Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептерге арналған

Қ
А
З
А
Қ
С
Т
А
Н
 
Р
Е
С
П
У
Б
Л
И
К
А
С
Ы
115
Ш
ы
м
к
е
н
т

тикалы ң материалдарды үйрвну оқуш ы ны ң коммуни- 
к ати в тік жолмеы тіл үйрөнуімөн ты ғы з байланыСты. 
Демек оқуш ының білімі әр бағытта аныңталады:
- оның коммуникативтік (қарым-ңатынастық) маңы-
зы на; 
j, jg 
,
- грамматикалы ң сауаттылығына;
- өлкетаыушылың материалдарды игеру деңгейлері-
не ңарай.
Орыс мектебінде оқиты н оқуш ы ларды ң ң азақ тілі 
пөнінен білімін бағалау негізінен, екі түрлі ш артңа бай- 
ланысты. Бірінш іден, түсінгенін дүрыс айта білу (сөй- 
лемді дүрыс қүрастыру, ж еке дыбыстарды, буынды, соз- 
ді, сөз тіркестерін дүрыс оңу, т.б.) Екіншіден, тақтадан, 
кітап тан , м үғалім нің айтңаны нан сөз, сөз тіркестері, 
сөйлемдерді сауатты көшіре білу. Оқу орыс тіліндегі мек- 
тептің оңушылары ңазақ тілінде создерді, сөз тіркестерін 
ауызш а, жазбаш а дүрыс ңолданып, ерекше дыбыстарды 
(ы, і, о, ү, ү ,к, г, ә, ң,) меңгермейінш е, ңазақш а дүрыс 
сөйлеу, сауатты ж азу м үм кін емөс. Сондықтан ж азба 
жүмысы сабақ сайын (барлық сыныптарда) үнемі откізі- 
" ліп түрғаны тиімді. Оқушының сауаттылығын, белгілі 
таңы ры пты меңгеру дереж есін, сөздік ңоры н тек серу 
үшін 
5-10
минуттык жазбаша (ауызша) жүмыс өткізіле ді. 
Мысалы: А ты ж өніңкім ? Ж асы ң нешеде? Әке-шешеңнщ 
аты-жөні ңалай? Олар қандай жүмыс істейді? Неше жас- 
та? Ағаң, інің бар ма? Олар не істейді? Окушылардың та- 
қы ры п бойынш а берілген сүраңты толы қ үғьш барып 
ж ауап беруі, үлгі бойынша сойлем мен соз тіркестерін 
дүрыс қүрастыруы (создерді орын-орнына қоя білуі) соз- 
дік ңорының молдығы, игерген соз тіркестері мен сойлем- 
дерінің санын багалау кезінде есепке алынады. Алайда 
оңушының создік ңоры ж еткілікті болғанымен, создерге 
қосымшаларды (жүрнаң, жалғау) дүрыс ж алғай білмесе,
оның бағасы кемітіледі.
М үғалім сабаңтың мағы насына қарай (эр сыныпта)
белгілі бір таңырыпңа оңушылармен 3-5 минуттык сүрақ-
жауап жүмысын үйымдастырады. Сүраң-жауапты мүта-
лім озі немесе екі оңушы жүргізеді. Сүрақ қай тілде қо-
116

йыдса, оңушы да сол тілде ж ауап беруі тиіс. М үғалім 
мүндай жүмыс арқы лы оңушының сүраңты дүрыс қоя 
білуіне, берілген ж ауапты ң мазмүнына, сөзге екпінді
;үрыс түсіруіне, сүраңтарды
сөилем-
нің грам м ати калы қ ңүры лы сы на, ж ауапты тез жөне 
дүрыс ңайтарғанына көңіл аударады. Орыс мектебінің 
оқушылары ңазақ тілінде сөз тіркестерін, сөздерді ауыз­
ша, жазбаш а дүрыс қолданып, ерекше дыбыстарды мең- 
геріп, қазақш а бүзбай сөйлеп, сауатты ж азу мақсатында
II-IV сыныптарда сабак сайын, ал V-XI сыныптарда апта- 
сына бір рет жеке сөз, еөз тіркестері, сөйлемдерді пайда-
ланып түрлі диктант жүмыстарын ж үрпзуді дағдыға аи- 
налдырған ж өн. Мүғалім диктант мөтінін алдымен оңып 
ш ы ғы п, таныс емес сөздерді түсіндіреді. Соңынан өр
сөйлемді екі-үш рет ңайталап оңып окушыларға жазғы- 
зады. Оңу орыс тіліндегі мектептердің ІІ-ІХ сыныптарын-
түрлерін өткізуге болады
диктанты II-VI
дүрыс
олардың бір-бірімен айы рмаш ы льщ тары н, ерекш елік- 
терін білдіру. Бүл диктант түрі оңушылардың сауатын 
гипумен қатар олардың есту ңабілетін дамытады.
Буын днктанты н барлық сыныптарда өткізуте бола­
ды. Бүл окуш ыларға буынды жасалу жолдарын меңге- 
руге көмегін тигізеді. Оқушылар буынға бөліп ж азу ар- 
ңы лы қ азақ тілі дыбыстарының ж азы лу (дауыстарды 
дыбыстардың ж еке түрып та, дауыссыз дыбыстармен
күрайтынын)
ды.
жүргізіледі
сат
оқуш ыларға
ғынасы болатынын түсіндіру. Әр сөз неше буын, қанш а
қүралған
Сейлем диктанты барлық сыныпта өтеді. Мақсат
оңуш ыларға
ңүра
үзаң болмауын ескерген жөн. Бас өріп сөйлемнің басын- 
да келіп сөйлем ішіндегі өр сөз бөлек жазылатындығы,
117

сойлемнің соңы на нүкте, сүрау, леп белгілерінің бірі
% *
ңоиылатындығы аитылады.
Көру диктанты барлы қ сыныптарда ж үргізіледі. Мақ- 
сат - оңуш ылардың көру, есте сақтау қабілетін дамыту 
арқы лы қ азақ сөздерін сауатты ж азуға үйрету. Бүл д и к ­
тант түріне өріп, буын, ж еке сөздермен бірге кейбір жа- 
зылуы ңиын сөз тіркестер, ңанатты сөздер, ж арнамалар, 
түрақты тіркестер, жүмбаң, ж аңы лтпаш , мақалдар алы- 
нады. Д иктант мәтіні тақтаға немесе компьютер экра- 
нына ж азы лады . Оңуш ылар мәтінді екі-үш рет оқы п,
асы қпаи қарап алған н ан кеихн сүртіледі, сол көргенх 
бойынша ж ады нда сақтаулары на уақы т беріледі. Содан 
кейін естерінде қалғаны н ж азы п ш ығады. Кей жағдай- 
да ңазақ тілінің ережелерін де ж азғы зуға болады.
Сөздік диктанты барлы қ сыныптарда өткізіледі. Оңу- 
ш ы лар өтілген м әтін н ің немесе суреттің м азм үн ы н ,
оңыған, кітаптан көрген оқиғалары ж аиы нда ж азады . 
Сондай-ақ, кейбір сөз бен сөз тіркестерін, сөйлемдерді 
ж атталған өлең, м аңал, ңанатты сөз, ф разеологиялы қ 
тіркестерді естеріне түсіріп ж азады . Кейде оқуш ыларға 
өздік диктанты н ж азу үш ін ңаж етті таңырыпты ңайта- 
лап келу тапсыры лады .
Терме диктанты да барлың сыныпта өткізіледі. Оқу- 
ш ылар мәтінді түтас ж азбай, мүғалім оқып түрған мә- 
тіннен өркім өздеріне берілген тапеырмаға лайы ңты ере- 
желері бар сөздер мен сөз тіркестерін немесе еөйлемдерді 
теріп ж азад ы . М үғалім кейбір оңуш ы ларға бүры нғы
ж азу ж үм ы стары нда жіберген қателеріне байланысты 
тапсырма беруі мүмкін.
Ескерту диктант барльщ сыныпта өткізіледі. Оқушы- 
лар түсініксіз сөз, сөз тіркестерін бір-біріне сүраң қою 
арңылы ңайталап, естеріне түсіреді. Сөйтіп ңиын сөздер- 
дің қалай жазылатынын барлық оқушылардың ңатысуы- 
мен анықтап алып, соңынан жазады. Ең алдымен мүғалім 
берілген мөтінді толың оңып шығады. Содан кейін бірне- 
ше бөлікке бөліп оңиды. Оқушылар естерінде қалғанда- 
рын өз дігінен ж азы п шығад ы . Оқушы л ар ж азы п болған-
нан кеш н өз жазғаыдарын оңылған мөтшмен салыстыру
118

үшііт мүғалім мөтінді ңайталап оқиды немесе әр партаға 
парак түрінде таратады.
Ш ы ғармаш ы лы қ диктанты барлың сыныпта откізі- 
леді. Диктанттың бүл түріне сөйлем мүшелерінің орын 
тәртібі бүзылып, шашыранды сөз түрінде берілген мөтін- 
дер алынады. Бүл сөздердің өр тобынан оқушылар өзді- 
гінен сөйлем ңүрастырады. Ш ығармашылың диктанттың 
екінш і түрі - мәтіндегі кейбір сөздердің орнына әкеп 
нүкте ңойылады. Көп нүктенің орнына жазылатын сөздер 
негізгі мөтіннің оң жағыыа жазылып беріледі. Ол сөздерді 
оқушылар тиісті орньша ңойып, сөйлемдерді дүрыс ңүрас- 
тырып, содан кейін барып көшіре д і. Бүл диктантқа тиісті 
мәтіндерді оңушылар тақтадан немесе үлестірмелі қағаз- 
дан көшіру жолымен орындайды.
Б ақы лау диктанты барльщ сыныптарда оңушылардың 
білімі мен сауаттылығын тексеру мақсатында өткізіледі. 
Диктанттың бүл түрі белгілі бір тақырып өтілгеннен кейін 
әр тоңсанның соңында жүргізіледі. Тақтага диктанттың 
таңы ры бы , кей бір қи ы н сөздер ж азы л ад ы . М үғалім 
мөтінді түгел оқып ш ығады. Оқуш ылардың сүрағына 
ж ауап берген соң м індетті сөйлемдерге бөліп оқиды. 
Оқушылар диктант мәтінін аяғына дейін тыңдап, жадын- 
да сақтап, содан кейін ғана әр сөйлемді бір мезгілде бір 
орында түрып оңиды. Бақылау диктантын ж азуға дағды- 
ландырудың ш арты — қойы лған сөйлемді бірден үғып 
алып, есінде саңтауға үйрету. Мүғалім оңушыларды бүл 
төсілге үйрету үш ін қазақ тілінің өр сабагында кейбір 
сөйлемдерді ауызш а айтып, оқуш ыларға ңайталатады, 
кейде сөйлемді дауыстап оңып соңынан оқушыларға таң- 
таға жазғызу жолымен жаттықтырады. Оқушылар дик­
тант мөтінін ж азы п болған соң, мүғалім мөтінді тағы бір 
рет ңайталап оқиды. Оқушылар мүғалімнің оңығаны бо­
йынш а жазғандарын тексеріп шығады, ңатесі болса түзе- 
теді. Орыс тілді мектептерде қазак тілі поні бойынша дик­
тант өткізуге II-IV сыныптарда 5-15 минут, ал V-IX сы­
ныптарда 15-25 минут бөлінеді. Диктанттағы сөз молшері
төмен дегідей.
119

IV сыныпта 40-50 сөз
V сыныпта 50-60 сөз
II сыныпта 20-30 сөз 
II сыныпта 30-40 сөз
VI сыныпта 60-70 сөз
VII сыныпта 70-80 сөз
VIII сыныпта 80-90 сөз
IX сыныпта 90-100 сөз
Д иктантта бір өріптің орнына екінш і бір өріпті жаз-
са, өріп ңалдырып кетсе, оасы артың өрштерді ауысты- 
рып ж азса, осылардың өрқайсысы бір-бір қатеге есепте- 
леді. Бір сөзді бірнеше жерде қате ж азса, ол бір категе
сана лады.
Түрлі тақырып, сурет бойынша жоспар ж асау, тірек 
(кілт) сөздердің көмегімен өңгіме ңұрастыру, естіген, 
оңыған мөтіндері негізінде түсінгенін айту (жазу) секілді 
жұмыстар барлық сыныптарда жүргізіледі. Ал мөтіндер 
бойынша мазмұндама, шығарма ж азу бастауыш кезеңінен 
(екінш і сыныптан) бастап, ж оғарғы сы ны птарға дейін 
үзбей үнемі өткізілген жағдайда ғана оңушы дүрыс оңып, 
оңығанына, (естігеніне) түсініп, сауатты жазуға дағдыла- 
натын болады, өдетте, мазмүндама, шығармаға екі баға 
ңойылады. А лғаш қысы әңгіме мазмүны, стилі (сойлем- 
_ дерді дүрыс қүру) үпіін, екінш і, баға сауаттылығы үшін. 
Мүғалім бесінші сыныптан бастап оңулықтан тыс түрлі 
тақырыптарға еркін мазмүндама, шығарма жазуды үзбей 
өткізіп отыруды өдетке айналдыру керек. Мүндай ауыз­
ш а, ж азбаш а тіл дамыту ж үмыстары сабақ барысында 
өтілетін негізгі таңырыптармен үндес, солардың мазмү- 
нын толыңтыратындай маңсатта таңдалады, өткізіледі.
Мазмүндама мен ш ығарма мөтіндерінің колемі (шарт- 
ты түрде) төмендегідей:
V сыныпта 60-70 сөз 
VIII сыныпта 90-100 соз
VI сыныпта 70-80 сөз 
IX сыныпта 100-110 соз
VII сыныпта 80-90 сөз

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: