Өзін-өзі тексеретін сұрақтар

1. Түркі тілдеріндегі есімдіктер қызметі.

2. Есімдіктер түрлері, ерекшеліктері
№10 дәріс тақырыбы: Түркі тілдеріндегі күрделі морфемалар

Қарастырылатын сұрақтар:

1.Күрделі морфемалар олардың құрылысы

2. Күрделі есім тұлғалары

3. Күрделі етістік тұлғалары

Басқа дыбыстардың ыңғайына қарай түркі тілдерінде кездесетін ілік септік қосымшаларын екі топқа бөлуге болар еді.Дауыстыдан басталатын түрі(-иын). Түркологияда осы екі вариянттың қайсысы бұрын қалыптасқан деген сұраққа жауап беруде әр қилы пікірлер айтылып келе жатыр. Бетлинг, Радлов т.б. зерттеушілер дауыстыдан басталған вариан (-ын) қалыптасу мерзімі жағынан әлдеқайда бұрын болған, ал соңғы дауыссыздан басталатын вариант алдыңғысының сөз құрамында морфологиялық ығысу құбылысына ұшыраудың нәтижесі деп қарайды. Солардың нәтижесінде қалыптасқан (-ның) кейін барлық есім сөздерге жалғана алатын еркін қосымша болып кетсе керек.Алайда екінші бір топ зерттеушілер дауыссыз дыбыстан басталатын вариант (-ның) бұрын қалыптасқан, оның өзіне не сөзінің энкметикалық қолданысының нәтижесін дауыстыдан басталатын қосымша соның кейінгі варианты деп есептейді.

Түркі тілдерінің ішіндегі ілік септік жалғауы кездеспейтін- якут тілі. Якут тілінде –та қосымшасы арқылы біздің тіліміздегі ілік пен «жасырын» табыс септік мағыналарын береді.Бірақ айқын ілік септік мәні ол тілде атымен жоқ. Якут тілінің бұл ерекшелігі манғол тілдерінің ықпалы деп түсіндіріледі. Якут тілінің қалыптасу, даму тарихында манғол тілдерінің ықпалының басым болғандығы белгілі. Ондай ықпалдың нәтижесі бұл ыңғайда ғана емес, тілдің басқа салаларында да байқалады. Сонымен бұл жағынан якут тілі – түркі тілдерінің ерекше түрі.

Түркі тілдеріндегі ілік септігінің өзіндік үлкен ерекшелігі – ол басқа септік жалғаулары сияқты жеке қолданылмайды. Бір тіркесте айтылған екі есім сөздің өзара байланысының бір тәсілі ретінде ғана көрінеді. Қысқасы, қазақ тіліндегі Асанның үйі тәрізді конструкция басқа түркі тілдерінде де бар құбылыс. Мұндай конструкция құрамындағы тәуелдік жалғау мен ілік жалғауы бір ғана байланыстың көрінуінің екі тәсілі екені айқын. Тәуелдік жалғау ілік жалғауынсыз, ілік жалғау керісінше тәуелдік жалғауынсыз айтылмайды.Дегенмен, қазақ ілінде ілік жалғауы бір ғана ыңғайда дербес граматикалық тұлға ретінде айтылады. Ол біздің бала, сіздің ауыл тәрізді модаль құрамында кездеседі. Осындай қолданыс басқа түркі тілдерінде де бар: әзірбайжан – ізін күнә, алтай – менің бала, өзбек – бізнің ел,көне байланыста түркі тілдерінде ілік жалғауы тұлға кейде септіктер жалғанатын негіз болғандығын көруге болады: бізіңе, сізіңе, т.б. ілік жалғауы үстіне барыс, жатыс, шығыс жалғаулары