Оқулық Алматы, 013 Əож 528 (075. 8) Кбж 26. 12 я73 и 59

46
Жер беті өлшеуге ыңғайлы болса, тура жəне кері екі өлшемнің 
айырмашылығы 1:2000 қатынасындай шамадан артпауы керек; 
жер беті аздап толқымалы, орташа жағдайда 1:1500 жəне құм, 
түбірлі, жағдайсыз жерлерде 1:1000 қатынасындай.
§ 4.4 Қашықтық өлшеу аспаптары
Қашықтық өлшегіш аспаптарымен ұзындық өлшеуде таспа-
ны созып, сүйретпей-ақ өлшеуге болады, яғни өлшеу шығыны, 
қиындығы азая түседі. Аспаптың өлшеу принципі тең бүйірлі 
АВМ
үшбұрышының биіктігі, табаны жəне оған қарсы жатқан 
кішкентай бұрыштың қатынасына негізделген (16-сурет). 
ВМ 
= l
0
негізі 
қашықтық өлшегіштің базисі
деп аталады, ал
j – қа -
шықтық өлшегіштің параллактикалық бұрышы
. 
АСВ
тік бұ-
рышты үшбұрышынан жазатынымыз:
L
= 
0
2
2
l
ctq
ϕ
немесе
L= l
0
ctgφ
, (38)
j
бұрышы өте аз болғандықтан, төмендегідей өрнектеуге бо-
лады:
ctq
=
2
ϕ
2ctqφ
.
Екі түрлі арақашықтық өлшегіш болады: 
тұрақты бұрышты
жəне 
ауыспалы базисті;
ауыспалы бұрышты
жəне 
тұрақты 
базисті
.
Іс жүзінде тұрақты параллактикалық бұрышты, яғни 
жіпті 
қашықтық өлшегіш
көп тараған. Көру дүрбісінің ішіндегі екі 
қосымша жазық жіп торынан (тор сызығынан) жəне есеп алатын 
бөліктері бар рейкадан тұрады. Рейкадан арақашықтықты келесі 
ретпен алады. Өлшенетін арақашықтықтың бір басына аспапты 
(теодоит немесе нивелир), ал екінші басына рейканы орнатады. 
Аспапты қалыпты жағдайға келтіреді де, аспап дүрбісін рейкаға 
бағыттайды. Айталық, дүрбінің жоғарғы тор жібінен (сызығынан) 
алынған есеп – 1257, ал төменгі сызығынан алынған есеп – 1387 
(17-сурет). Екі есептің айырмасы 
(n
=130) – рейкадағы сантиметр-
лік сан. Жіпті қашықтық өлшегішпен өлшенген арақашықтық ты 
төмендегі формуламен есептейді:

47
L = Кn + c
, (39)
мұндағы, 
К –
қашықтық өлшегіштің коэффициенті, қазіргі
теодолиттерде бұл сан 100-ге тең;

n 
–
рейканың жоғарғы жəне төменгі жіп
сызықтарынан алынған есептердің айырмасы;

c 
–
қашықтық өлшегіштің тұрақты саны, қазіргі
аспаптарда іс жүзінде нолге тең.
17-суретте келтірілген рейкадан алынған қашықтық өлшегіш-
тік есеп, өлшенбекші қашықтықтың метрмен берілген шамасы.
16-сурет
. Арақашықтық өлшегішпен
17-сурет
. Жіпті арақашықтық
өлшеу тəсілі өлшегіштің дүрбідегі бейнесі
К
-қашықтық өлшегіш коэффициентін анықтау үшін, жер бе-
тінде 50, 100, 150 
м
қашықтықты таспамен тияанақты өлшеп, 
белгілейді де, сол арақашықтықтарды арақашықтық өлшегішпен 
өлшейді, сонда екі өлшеу бірдей болуы керек.
Жіпті қашықтық өлшегішпен өлшеу дəлдігі 1:200 – 1:400 
қатынасындай болуы керек.
§ 4.5 Қос бейнелі қашықтық өлшегіш туралы негізгі 
түсініктер
Екі бейнелі қашықтық өлшегіш басқа түрлеріне қарағанда 
үлкен дəлдікті болып келеді.
Бұл аспапты теодолиттің көру дүрбісіне киілетін қосалқы 
құрылғы ретінде жасайды. Қашықтық өлшегіш құрылғының 
көп тараған түрлері ДД-3, ДД-5, ДАР-100, ДНТ-2 жəне ДНБ-2. 
Аталған құрылғылардың екі типі бар: тұрақты жəне ауыспалы 
параллактикалық бұрышты құрылғылар. Көбірек тараған түрі ол 

48
– қос бейнелі 
тұрақты параллактикалық бұрышты жəне айны-
малы базисті.
18-сурет
. Оптикалық сына тəсімі
Тұрақты параллактикалық бұрыш көру дүрбісінің алдына 
орналасқан оптикалық сынаның көмегімен іске асады. Оптикалық 
сынаны қолдану əсері шыны призма арқылы өткен сəуле екі рет 
сынып (бұрылып), призманың табанына қарай бұрылады (18-су-
рет). Осы сəуленің 
β 
ауытқу бұрышы, призмаға түскен сəуленің 
сыну көрсеткішінен 
γ
жəне сəуленің призмаға түсу бұрышына 
i
тікелей байланысты.
19-сурет
. Қос бейнелі қашықтық өлшегіштің оптикалық тəсімі
1 
– оптикалық сына; 
2
– объектив; 
3 
– жіп торы; 
4 
– окуляр
Кішкентай 
υ
сыну бұрышты призма оптикалық сына деп ата-
лады. Іс жүзінде призма арқылы бейне анық көрінуі үшін, объек-
тив алдына бір емес, екі сына қойылады.
Егер объективтің бір жартысына сына орнатып, ал екінші 
жартысын бос қойсақ, онда дүрбіден бір-біріне қарағанда жа-
наса орналасқан бір заттың екі бейнесі көрінеді. Айталық 
В
нүктесінен сəуле объективтің ашық жартысынан, ал 
А 
нүктесінен 

49
оптикалық сына арқылы өтсін (19-сурет). Сонда дүрбінің фо-
кальды жазықтығында жіп торы үстінде 
А 
жəне 
В
нүктелерінің 
бейнесі қабаттасады (
a
, 
b
нүктелерінде). Рейкадағы 
l
кесіндісі осы 
оптикалық сынаның əсерінен, бейненің ауысу шамасын береді. 
Осы ауысу шамасын рейкадан алынған есеп арқылы анықтауға 
болады.
20-сурет
. ДД-3 өлшегішімен қашықтық анықтау тəсімі
00
/
 - аспаптың айналу осі
АDВ
үшбұрышынан белгілі 
β
,
l
шамалары арқылы аспаптан 
рейкаға дейінгі өлшенген арақашықтықты анықтауға болады.
Жоғарыда келтірілген түсініктемелер кигізілмелі қашықтық 
құрылғылы оптикалық қос бейнелі қашықтық өлшегіш ДД-3 
аспабының конструкциялық тəсімі. Қашықтық өлшегіш 20 метр-
ден 250 метрге дейінгі қашықтықты өлшеуге арналған, оның орта-
ша квадраттық қатесі 1:2000 қатынасындай шамада.
Кигізілмелі құрылғы ТТ5, ТН, ТТП, ТТ4 жəне ОТШ типтес 
теодолиттердің көру дүрбісінің объективі жағына бекітіледі. 
Құрылғы құрамына екіжақты, екі сантиметрлік жəне бес сан-
тиметрлік штрихты екі қашықтық өлшегіш рейкалары кіреді. Əр 
рейканың бас жағында 10 бөлікті шкалалы нониусы бар.
Қашықтық өлшегішпен тік жəне жазық рейка арқылы өлшеуге 
болады. Соңғы жағдайда (жазық рейкадан) құрылғыны 90
0
бұру 
керек.
ДД-3 қашықтық өлшегішімен, тік қойылған рейка арқылы 
қашықтық өлшеу келесі ретпен орындалады. Өлшенбекші ұзын-
дықтың бір басына өлшегіш құрылғысы бар теодолитті, келесі ба-
сына рейканы орнатады (16-сурет).
Рейкаға дүрбіні бағыттауда, оның орталық жазық жіп торы 
4–589

50
есеп алу құрылғысының нөлдік штрихына тақау тұруы керек. 
Дүрбіден бір-біріне қарағанда қатар орналасқан рейканың екі 
бейнесі көрінеді. 
АР 
сызығы сыналар арқылы өткен сəуле, ал 
ВР
дүрбінің бағыттау сызығы.
Бейненің ауысу шамасы
 
рейкадан алынатын 
АВ= l
кесінді-
сімен өрнектеледі. 
21-сурет.
ДД-3 қашықтық өлшегіші арқылы рейкадан есеп алу
20-суреттен 
β
параллактикалық бұрышы рейкаға дейінгі ара-
қашықтыққа байланысты емес жəне ылғи тұрақты, сон 
дықтан 
осы суреттен, 
d = d
1
 + c
немесе 
d =
c
ctq
+
2
2
1
β
(40)
мұндағы
, 
2
2
1
β
ctq
шамасы қашықтық өлшегішінің коэффициенті.
Екі бейнелі өлшегішпен қашықтықты анықтау жұмыс форму-
ласы былай өрнектеледі:
d = Kl + c
(41)
К
шамасын, жіпті қашықтық өлшегіштегі сияқты 100 бірлікке 
тең деп алады.
Рейканың сантиметрлік бөліктері үшін, осы рейкадан алынған 
есеп келесі қосындылардан тұрады (21-сурет):
- верньердің нөлдік штрихына дейінгі рейканың негізгі бүтін 
шкалалық бөліктерінің саны 25 м;
- верньердің кез келген ретті штрихымен дəл келген шкаланың 
ондық саны 3 дм;
- дүрбі жазық жіп торының ең жақын кіші штрихына дейінгі 
верньердің бастапқы штрихынан бастап саны 4 см;

51
- жазық жіп торының сызығы жəне верньердің кіші штрихы 
арасындағы верьнердің ондық штрих саны 0,2 см;
Мысалы
, 21-суретте есеп 
25,342 м
тең.
Жазық арақашықтықты есептеу үшін, көздеу сызығының 
көлбеулігін теодолиттің тік дөңгелегі арқылы өлшейді.

жүктеу/скачать 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: