Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептерге арналған

көрортіледі. Мысалы: V сыныпта "Қамқорлың. Диктант",
IX сьЬтыпта "Шоқан Уәлиханов. Мазмүндама", т.б. Баста- 
уыш сыныптарда диктанттың түрлері сабақ сайын өткі- 
зілгенмен (3-5 минуттық) журналға өр тоқсанда 2-3 жазба 
жүмысының бағасы ғана қойылады. Оңушының тілін ж аз­
баша түрде дамытуда мазмүндама мен шығарманың орны 
ерекше.
М азмүндама - тіл дамытудың маңызды өдісі. Әдетте 
мазмүндама оқыған мөтіннің мазмүнын ауызша өңгіме- 
леуден басталады да жазбаша мазмүндамаға ауысады. Бүл 
оқуш ы ны ң сөйлеу тілі мен ж азбаш а тілін дамытады. 
Әщіме бойынша мазмүндама жазу үшін әңгімені 
о ң ы р э н
- 
да ынтамен тындайды, есте сақтайды, түсінеді. Мазмүн- 
дама негізінен оқушының жазбаша тілін дамытуда ойын 
өңгімеге сүйеніп, өзінше жазбаша түрде білдіруге үйре- 
теді. Бірақ мазмүндаманы окушының жазбаша тілді ңан- 
шалықты меңгергенін тексеру үшін де ңолдануға болады.
Тәжірибеде мазмүндама ж азудың жолы белгілі:
- мазмүндама ж азу алдында мүғалім ол туралы өңгіме 
өткізеді. Мүғалім оқушының ойын, назарын үйымдасты- 
ру үшін өңгіме туралы қы сқаш а түсінік береді, өңгіменің 
мазмүнын түсінуге дайындайды.
- Мүгалім өңгімені асыңпай жазгымды дауыспен, сал- 
мақпен оңиды.
- О ңуш ыларға түсініксіз сөздерді сөздік дөптеріне 
жазғызады. Орта буын сыныптарда жоспарды мүғалім 
өзі үсынады.
Мүғалім өңгімені екінш і рет өзі оқиды, не өте ж ақсы 
оқитын оңушыға оқытады. Оқушылар әңгіменің мазмү- 
нын айтудан қате жіберсе, оны түзеткен соң оңушылар 
мазмүндама жазуға кіріседі. Мысалы: (VI сынып) "Орман 
күзетшілері" атты мәтінмен мазмүндама өткізу үлгісі.
Халың "Орман күзетш ілері" деп атайтын ңүстар көп. 
Олар - орман ш ымш ығы, сары торғай тоқы лдаң. Бүл 
қүстар ағаш тардың ж апы рағы н, бүршігін, гүлін, тамы- 
рын бүлдіретін жөндіктермен қоректенеді. Ағаш қабы- 
ғын тесіп өтіп, ж уан ағаш ты ц өзін бүлдіретін қабы қ 
қүрты болады. Бүл қүртты тоқылдақтар қүртады. Орманға,
121

бау-бақш аға, астың өеімдіктеріне пайдалы қүстар көп. 
Олар - қарлы ғаш , ңараторғай, бозторғай. Б үл кіш кен- 
тай әнш і қүстарды хальщ "Қанатты достар” деп те атай- 
ды. Өйткені олар да адамға пайдалы өсімдіктердің жау- 
ларын ңырады. (М.Зверев)
- М үға лім нің табиғат туралы , ңүстар туралы сөзі.
- Сүраң-жауап: ңүстың ңандай түрлерін білесіңдер? 
Қүстарға қандай көмек бере аласыңдар? Біздің олкеміз- 
де қандай ағаш ты ң түрлері бар? Неге бір ағаш ты ң жа- 
пыраңтары көк, біреулері ңүрғап кеткен? Ағаш ж аңсы
өсу үш ін оларға ңандай көмек керек деп ойлайсыңдар?
- Сөздік ж үм ы сы : бүрш ік, там ы р, ж ән д ік, ңабың, 
ңүрт, ж ау, ңырады деген сөздердің мағынасын түсіндіру, 
ж алғауларын табу, тақтаға ж азып ңою.
- кМ үғалім мөтінді оқып ш ы ғады .
- Оңушылардан түсінгенін сүрайды: Что вы поняли из 
этого текста? 
*® 
; ч* :
Ж оспар қүру 
I
1. Сары торғай, ш ымш ьщ , тоңылдаң, орман күзетш і- 
лері. 
’ '
2. Қабың қүрты ны ң зияны .
3. Орман күзетш ілерінің мекендейтін жері.
- Бір оңушы мәтіннің мазмүнын айтып береді (к ал ­
ган дары толы ңты рады ).
- М үғалім мөтінді тағы бір рет оңиды .
- Оқутаылар мазмүндама ж азады .
Мазмүндаманың бірнеше түрі бар: мөтінге ж аңы н маз-
мүндама, ңысңа мазмүндама, мөтіннің бір мөселесі бо­
йы нш а м азм үндам а, ш ы ғарм аға ж аңы н м азм үндам а. 
Мәтінге ж аңы н мазмүндамада оңушы мөтін мазмүнын 
ретімен жүйелі түрде толың жазады. Оқиғалар мазмүн- 
дамада түгел ңамтылады. Мазмүндаманың бүл түрі маз- 
мүндама ж азуға үйретудің алғаш ңы кезінде қолданыла- 
ды. Қысңа мазмүндамада мөтіннің негізгі мазмүны ғана 
жазылады, мазмүнды толыңтыратын, кейбір мөселелерін 
түсіндіретін бөліктері қы сқа мазмүндамаларда ж азы л- 
майды. Қысқа мазмүндама ж азу үшін оңушының өз ойын 
қазақш а білдіре алатын төжірибесі болу керек. Мөтіннің 
бір мөселесі бойынш а мазмүндама ж азғы зуда мүғалім
122

оңудіының назарын мөтіндегі негізгі мәселеге аударуды
түсі
туралы
мазмүнын байланысты 
ді. Ш ығармаға жакыв
оқуш ының ш ы ғармаш ы лы ң ойын дамытады, ойын өз
ңалыптастырады. Ш ығармаға
мазмүндамада
ж алғасты ры п ж азады , көйде мөтіннің басына өзінше 
үзінді ңосады, мөтіннің арасында мөтінге байланысты
Баскаша
жасайды
жатады

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: