Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«Социалистiк Қазақстан» бұдан 3 ай бұрын Майлин Бейiмбеттiң толық шығармаларындағы, әсiресе, оның
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
«Социалистiк Қазақстан» бұдан 3 ай бұрын Майлин Бейiмбеттiң толық шығармаларындағы, әсiресе, оның IV томы туралы, онда үлкен сорақы қаталықтар кеткенiн жазып едi. Оның немен аяқталғаны оқушыларымызға мәлім. Қарастыра келгенде, «Толық шығармалар жинағын» бастыру басты жазушылардың арасындағы салт екендiгi анықталып отыр. Жақсы нәрселерiн жинастырып басса бiр сәрi-ау, алғашқы кездегi брактарын да, идеология жағынан мүлде жат, саяси жағынан қата, көркемдiк жағынан құнсыз шығармаларын да жинап шығаруды әдет қылып алған. Бұл жөнде төменгi үш жинақты алуға болады. Бiрi – Мұхтар Әуезовтiң «Ескiлiк көлеңкесiнде» деген әңгiмелер жинағы. 1935 жылы басылған. Екiншiсi – Сәбит Мұқановтың толық жинағы. I том. 1934 жылдың аяғында басылған. Үшiншiсi – Iлияс Жансүгiровтың толық жинағы, II том. 1933 жылы басылған. Әуезов беташар сөзiнде былай дейдi: «Өткен уақыттағы жазушылық жолың қандай сатымен, қай кезеңдердi басып өттi, оны бүгiнде өзiң қостамайтын, ақтамайтын болсаң да, шашылып, ұмытылып қалмай, сол кездегi өз тұлғаңды жұртшылықтың анықтай отыруы үшiн болса да, бiр топтап, жарыққа шығару терiс болмай ма деймiн... Сондықтан, өз ескiлiгiмдi бүгiнгi жас буынға ұсынғанда, көбiнесе сол бұрынғы қалпынан өзгертпей, өзiнiң сол күнгi тұлғасымен көрсетудi дұрыстыққа тән болар деп бiлдiм». Мұқанов өзiнiң шығармаларындағы бет ашарында: «Кейбiр өлеңдер маңызсыз болса да, менiң өсу, өркендеуiмдi көрсетуге материал болатын сықылды болған соң енгiздiм», – дейдi. Жансүгiров өзiнiң беташарында: «Жазылған өлеңдер әр мезгiлдiң кезiнде жазылғаннан түзетiлмей, өзгертiлмей, басылған күйiнде қалдырылды. Өлеңдi оқушыға, жазушыны сынауға мүмкiн қатар материал беру үшiн жазушының бүгiнгi бағытында, пiкiрiне қарсы келетiн, көркемдiк жағынан нашар өлеңдер де кiргiзiлдi», – дейдi. Сөйтiп, бұл жазушылардың қай-қайсысы болса да жинақтарын баспаға берерде қарап тексерген, мұнда өзiнiң бүгiнгi бағытына, саяси жолына қарсы келетiн зиянды шығармалар бар екенiн әбден бiлген, бiрақ, бiле тұра жұртшылыққа пайдасыз, зиянды шығармаларды баспаға жiберген. Қата, залалды шығармаларды жинаққа кiргiзудегi бұлардың бiр-ақ дәлелi бар, ол – өздерiн жұртшылықтың о жақ-бұ жағынан толық сынауға жеткiлiктi материал беру. Бұлардың «теориясы» бойынша советке қарсы, ұлтшылдық идеялы, iрiк-шiрiк пiкiрлi барлық шығармаларды әдейi басып шығарып, соны сынау керек көрiнедi. Бұл нағыз зиянды «теория», зиянды пiкiрге жол бергендiк, жат идеологияға трибуна бергендiк деп осыны айтады». Мiне, мәселенi қайда әкеп тiреп отыр. Ол өзiнше «контрабанданың» жаңа түрiн әшкерелеп, науқанға барынша пайдалы болуға тырысады. Әдебиетке жаны ашығансығанымен, оның көздегенi мүлдем басқа нысана. Яғни, Iлиястың, Мұхтардың, Сәбиттiң өмiрiн қарауылға iлiндiрген. Шүрiппенi басатындар басқалар ғой. Әрине, Бейiмбеттiң тағдырының «немен аяқталғаны» сол кездегi оқырмандаға ғана емес, кейiнгi ұрпақтарға да мәлім. Яғни, осы шiлде айында Би-ағаң «қолды болған». Белгiсiз сыншы пiкiрiн одан әрi былай жалғастырады. «Әуезовтың жинағына 1921-25 жылдардың арасындағы жазған әңгiмелерi кiрген. Қай әңгiмесiн алсақ та, қазақтың, ескi ауылдың ақсақал, байлар билеген рушылдық тұрмыс-салты өзгермеген қалпын суреттегенiн көресiң. Осы ескi ауылды суреттеп жазғанда, Әуезов өткеннiң азғын, жауыздық, әдiлетсiздiк қылықтарын әшкерелеп, бүгiнгi күннiң сотына тартып, бүгiнгi жұртшылықты сол өткеннiң оңбағандық қылықтарынан жирендiре жазбайды, әңгiменiң барлық жерiнде сол ескiлiктi көксейдi, арман етедi, қазақ байларының феодалдық тұрмыс-салты, олардың салтанаты Әуезовке өмiрдiң ең бақытты «ұжмағы» сияқты. Әуезовке совет тұрмысындағы жаңалықтың бәрi жат, совет заңының сәулесi қазақ даласына жетпеген, дала жынданған, құтырған боран астында жансыз өлiк сияқты. Әуезов ол кезде даланы былай таныған: «Дала жайылған кебiнге ұқсайды, алыстағы биiк жота жұмырланған пiшiнмен тiршiлiктi көмген молаға ұқсайды... Ақ дала меңіреу болып түнеруде. Қайғылы сары бел боран әкелiп тұрған ақ киiмiн қымтай түсiп жата бердi» (58 –60 бет)». Бұл арада мақала авторы Мұхтардың бұл әңгiмелерiнде революциядан бұрынғы қазақ даласы суреттелгенiн «ұмытып кетедi». Көркемдiк талдауда шаруасы жоқ. Өйткенi бұл үзiндi мына пiкiрдi айту үшiн керек болып тұр ғой: «Қазақ даласын совет келгеннен берi қара пәле қаптаған деп суреттеу, ақ боран астындағы өлiктей етiп суреттеу ұлтшыл жазушының шығармаларындағы негiзгi идеялық мотивi болатын. Әуезовтің бұл әңгiмесiнiң сарыны да сол iзбен кеткен сарын. Совет үкiметiнiң жолына, саясатына қарсы жазылған бұл әңгiмелердiң бүгiнгi жұртшылыққа қаншалықты керек екенiн автор Әуезов те, кiрiспе сөз жазған Мұқанов та, редактор Жаманқұлов та түсiнсе керек едi. Бiрақ практикада бұлай болмай шықты, ұлтшыл бағыттағы әңгiмелердi басып шығарды. Әуезовтың бұл жинағына кiрiспе сөз жазған Мұқанов жолдас былай дейдi: «Олай болса идеология жағынан пролетариаттық болмағанымен, Мұхтардың бұл әңгiмелерi арқылы ескi ауылдың кейбiр шындықтарын, даналықтарын, еңбекшiге iстеген зорлығын аз да болса көремiз... Осы басып отырған әңгiмелер болсын, басқа еңбектерi болсын, идеологиясын былай қойғанда Мұхтардың iрi суретшi екенiне айқын дәлел» (5-бет). Өзi идеология жағынан жат, зиянды болсын, сүйтсе де, ол бiзге пайдалы, керек нәрсе» – дейдi. Осындайда жауапсыз, сүрiнiп жығылған пiкiр бола ма екен? Мұқановтың бұл сөзiнiң баяғы Сұлтанбек Қожановтың алашорда ақыны Жұмабаевтың «контрреволюцияшыл өлеңдерi жинағына жазған сөз басынан несi кем? Егер, шығарма пiкiр, идея жағынан бiзге қарсы, залалды болса, ол шығармада ешбiр шындық жоқ, ондағы көркемдiк жат идеяға бағынулы болады. Идеясыз, пiкiрсiз ешбiр көркемдiк – көркемдiк болып танымайды. Мұқанов жолдас Әуезовтің шығармаларының зиянды пiкiрлерiн ашып, алдын ала жұртшылыққа ескертiп айтамын деп, өзi терiс пiкiрлер ұсынып отыр. Мұқанов шын қырағы болса, Әуезовтің бұл әңгiмелерiн бастырмауы керек едi. Бiрақ, бұған Мұқановтың да, Жаманқұловтың да большевиктiк батылы жетпеген. Жазушылар ұйымы бұл сорақылықты да көрмедi, бұл жайында жұмған аузын ашпай отыр». Мынадай айыптаулардан кейiн «жұмған ауыздар» ашылмай қоймады. Сыншы-идеолог өзiне қажеттi сөздердi де дәл тауып, логикалық тұрғыдан сондай шебер қиыстыра бiлген. Бұл да «мақсат жолындағы күрестiң» бiр оңтайлы тәсiлi. Ең пасық, опасыз түрi. Әуезовтің «шаруасын бiтiрiп» алған соң, Iлиясқа, Сәбитке ауысып, Р.Жаманқұловтың сыбағасын бердi. Оларға тағылған айыптың құны тым қымбатқа түстi. Iлиястың өлеңдерiнiң идеялық «контрабанда» екендiгiн дәлелдей келiп: «...«Жау» деген өлеңiнде, Әуезовтің әңгiмелерiндегiдей, ескi феодалдық ауылды көксеп, арман қылды», – деп тұжырым жасады. Бұл мақала – Iлияс пен Рахметолла Жаманқұловтың қылмысын әшкерелеген, олардың «жапон империализмiнiң агенттерi» екендiгiн дәлелдейтiн «үш айғақтың» бiрi ретiнде тiркелiп, үкiм есебiнде қабылданды. Сәбит Мұқановтың партиядан шығарылуына «септiгiн» тигiздi. Бұл да аздық жасап, «үшеуiнiң» кесiрлi кеселiнiң себептерiн: «Үш жинақтың кескiнi, мiне осындай. Бұл жинақтарда болып отырған қаталықтардан қандай қорытынды шығаруға болады? Қорытынды сол – бұлар өсiп, iргерi жазушы болу дегендi кiшiпейiлдiлiк деп түсiнбейдi, менменсiну, өр көкiректiк деп түсiнедi. Олар өздерiн өлген Гейне, Гете, Пушкин, Толстой санайды. Соның үшiн достарына жазысқан хаттарына дейiн бастырып шығаруға асығады. Бұлар өздерiнiң атағын зорайтып, өздерi жайында жұрт ылғи айтып жүруiн сүйетiн сияқты... Бұлар көсемшiлдiк ауруына ұшыраған...», – деп, даңққұмарлықтан iздейдi. «Үшеуiнiң» даңғойлығына езу тартып, әжуә еткiсi келедi. Мысқыл – өнердегi ең уытты, құрметтi, қажеттi қасиет. Ол – алдаспан тәрiздi сұлу да суық қару. Кейде жарасып, жайнап кетедi. Кейде орны толмас өкiнiшке қалдырады. Мәселе, мысқылда емес, сол сөз алдаспанды ұстаған адамның тектi, тексiздiгiнде. Ал арандатушының қолындағы қарудан қауiптi нәрсе жоқ. Әйтпесе: «Кейбiр жазушылар, әсіресе, осы жолдастар, жұртшылық сынына, газеттердiң сигналына құлақ қойғысы келмейдi. Өйткенi осы жинақтағы көп жеке шығармалардың нашар екендiгi кезiнде баспасөз бетiнде айтылған», – деп есепсiз еркiндемес едi. Кемшiлiксiз, кем-кетiксiз пенденi ұшырату қиын. Таланттардың да тағдыры – бәйге аттың тағдыры. Бiрде аққан жұлдыздай зымырайды, бiрде тосылып қалады. Не бабы келмейдi. Мұхтар мен Сәбиттiң өз шығармаларын өңдеуге кейiн мүмкiндiк туды-ақ делiк. Ал Ілияс сол шығармаларымен классик, туған әдебиетiнiң көсемi болып қалды. Сонда, барды жойғысы келген адамның өзi «көсемшiлдiктен» дәме етпедi ме екен? Оның өзiнiң шығармасын оқыр ма едi? Әрине, ол оған бас қатырып жатпаған. Пiкiр – үкiмiн сенiммен: «Қысқасы: бұл сияқты зиянды ұлтшыл контрабанданың сол уақытқа дейiн конфескеленбей елiмiзде таратылып жүргенi әдебиет майданында сақтықты көтерген үстiне көтере түсудiң керек екендiгiн көрсетедi. Большевиктiк сынды, өзара сынды барынша өрiстете отырып, әдебиет майданында алашордашыл контрабандаға жол берiлмей, бiздiң жазушыларымыздың бүкiл творчестволық инициативасын ұлы отанымыздың игiлiгiне жұмсауымыз керек. Жоғарғы айтылғандар сияқты зиянды «жинақтардың» түке керегi жоқ» , – деп түйiп тастады. Иә, бұл адам – өзiне өзi сенген адам. Ақыры айтқанын iстетiп тынды. Кiтаптар конфискеленiп, сөрелерден алынды. Олар жертөледе шiрiдi, не отқа өртендi. Ол үкiм жиырма жыл бойы күшiн сақтады. Зады, «халық жауларын» табан астында: шұғыл түрде «әшкерелеп» қауырт кiрiскенiне Сталин жолдас сүйсiнген болуы керек. «Үкiмет тапсырған жұмыстарды орындау жөнiнде НКВД орындарына басшылық ету iсiндегi асқан iрi табыстары үшiн» Н.И.Ежов, (17 шiлде де) және «революциялық заңдылықты және прокуратура орындарын нығайту жұмысын ойдағыдай жолға қойғаны үшiн» А. Я. Вышинский (20 шiлдеде) Ленин орденiмен наградталды. «Бас чекист» пен «Бас прокурор» тың «шабытпен» науқанға белсене кiрiстi. Ол «шабыт» миллиондаған адамның өмiрiне балта шапты. Бұл екi адам қақында талай-талай шындықтардың тарих бетiне қалқып шығары анық. Кiм бiледi, бiр замандарда олар туралы да деректер жинақталып, Талейран сияқты арандатушылығымен аты шыққан саясаткерлердiң «мираскерлерi» ретiнде әшкереленiп, кiтап та жазылар. Жазылады да. Себебi: өткендегi қатерлi асулар мен қасiреттi кезеңдер келер ұрпақтың алдынан шықпауы тиiс. Адам зердесiндегi «ақтаңдақ» әмәнда мәңгүрттiкке жетелейдi. Қандай да қайраткер болмасын арының алдында тағзым етедi. Мемлекет және ар. Бұл мәселе тек бүгiн ғана көкейкестi мәнге ие болып отырған жоқ. Бiз, Цезарь, Едiл – Атилла, Ескендiр Зұлқарнайын, Шыңғысхан, Грозный, Темiр, Наполеон туралы ойлағанда да олардың өз арының алдындағы кiрiптарлығын еске аламыз. Сол арқылы баға беремiз. Бүкiл Француз Республикасының тағдыры қыл үстiнде тұрғанда Виктор Гюго бар даусымен жанұшыра айқайлап: «Бiз әр жолы ар-ождан деген сөздi қолданғанымызда, бұл ұғымның ең қасиеттi мәнiне салмақ сала ишара жасаймыз, бiрақ өкiнiшке орай бұл сөз аса iрi саяси қайраткердiң езуiне мысқыл үйiредi. Алғашқы кезде осынау ұлы қайтаркерлер бiзге үмiттене қарайды, олар бiз ұшырған, ар-ұят деген дерттен жазылып кетедi деп жаны ашығансиды, өйткенi мұның барлығы мемлекеттiк қажеттiлiктен туды деп сендiредi. Ал, егерде бiз табандап жатып алсақ, онда зығырдандары қайнап шыға келедi; бiздiң мемлекет iсiнен ештеңе түсiнбейдi, саяси түсiнiгi жетiлмеген, дәйектi ойдың адамдары емес және... қалай айтсам екен... несi бар, айтайын. Олар бiздiң бетімізге түкiрiп, аузына келген сөзбен қарғап-сiлеп, балағаттайды: олар бiздi ақындар деп кемсiтедi», – деген едi. Мемлекеттi басқара бiлу де – өнер. Байсалдылық пен шешiмталдық та, ақыл мен ерлiк те, парасат пен iскерлiк те бiр адамның бойынан табылуы тиiс. Ең бастысы – адамгершiллiкке суарылған ар тазалығы. Азуын айға бiлеген әкiмнiң жеке басындағы жағымды-жағымсыз мiнездерiне осы екi қасиет тоқтау салып отыруы тиiс. Қазақ ертегiлерiндегi Аяз би сияқты тәубесiн ұмытпағаны жөн. Сталинге дәл осы қасиет жетпедi. Барлық сыпайылық сырт қалып, Гюго айтқандай, тек қана «балағаттау», «қарғау» әдетке айналды. Оған да тоқтамай жазалау саясаты басталды. Мемлекеттiк айыптаушы А.Я.Вышинскийдiң аузынан шыққан: «контрабанда», «қан iшерлер», «сiлiмтiктер», «адам кейпiндегi шаяндар», «сұрқия жөлiктер», «Жапония мен Германияның белсендi шпиондары, итаршылары», «ұлтшыл – фашистер», «есуас», «фашист – күшiктер», «сүмелектер», «азғындардың қойнына кiрген», «ит құсап ауыз жаласқан», «жалдамалы төбеттер», «кiсi өлтiргiш сұмырайлардың қарғыс атқан күшiктерiнiң шiрiк ұясы», «зұлым иттер», «баскесерлер» – деген анықтамалар мен қарғыстар мемлекеттiк терминге айналып, баспасөздiң үйреншiктi сөздiк қорынан берiк орын алды. Сондықтан да төменде келтiрiлген үзiндiлердегi шенеулер мен теңеулерге пәлендей таңдана қараудың райы жоқ. Бұл «қарғап-сiлеудiң» барлығы да ол кезде заңды тiркестер боп есептелдi. Зиялы оқырманнан кешiрiм сұрай отырып, оғаш тiркестер мен сөлекеттеу сөйлемдердi сол қалпында қалдырдық. Қайтемiз, уақыт зауалы солай. Сонымен... Мұхтар өзiн-өзi қалай ұстады? Қалай ұстау керек? Ол да пенде. Әшкереленiп жатқан, немесе әшкереленуге тиiстi жазушылар қатарында қалайда пiкiр бiлдiруi заңдылық. Үндемесе – «халық жауының қамқоршысы» боп шыға келедi. Мәселенi, жағдайды, сол сәттегi Мұхтардың көңiл күйiн жан-жақты әрi тереңiрек бiлу үшiн көзге шалынып, қолға түскен деректердiң барлығын назарға ұсынамыз. Әрбiр жиналыс сайын халықымыздың маңдайына бiткен перзенттерiнiң тағдырына «қарғыс таңбасы» басылды. «Шпиондардың», «ұлтыл – фашистердiң» тiзiмiне қосылған тың есiмдi оқысаңыз, бұл адам «қырағы нарком Ежовтың сақшыларының» темiр құрсауына iлiндi деп есептей берiңiз. Бұл хабарларды жазықсыз жандар туралы берiлген «некрологтың» бiр түрi деп те қабылдауға болады. Газеттi ашып жiбергенде түнде ғана құшақтасып айрылысқан досыңның «халық жауы» екенiн бiлесiң. Iле өзiңе қарсы шабуыл басталатын. Бейiмбет Майлиннiң «мәселесi шешiлгеннен соңғы» аз уақыттың iшiнде Әдiлбек Қоңыратбаев, Темiрбек Жүргенов, Айсарин, Рахметолла Жаманқұлов ұсталды. Сондай жиналыстын бiрi төмендегiдей: әңгiме – ақын Әбдiлда Тәжiбаев туралы. Мақаланы толық келтiруiмiздiң себебi – мұнда Мұхтардың да сөзi басылған. Талқылау – Әбдiлдә ақынның шығармашылығына қарай ойыса берген екен. Екiншiден: сол уақыттың салқын лебi анық есiп тұр. Әрине, бұл талқылаудағы адамдарды кiнәлай қарап, жазғыру ағаттық. Олар «айыпкерге» саяси жарлық тағудан гөрi, әңгiменi шығармашылығына қарай бағыттауға тырысқан. Ол – белгiлi дәрежеде өз мақсатына жеткен. Зады ақындық қасиет деп шындыққа тура қарауды айтсақ керек. Әбдiлдә Тәжiбаев та «Жылдар, ойлар» туралы толғанысында сол бiр қиын сәттi жасырмай еске алыпты. Арқасыз – ақын болмайды. Өз буына өзi бусанған жастық шақтың қызуы шыдата ма және тетелес ақындардың бiр-бiрiне қызыға, қызғана қарауы да сирек ұшырасатын құбылыс емес. Оны да түсiнуге болады. Бiз газет мақаласы мен Әбдiлда Тәжiбаевтiң естелiгiн жарыстыра беремiз. «Қазақстан Жазушылар ұйымында» («Қазақ әдебиетi», 14-шiлде 1937 ж.): «Маусымның 24 күнi Қазақстан Совет жазушылары ұйымының правление жиылысы болды. Бұл жиылыста «Лениншiл жас» газетiнiң 24 июньдегi номерінде жарияланған «Тәжiбаев Әбдiлда және оның достары» деген мақала талқыға салынды. Жиналысқа қатысушы ақын-жазушылар Тәжiбаевтiң қателiктерiнiң түп тамырының қайда жатқандығын айқын ашуға тырысты. Шынында да Әбдiлданың көптен бергi жазған өлеңдерiнiң темасы «өз үйiнiң төңiрегiнде» тар көлемде болып, саяси темадан қалып қойғандығы айқындалды. Әбдiлда бұл жиналысыта сөйлеген сөзiнде қатасын мойнына алудың орнына, өзiн-өзi ақтай, «осы бетiм дұрыс» деуге тырысты. Өзiнiң қате позициясы мақұлдап қасаруы былай тұрсын, немiстiң қуғынға ұшыраған атақты ақыны Генрих Гейненiң творчествосына жала жауып:«оның лирикасын – саяси лирика емес едi, мен де сондай лирикпiн» – дегiсi келдi. Гейненiң творчествосының ең күрделi жағы саяси лирика едi, сондықтан да ақынның өткiр тiлдi өлеңдерiн сол дәуiрдегi бүкiл бурзуазия боп жек көрiп, қатты өштестi. Кейiннен шығармаларын фашистердiң қазiргi отқа жағып жатқаны да сондықтан. Контрреволюцияшыл-алашордашылардың ықпалында кетiп, советтiк шындықтан, советтiк ұлттық идеядан, советтiк таза мiнез-құлықтан кейiндеп кеткендiгiн Әбдiлданың ұғынғысы келмедi. Жазушылар ұйымының жиналысында «Лениншiл жас» газетiнiң көрсеткен фактiлерiнiң бәрi де дұрыс екендiгi ашылды». Мәселе неден ушықты, авторы кiм едi? Бұл араға түсiнiк беру артық. Ең дұрысы «кiнәлi» адамның өзiне беру: Әбдiлда Тәжiбаев: «Басылған бiрiншi мақаланың авторы «Лениншiл жаста» менiң лирикама жақсы баға бердi. Оны әдебиеттегi «жаңа леп» деп таныды. Мұндай мақаланы Исамылов, әсiресе, Өтепов Құлмырза көп жазды. Мен осыларға сүйенiп әжептәуiр еркiнсiп кеттiм. Өзiммен құрбы, тетелес ақындарға қораздана қарайтынды шығардым. Сөйтсем, осының бәрi дерлiктей бекершiлiк екен. «Лениншiл жас» газетiнiң сол жылы 24 июньдегi номерiнде «Тәжiбаев Әбдiлда және оның достары» деген атпен ақын Саин Жұмағалидың газеттiң бiр бетiн түгел алған мақаласы шықты. Бұл мен үшiн бомба жарылғандай әсер еткен оқиға болды. Сол күнi түсте Қазақстан Жазушылар ұйымында газет материалын талқылайтын арнаулы жиналыс өттi. Онда мақаланы ұйым хатшысы Қаратаев Мұхаметжан дауыстап оқыды да, редакция пiкiрiн қуаттайтын пiкiрiн айтты. Одан өзге Мұқанов Сәбит, Әбдiқадыров Қалмақан, Әуезов Мұхтар, Сыздықов Жақан, Саин Жұмағали тағы басқалар сөз сөйледi. Маусымның 29 күнi осы жиналыстың материалдарын «Лениншiл жас» тағы басты. Өзiнiң бас мақаласын осы оқиғаға арнады. Бiрсыпыра жолдастардың сөздерi түгел дерлiктей жарияланды». Ал енді «Қазақ әдебиетiндегi» есепке жүгiнеміз. Кiм өзiн қалай ұстады екен? Не айтты? «Мұқанов жолдас жиылыста сөйлеген сөзiнде Әбдiлданың мұнан екi-үш жыл бұрын тым тәуiр жазып, қоғам тұрмысынан қашықтап, көпшiлiктен сырттай бастағанын, партия жұмысынан алыстап, өндiрiстен қол үзiп, «өзiндiк-жекелiк» жолға түсе бастағанын айта келiп, соның бәрi кемшiлiктi кезiнде қатты сынамағанамыздан, – дедi. Жаман адамдармен, бiзге жат адамдармен жақындасып, ауыз жаласып, сондай аса үлкен кiнәсін бiреуге жаба салам деуi – дұрыс емес. Алдағанға көнетiн ол бала емес. Сондықтан, Тәжiбаевтiң ондай қылықтарының зор қате екенiн ашық айтуымыз керек. Әбдiлдадан мен үмiт үзген адам емеспiн. Бiз оны сынай бiлсек, ол сынды көтере бiлсе, өз қатесiн мойнына алып түзей бiлсе, өсуiне мүмкiндiк бар. Ол – кедейдiң баласы, совет мемлекетiнде оқып, жоғары дәрежелi бiлiм алған совет жiгiтi. Кемшiлiгiмен бiрге аздап еңбегi де бар. Әбдiлданың большевизмге үйренбей жүргенi рас, ол классиктердi оқығанмен, соны өз басының елегiнен өткiзе бiлмейдi, Партия жиылысына, саяси сабаққа қатыспайды. Егер, осы бетiн түземесе, оның жау болып кетуiне мүмкiншiлiк көп. Сондықтан Әбдiлда түзелемiн десе, ең алдымен большевизмге жетiлудi алдына ең басты мiндет етiп қоюы керек. Ол үшiн большевиктiк сынды түсiнсiн. Қоғам, әлеумет жұмысына белсене қатыссын, актуальный темаға көңiл көбiрек бөлсiн, – дедi. Әбдiлда Тәжiбаев: «Сәбең менi сыбаған боп жатты. Бiрақ «Әбдiлда өзiмiздiң адам» дегендi әлденеше қайталады... «Социалистік Қазақстандағы» бiр сыншы жолдас: «Сәбе, мұныңыз сын емес, мақтау боп шықты, – дедi. – Мен айта алмасам өзiң айт!» –- деп Сәбең оған шытынай бiр қарап қойды». Жалпы, кез-келген жағдайда тiкелей үйiрiле кететiн, кiнәлi-кiнәсiз болса да, бар пәленiң бәрi соған жабыса кететiн өнер адамдары болды. Қазақ топырағындағы ондай тұлға – Сәбит Мұқанов. Кiмнiң шығарғаны, кiмнiң айтқаны белгiсiз, әйтеуiр, ымдап-жымдап өз ойын күрмеп, емеурiнмен жеткiзген талай сыбырды естiдiк. Естiп те жүрмiз. Бiрақ ол кiсiнiң адалдығына Әбдiлда ақынды арашалағаны көз жеткiзедi. Өзге-өзге, Сәбиттiң бiр ауыз сөзi кiмдi де болса, «ұшырып жiберуге» жетiп жатыр едi ғой ол тұста. Ал ол қорғап қалды. Әрине, амалын тауып барып орайын келтiрдi. Ол жақсылықты Әбдiлда ақын да ұмытпаған. ұмытылмас оқиға.
– Уалиахметовтер жапонның шпионы болып кетiп отыр. Уалихаметовтен iргенi аулақ салу керек екенiн мен Әбдiлдаға да, өзге жолдастарға да ескертiп едiм. Бiрақ ол сөздi Әбдiлда ескермедi. Әбдiлда жазушылар ұйымында тұрғанда Қоңыратбаев оны билеп, сыртынан қол қойып, 10 мың сомды банкеден алған. Осы сияқты жаулармен Әбдiлданың ауыз жаласып келуi кешiрiлместiк ауыр қылмыс. Қателiктерiн мойынына алып, өз басындағы былықты ашып, мойындап, оны түзеуге тырысуы керек, - дедi». Әбдiлда Тәжiбаев: «Ендi кезек Мұхтар Әуезовқа тидi. Ол өзгелер сияқты газет мақаласын «тұтас алғанда» қостап шықты. Тәжiбаевқа жақсы қараудың бiрден бiр жолы сын жолы болу керектiгiн де ескерттi. Бiрақ Мұхаң менi «жаулармен байланысты» деген сөздерге аялдаған жоқ. Кiрiспе сөзден кейiн тура Тәжiбаевтiң оқу-үйренудегi кемшiлiктерiн, творчестволық мiндеттерiн талдауға көштi». Шындығында да – үлкен сын. Жалтара алмайсың. Жан-жағың жар. Айналаңда аңдыған көз. Ақынға тән, мүмкiн қажет еркiндiктi кiм түсiнер? Мұхтардың түсiнбеуi мүмкiн емес. «Мұхтар жолдас жазушылар ұйымында, комсомол ұйымында Тәжiбаевқа өте жұмсақ қараған, қатесiн кезiнде көрсетпеген, көрсе де ескермеген, бейқамдыққа, өзi бiлерлiкке салынған: Тәжiбаевқа жұмсақ сөзге семiрiп, өзiн-өзi ұмытқан, өзiн-өзi көрмеген, – дей келiп: – Әбдiлда классиктердiң жазғандарын көп оқығаны рас. Бiрақ оқығанда және солардан үлгi алып жазғанда, механикалы жолмен кете бередi. Дұрыс түсiнуi жеткiлiктi емес. Классиктердiң лирикасын Әбдiлда солар көрсеткен түр, мазмұнда ғана алады. Ол совет ақынына лайық жол емес. Бұлай кеткен соң, жазушылық еңбегiннiң құр ғана елiктеуге, терiс жолға кеткенi. Әбдiлда бүгiнгi күннiң саяси өткiр, мазмұнды тақырыбына ат салмай, ескi ақындар үлгiсiне жалтарғанда, бiрiншi – өзiн өрлетiп, өсiретiн соны жаңалықтан қалып қойып отыр; екiншi – ескiге барғанда да керексiз iздердi қайта басып, өзiне залал келтiретiн шиырларды аралап кеттi. Осы ретте дарашылық, «меншiлдiк» сияқты сары жұрттарға қонақтап барады. Әбдiлданың өлеңдерiнiң iшiнде Мағжанның өлең жолдары да кездесiп қалатыны сондықтан. Барлық ой-сезiмiнiң кiндiгi үнемi «меннен» шығып жатқаны қоғамдық баға, сапа тудырмайды. Қоғамдық лирика болмай, мынандайға салынған лирика осы күнде жүрек айнытады. Мұның жұртшылыққа да зиян келтiретiн жағы да бар. Әбдiлда ақынның жастарға әсерi болмай қоймайды. Колхозда, ауданда жазып жүрген жазушының кейбiрiнiң байқауынша – Әбдiлданың осы жағынан терiс үлгi алып, бiраз елiктеушi болып та бара ма деймiн. Классиктен үлгi алып, меңгерудi интеллигенттiк, өз басындық күйлерге салмау керек. Шиллер, Гейненi, әрине, оқу керек. Бiрақ олардың сол заманға лайықты боп құрылған мазмұн, жөндерi бар, оны байқау керек. Сен өз қоғамыңа олар атынан зиянды әсер әкелме. Оқуың, өсуiң керек. Бiрақ оқып алған бiлiмiңдi сыртқа шығара бiлудiң көп мәнi бар. Бүгiнгi айтылып отырған сынның барлығын достық сын, түзеушi, жәрдемшi сын деп қарсы алуың керек. Сенiң алғашқы сөзiң мойындау емес, қиялаған дау боп шықты. Оған қанағат қылуға болмайды», – дедi». Мұхтардың басқаша сөз айтуға амалы бар ма едi? Жоқ. Иә, жоқ болатын. Бiрден-бiр түзу нысана сол. Тым құрығанда «Гейне мен Шекспирдiң жаласынан» арашалап қалуды көздедi. Әбдiлда Тәжiбаев: «Менiң екi ағам осылай сөйледi. Олар кейбiр ащы сөздi де пайдаланды. Өйтпеске амалы да жоқ едi. Бiрақ әдiл сөйлеуге, сынаған күнде де өздерiнiң сенiмдерiн айтуға тырысты, менiңше, Сәбит пен Мұхтардың «классиктерден қалай оқу керек едi? » – деген пiкiрлерi бүгiн де жастар үшiн пайдалы, ақылды кеңес деп бiлемiн. Мұхаң «меннiң» өзiмшiлдiк тұрғыдан айтылған түрiнiң зиянды екенiн баса сөйледi, менiң солай қарай ауып кетпеуiмдi қатал ескерттi. Бiрақ маған пәлен өлеңiн зиянды деп атап көрсеткен жоқ. Мұхаң да, Сәбең де «жауабыңа қанағат қылмадық» деп бiтiрдi сөздерiн. Олары өзгелердi (менi тек кiрлеу, кiнәлау үшiн келген сөзуарларды) шамдандырмас үшiн айта салғандары ғой деп түсiндiм. Қазiр де солай ойлаймын». Қуанса қуанатындай-ақ лебiз. Ақынды «тәубесiне түсiрдi» демейiк. Бiрақ шүкiршiлiк етуге толық татитын пiкiр. Мәжiлiс:
Каталог: repository -> history -> 24%20том.%20Алаш%20туралы%20мақалалар -> Алаш%20туралы Алаш%20туралы -> Құнанбайдың тірі кезінде болған уақиғалар болатын Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!» Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! Алаш%20туралы -> Мағжанға Сәбиттен Алаш%20туралы -> Абай мектетебі жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|