуезов («Ашық хаттағы» жауаптан): «Томның зерттелмек материалдары арасынан сол кездегі оқу құралдарында, жинақтарда көп тарап жүрген «Орақ», «Мамай», «Шора» сияқты дастандарды кіргізбей шығарып тастағаным болмаса, бар жайды барарына барғыза алмадым. Өзімнің зерттеуімде бірыңғай ағым жүйесін бұзып, «Қозы Көрпештің» кей нұсқаларын және «Қыз Жібекті», онан соң бір топ ертегілерді тыңнан сынап тексергеніммен, бұл істегендерім жеткіліксіз болды. Және «Қорқыт» жайын тексеруде де оны дұрыс деп бағалап, терістік жасадым. Ал бұл ескерткіш кейін, 1951 жылы реакцияшыл шығарма ретінде сыналды. Қатал сынап, талдау әдісін және реакцияшыл феодалдық мазмұндарды әшкерелеп ашу негізін «Қарасай», «Қази», «Алпамыс» сияқты эпостарға және «Қобыландының» Марабай жырлаған феодалдық нұсқасына қолдана алмадым. Сол әдісті, әсіресе, өрескел залалды феодалдық-монархиялық тарихтық жырларға, нақтылап айтқанда, қазақ еңбекші халқының қас дұспаны Кенесары мен Наурызбайға, солар жайындағы жырларға қолданып, оларды таратып сынауға орын берілмеді. Осылардың орынына, бірінші томда, бұрынғы оқу құралдарында, жоғары мектеп программларында, монографияларда талданып жүрген хандық-феодалдық фольклорға берілген жағымды бағалалар молайтылып, бұрынғы қалпынша қайталанып отырды».

Ал оқу құралдарының бағдарламасының авторлары Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин болатын.

М.Ғабдуллин (жалғасы): «М.Әуезовтің редакциясымен және тікелей қатысуымен басылған (1948 ж.) «Қазақ әдебиеті тарихының» І томында өрескел саяси қателер жіберілді. Бұл кітап Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің 1947 жылы 21 қаңтардағы «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателер туралы» шешімінен кейін жарық көрді. Бірақ та М.Әуезов партияның шешімдерінен тиісті қорытынды шығармады. Керісінше, ол бас редактор ретінде, халық жаулары Исмаиылов пен Жұмалиевтің буржуазиялық-ұлтшыл және кеңеске қарсы көзқарастарының таралуына жағдай жасады»,– деп «атап» көрсетті өзінің кешегі ұстаздарын.

Бұл кезде ол екеуі де – Исмаиылов пен Жұмалиев жиырма бес жылды арқалап, жер аударылып кеткен болатын. Олар М.Ғабдуллиннің ғылымдағы тікелей жетекшісі, бір мекемеде қатар істеген әріптесі еді. Енді М.Әуезовтің солармен бірге істегенінің өзі айып болып тағылды.

Осы әшкерелеуден кейін туған қатер туралы Мәскеуге барған кезінде А.Фадеевке М.Әуезов: