Ғылыми жоба тақырыбы: «Мағжан лирикасындағы от бейнесі»

көркемдік ерекшеліктерін ашып көрсету.

ақын шығармалары арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, көркем сөз өнеріне деген қызығушылықтарыны ояту.

Ақын қолданысындағы от және оның көркемдік қызметін ашып-айқындау.

шыншыл сезім әкелген талантты ақын, барша

қазақ оқырман қауымға танымал сөз зергері.

МАЗМҰНЫ

ОТ ЖӘНЕ ОНЫҢ АДАМ ӨМІРІНДЕГІ МАҢЫЗЫ

1.1 От бейнесінің дәстүрлік негіздері....................................................................4
1.2 Ауыз әдебиеті үлгілерінде от бейнесінің жырлануы....................................5
1.3 Жазба әдебиеттегі от бейнесі..........................................................................7
.

2. МАҒЖАННЫҢ КӨРКЕМ ӘЛЕМІ

2.1 Мағжан лирикасында от бейнесінің қолдануы.........................................8
2.2 От бейнесінің варияциялары мен сарындары..........................................11
ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................18

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР............................................................19

Мағжан поэзиясының, оның суреткерлік шеберлігінің, ақындық ой асқақтығының, көркем тіл үлгісінің, стилінің даралық ерекшелігі - оның жыр әлемі адам жанының нәзік қатпарларына еркін сіңісіп, мейірімділік пен сұлулыққа жетелейтін бояуы ашық нақышы әсем кең тынысты, ғұмырлы, мәңгілік-жырлар толғауында.

Мағжан жырларын оқыған сайын сөз өнерінің көркемдік көкжиегіне, сәнді, салтанатты жыр керуеніне кездескендей боламыз. Мәңгі ғұмырлы поэзияның өз тілі, өз үні бар десек, соның бірі бүгінгі қазақ поэзиясына жаңашылдығымен, сыршылдығымен, ерекше еркіндігімен оралған Мағжан тілі еді.

Оның ақындық мінезіне келсек — ол шабыты аса шапшаң, алғыр, ұмтылу, жүйітку, зымырау, барып-барып жоғарылау, самғау — кең даланың тас тұяқ тұлпары мен асқар таудың темір қанат сұңқарын елестетеді. Оның өлеңдерінің кейде мүлтіксіз мүсінімен, кейде төгіп-шашпалау, салдыр-салақтау жерлерінің қатар жүретіні-сол шапшаңдықтың, ғажайып жылдамдықтың және алаңсыз жомарттықтың нәтижесі.

1. 
   ОТ ЖӘНЕ ОНЫҢ АДАМ ӨМІРІНДЕГІ МАҢЫЗЫ
   

Сонымен қатар, жер жүзіндегі барлық жаратылыстың түпкі тегі төрт нәрседен делінсе, ежелгі қытайлар әлемді бес элементтен тұрады деп есептеді. Әрине, сол төрт нәрсенің, бес элементтің бірі – от. Ал антикалық адамдар жындар (демоны) жерден, ауадан, судан және де оттан құралады деп ойлайды .

Демек, от дегеніміз – архетип. Онда архетип дегеніміз не? Архетип-табиғаттың сыртқы бейнелерінің адам санасы мен жадында мыңдаған жылдар бойында қалыптасатын көрінісі негізіндегі біздің психикамыздың шындығы.

Осыған байланысты, көптеген елдердің дәстүрінде отқа табыну салты қалыптасқан. Сондай халықтардың бірі – қазақ.

Отқа табынуды шамандықтың бір қалдығы ретінде қарастырған атақты ғалым Ш.Уәлиханов былай деп жазды: “Шамандық салттың ішінде отқа табыну өз күшінде. Қазақтар отты әулие деп санайды, осы әулие атауларымен мұсылман тақауларын да атайды”. Сонымен бірге жаңа түскен келіннің жұмсақ, биязы болуын тілеп, отқа май құйып, еңкейтіп, тағзым еткізеді; жас нәресте дүниеге келлгенде, баланы отқа жақындатып, жалбырынады; отта тазалаушылық қасиет бар деп, оған түкіртпейді”, -деп растайды ғалым /1,176/. “Халық отқа табынып, ал басқалар болса, жын-перілермен қоса, мұсылмандардың періштелерін де шақырып, Алланы мадақтайды. Осылай екі дінді араластыра табыну, ешқандай қайшылыққа жатпаған, қазақтар екеуін де қосып, ұстаған” /1, 111/.

От – бүкіл адамзат баласының тіршілігінің қайнар көзі болуымен қатар, от архетипінің терең мәні мен адам өмірінде алтын маңызы халықтың діни нанымында ғана емес, фольклоры мен әдебиетінен де көрініс тапты.

Көне грек мифі бойынша қатал тәңірі Зевстің тыйым салуына қарамастан Гефестің көрігінен адам баласына от ұрлап беріп, оларды ғылымға, егін егуге, мал қолдануға үйреткен Прометей еді.

От тек қана адам баласын, тұрмысын түрлендіруші ғана емес, сонымен бірге тазалаушы да, аластаушы. Мәселен, парсы әдебиетінің ортағасырлық ескерткіші Фирдоусидің “Шахнамесінде” Кей Кавус шах өзінің ұлы Саявушты тексермек болып, екі оттың ортасынан өтуді бұйырады. Өгей шешесі Судабының жалған жаласынан Саявуш оттан аман өтіп, арылады.

Демек, қазақтардың пәле-жаладан сақтану үшін екі оттың ортасынан өтуі, аласпен қылмысты адамды жазалауы зораастризм дінінің сарқыншағы деп түсінуге болады.

2. 
   Ауыз әдебиеті үлгілеріндегі от бейнесінің жырлануы
   

Қазақ әдебиетінің маңызды бір саласы – мақал-мәтелдерде оттың тұрмыстағы мәні ескеріліп, маңызы айқындалатын мысалдар көптеп кездеседі.

1. Бір адам жаққан отына

Он адам жылынады

2. Берместің асы піспес,

Қазаны оттан түспес.

3. Оттың шаласы жаман,

Сөздің аласы жаман.

4. От пен су – тілсіз жау.

От ауыспалы мағынада да қолданылып, белгілі бір бейнені, іс-әрекетті сомдау қызметін атқарады. Бұл қолданыста оның экспрессивті функция атқаратынына көңіл аудару керек.

1. Жастық – жалын,

Кәрілік – күл.

2. Орынсыз ашу – от шашу.

3. Жақсы жүрген жеріне кент салады,

Жаман жүрген жеріне өрт салады.

4. Өтірік деген дұшпан бар,

Отқа сүйреп салады.

Ал жұмбақтарда болса, оттың жағымды және жағымсыз бейнелері көрініс туып, жұмбақталып суреттеледі.

Өткірлігі өлімнің нақ өзіндей

Өзінен басқалардың бәрін жейді,

Жейтұғын ешбір нәрсе таба алмаса,

Өзін-өзі жейді де көрінбейді,

Енді бірде:

Бір сұлу бар, ел бәрі айналысты,

Адамға әлгі сұлу байланысты.

Сол сұлу жақсылығы арқасында

Ет пен тамақ, нан мен су қайнап пісті.

Алдыңғы жұмбақта оттың дүлейлігі, арбаушы ерекшелігі айтылса, келесінде адам илігіне жаратылған оттың қасиеті жұмбақталады.

Қазақ ертегілерінде де от бейнесі елеулі рөл атқарады деуге тұрарлықтай. От шашатын айдаһар, аждаһа, қырық күншілдік отты жол т.б. кейіпкерлер көптеген шығармаларда кездеседі.

Түтін оттан тарайтын болғандықтан, оны оттың варияциясы деп қарасытуға болады. Оның мағынасы “жеңіл”, “өткінші” дегенді білдірумен қатар “жоқ болуды” да көрсетеді. “Түтін қазақтың қасиетті сөзі. Мұны ... бізге қажетті – оты маздап отырған кәдімгідей үй іші бар ... деген мағынаны білдіретін сөз”.

Бұл дәстүр ертегілерден де көрініс табады: “Бала келе жатса, жердің астынан бір түтін шығады. түтін шыққан жерге келеді, келсе бір үй болады, үйге енді” (“Желкілдек”).

“Жүректей жерден жұлындай түтін шығады, түтін шыққан жерге жетсе, есік көрінеді, есік ашып, еніп келсе, қу аяқ кемпір отыр” (“Дудар қыз”).

“Түс сатқан тазша” ертегісінде от, түтін, күл – жігіттің байлық, билікке жетуінің дәлелдемесі.

Батырлар жырында да от бейнесі жиі кездеседі:

Алпамыстың үстінен

Отын алып, көреді,

Күрекпеннен шоқ салса,

Жалындамай сөнеді. (“Алпамыс батыр”)

Жау қолына түскен Алпамысты азаптап, өлтіру үшін, қалмақтар оны отқа жандырайын дейді. Бірақ жырда оны осындай алапат Құдіретті Күштің жеңе алмауы Алпамыстың болмысына біткен ерлікті, өзіне тән жігерін танытады.

От сонымен бірге басқа да эпостық жырларда қолданыс табады:

“Өзің үлкен данасың,

Өрттей қаулап жанасың.”

Ішім оттай жанады,

Жалыны жүрегіме шалады. (“Ер Тарғын”)

Қазақ фольклорының бір саласы шешендік өнерде де от бейнесін көре аламыз. Бала би қартайған шағында халқына қойған төрт сауалында “Оттан ыстық не?” – дейді. Сонда Бала бидің өзі: “Оттан ыстық дегенім – фәни жалған, адамның өмірі,” – депті. Демек, халық санасында адам өмірі – оттан да ыстық деген философиялық көзқарас қалыптасқан.

От ұғымына байланысты фольклорда және әдебиетте көптеген тұрақты сөз тіркестері қолданады.

Бізге белгілі, “жүрегінде оты бар”, “жанып тұрған от”, “от көзді” деп айтсақ, жігерлі, қайратты, өжет, батыл адамның бейнесі көзімізге елестейді.

Ал, “отқа түсті” деген біреу үшін жаныңда пида ету болса, “отқа итерді”, “отқа салды” деген, керісінше, қауіп – қатерге итеріп, азаптау. “От алғалы тұр”, “отпен ойнау” – пәле іздеу, пәлеге ұрыну.

“Бағы жанды” – беделі артып, абыройлы болса, “бағы күйді” бақытсыздыққа ұшырады деген ұғымды білдіреді.

2. 
   Жазба әдебиеттегі от бейнесі
   

Жазба поэзияда (“Бес ғасыр жырлайды” жинағы бойынша) “от” бейнесі тек Ақмолла Мұхамедияұлының ( 1831-1895 ) бір-ақ жырында жалғыз ғана рет жолығады:

Дүниедегі түрлі заттан от болар,

Сан өсімдік от боп жанар, шоқ болар,

Жаратылыс құбылыс бұл-дағы,

От пен күл боп, ақырында жоқ болар.

Басқа 19 ғасырға дейінгі ақын-жыраулардың бірде-бірінде бұл бейне кездеспейді. Бұл таңданарлық жәйт. Өйткені жоғарыда келтірілген мысалдардан оттың елеулі рөлін көруге болатын сияқты. Ал фольклордан нәр алып сусындаған ақындардың жырларында оттың кездеспейтіні неліктен екен?!

Ақмоладан кейінгі ақын-жыраулар поэзиясында оттың көркемдік рөлдегі аясы кеңейе түсетінін байқаймыз.

Абайдың өзіне жеке тоқталатын болсақ, ақын шығармашылығында “от” сөзінің өзі 36 рет жолығады.

Мағжан дәуіріндегі ақын жазушылардың ішінде “от” бейнесін Ж.Аймауытовтың “Ақбілек” романынан жиі кездестіруге болады. Романда от - “тіршіліктің көзі, бастауы” мағынасында жұмсалады. жапан далада жалғыз қалған Ақбілекке көзі от боп жанған қасқырлар келіп, сорлы сұлуды ажал аузына жақындатады. Өліммен арпаласқан Ақбілек сөніп бара жатқан шоқты қайта жандырады, оны лаулатып, өмірін сақтап қалады: “От сөніп қалса, Ақбілектің өмірі де сөнетін еді. Отты тапқан адамның анасынан айналсаң болмас па?” – деп жандырып, “Лаула отым, лаула. Мазда отым, мазда!” – деп жалбарынады. Ақбілек жағып отырған от - өзінің өмірінің оты. Оның ойында “от өшіп қала ма?” деген қорқынышты үрей бар секілді. Сондықтан от анасынан оттың өшпеуін тілеп, табынған Ақбілектің өмірі ғана емес, психикасы да отқа тәуелді.

Көріп отырғанымыздай, халық ұғымында, фольклор мен әдебиетте “от” бейнесі жиі қолданыс тауып, бірде дүлей, жоюшы, жоқ қылатын арбаушы болса, бірде өмір беретін марапатты күш, бар қылатын, жаңғыртып, жандандыратын түлеуші, тазалаушы рөл атқарады.

2. 
   МАҒЖАННЫҢ КӨРКЕМ ӘЛЕМІ
   

Отты қасиет тұту, оның культін ерекше бағалау Шығыс поэзиясына етене жақын мотив. Отқа табыну, көбінесе тәңіріні құдірет тұту ақында жиі ұшырасады. Ол “Тәңірі”, “Сырдағы алашқа”, “Мен кім?” т.б. лирикасынан да бой көрсетеді. сонымен бірге күн, от ай, жұлдыз бейнелері реализмнен гөрі романтизм эстетикасындағы стилистикалық-образдық атрибуттарға кіреді. Өлеңнің бастапқы шумақтарынадғы оттың дәріптелуі, автордың оған деген шексіз ықыласы мен оның қасиеттерін бойына дарытқан автообразы оны “Пайғамбар” мен “Күншығыстан” ерекшелендіріп тұрса, соңғы жағы циклге ортақ идеялық сарынды танытады.

Енді заулап жанайын,

Күнбатысқа барайын,

Бір шетінен тиейін, -

дейді романтик. Бұған себеп те жоқ емес. Күнбатыс ақын ұғымында адамзатқа кесел әкеледі:

Ұяттан әсер қалмады,

Идеялды, алланы

Материалды дүние рухани асылды басады деу, адамзат қоғамында бастапқы рух, идея деп түйсіну романтизмнің философиялық негізінде жатыр. Не нәрсе сол рухқа көлеңке түсірсе, ол романтиқтердің қатал сынына ұшыраған. Европа имперализмнің алпауыт пиғылы, байлық үшін жүргізіп отырған отаршылдық саясатты-саясат, мәдениет қайраткерлерінің талай өкілі ашына айтқан шындық екендігі аян. Осы шындық романтик лирикасында қарсылықты ойларға бастап, оның күйрейтініне, түбінде Шығыстың тәубеге келтіретіне сезіммен жырланады. Осындай авторлық ой циклге ортақ, тіпті үш өлеңді бір топқа әкеліп жатқан күретамыр идея да осы десе болғандай. “Оттағы” секілді мотив “Пайғамбарда” да бар:

Түн баласы түнерген, түн жамылған,

Аллаға емес, әзәзілге табынған.

Інжілді өртеп, табанға сап құранды,

Әділдікті күткен ессіз қарыннан,

десе, “Күншығыстағы” Мағжан қарсылығын тудырған мотив өзара қырқыс, басқыншылық пиғылды, адамды қанға бояған соғыс өрті (“Күнбатысты шаң басқан, Шаң емес, қара қан басқан. Тарсыл-күрсіл, қанды атыс”). Адамзат өркениетінің көнекөз қариясы, бесігі Шығыс Батысты тиюы, азаттық миссиясын жүгізуі керек. Ақын Шығыстың атынан сөйлейді де, азат етуші, әділеттілік орнатушы бейнесінде көрінеді. Бұл да абсолютті, шартты тәсілдермен жасалған, қоғамның объективті қарым-қатынастары негізінде емес, Мағжанның көңілі, арманы мен қиялы, ішкі жан дүниесі қалаған тілектен туып отырған жайт. Мұны әдебиет теорияснан хабары бар кісі романтикалық бейнелеу әдісінің жемісі десе керек. Сондықтан да:

Күшығыстан таң келеді – мен келем,

Көк күңіренеді, мен де көктей күңіренем.

Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,

Жер жүзіне нұр беремін күн берем! –

десе, “Пайғамбар” жырында, “Күшығыста” әрекет динамикасы одан да орасан:

Желпілдеген туменен,

Жер күңіренткен шуменен,

Қаласына кірелік! –

деп барып, көркемөнер иесіне тән гуманизммен:

Жоқ, жоқ! Ашу басалық!

деп тоқталып:

Гүл қылайық,

Ұл қылайқ,

Мейірім есігін ашалық, -

деген адамгершілікке толы жолдарды жазады. М.Жұмабаевтың отаршылдарға, Шығыстың адамзат тарихында жасаған игілікті істерін, кешегі жауынгер қаһарын ұмытқандарға деген суреткерлік қарсылығы негізделген. Бүкіл шығармашылығы тәрізді оның әділетсіздікті кемел форма арқылы гуманистік мазмұнға айналдырған. Бұл да циклдің идеялық нысанасын бағалауда мықтап ескерілуге һәм лайқты бағалануға тиісті.

Мағжан өлеңдеріндегі сөзбен өрілген сырлы суреттер оқушының көңіл көкжиегін от боп, сәуле боп серпілтіп, жарқыратып аша түседі. Ақын өзінің таным-талғамын бедерлі сөз, кемел оймен, тіл өнерінің мейлінше айқын бояуларымен жеткізіп, сезім пернелерін дөп басады, шын мәнісіндегі өлең құдіретін еріксіз мойындатады. М.Жұмабаевтың лирикасы сыршыл, таза, мөлдір сезімге, жан дүниенің соншалықты нәзік иірім құбылыстарына, сөз сұлулығына, оның нәрлі, ажарлы, сымбатты айшық оралымдарына негізделеді. Жан-сезім құбылыстарын құйқылжыта, күмбірлете жырлайды. Бейнелі тілмен, суреттілікпен сөйлетеді. Оның ақындық болмысы қоршаған ортаны, ғаламды тірі күйінде қабылдайды. Сондықтан Мағжан – суреткер ақын.

Ақынның дүниені қабылдау ерекшелігіне, байланысты бір-бірімен түрлі тізбекте астыртын ассоцациядан келіп туатын символ-сөздер көркемдік танымның аса маңызды шартының біріне саналады. Көркемдік тәжірибеде поэтикалық тәсілдерді құбылта жеткізген суреткер троп түрлерін түрлі бағытта дамыта келіп жекелеген сөздерді символ дәрежесіне дейін көтере біледі. осындай тұрғыда сипат алған сөздер (Күн, Жел, Дала, Өзен, Өмір, От, Толқын т.б.) ақынның шығармашылық символикасына айналған. Мағжанның өлеңдері бойынша бернелік – символикалық жүйе түзер болсақ, символ сөздер ең басты, әрі тұрақты бөлшек ретінде осы жүйені толық өрнекткп, көркем сөз шеберінің тек өзіне тән жеке символы оның бүкіл шығармашылығын тұтас, яғни тұтас ақындық контексінде танылып, сөздер жиілігін есепке алумен анықталады. Ал жеке бір өлеңдегі семантикасы күрделеніп, символикалық мән алған жеке сөзді бүкіл поэзияны өрнектейтін символмен шатастырмауымыз керек. Мағжан Жұмабаевтың поэзиясының бүкіл он бойын көктей өрнектеп отыратын берне-сөздердің жиілік кестесі мынандай:

М.Жұмабаевтың поэзиясындағы тірек-бейнелілік кесте:

2. Жел, Толқын сөздер – еркіндіктің, қимыл-әрекетінің динамикалық бейнелері.

3. Өзен, Дала, Тау сөздері – табиғаттың кеңдік, биіктік, жомарттық т.б. қасиеттеріне үндесетін бейнелер.

Арыстан, Жолбарыс, Сұңқар сөздері – мойымас жігер, мұқалмас қайраттың бернелері.

Қайың, жас тал, ерекше жапырақ – балғын да аңғал жастықтың, тазалықтың бернелері.

Күн, Жұлдыз, Ай сөздері – жарық пен жылудың күш қуатының, онымен астасатын өмірдің мазмұны болып пішін табады. Мағжан шығармашылығындағы символикалық мазмұн мен пішінінің бір ерекшелігі де осында. Поэтикалық ойдың негізі болатын осындай тірек-бернелерден басқа көркемдік құралдар, образдардың өрбіп таралып отырғанын көруге болады.

“От” циклі әдебиетімізге мазмұн жағынан да, формалық жағынан да жаңалық әкелген шығармалар. Мазмұн сонылығы М.Жұмабаевтың өз заманының жағдайынан туып отыр. Абай өмір сүрген дәуірде, болмаса ілгерідегі жыраулар жасаған ғасырларда ХХ ғасыр ағынының осы өлеңдеріне арқау боларлықтай саяси болсын, әлеуметтік болсын, мәдени-философиялық болсын алғышарттар болған жоқ еді. Бірінші дүниежүзілік соғыс, Батыс империализмнің тым шарықтауы Мағжан заманына деп келіп, оған заман ахуалын айтқызып отыр. Тағы да бір маңызды, осы циклдің мазмұнын құрауға қозғаушы күш болған үлкен себеп – ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамы, әсіресе, қазақ зиялылары орыстың, сол арқылы батыстың мәдениетіне жақындай түсті. Осындай ауыспалы, мейлінше саясиланған жылдарда бұрынғыдай насихатшылдық, үгітшілдік сарыннан да әрекетшіл, күрескер поэзия белең алды. Дәуір сұранысына сай ақындық сөзді дәстүрлі әдебиет өкілдері, жананы сезіне білетін, дүниетанымы ұлттық тамырдан жаралған дарын айта алмақ. Міне, осындай тұлға – Мағжан Жұмабаев болды. Сөйтіп, оның жалпы шығармашылығы сияқты “от” цикілі де тың мазмұнға құрылды. Жаңа қоғамдық жағдайлар – жаңа мазмұнды тудырды.

2. 
   «От» бейнесінің варияциялары мен сарындары
   

Мағжан өлеңдерінде “от” бейнесі жиі қолданыс табады. Ақынның 1989 жылы жарық көрген шығармалар жинағындағы өлеңдерінде жүргізген біздің санауымыз бойынша, оттың және оның варияциялары мен сарындары (қасиеті мен қолданысы функцияларынан туындаған) 192 өлеңінің ішіндегі 88 өлеңінде кездеседі. Қайталану жүйесіне қарайтын болсақ, төмендегідей:

От – Мағжан дүниетанымының, көзқарасының, тағдырының айнасы әрі қанағат, тағат таппаған аласұрған, ең жоғарғы дәрежедегі тұлғаның символы. Ақынның қиын өмірі де, күш қайраты да, қараңғылық көзін ашар қуаты да – от. Осыған орай Мағжан өлеңдерінде оттың басты үш қызметін (функциясын) анықтап атауға болатын сияқты.